Enfal li ber wijdanê mirovahiyê sûc û jenosîd e

Kurdistan 06:43 PM - 2024-04-13

Operasyonên Enfalê di 8 qonaxan de pêk hatin

Di van rojan de em derbasê bîranîna cîbicîkirina tawanên Enfalê dibin, ew tawanên herî hovane ku li dijî sivîlên bêguneh ên gelê Kurdistanê ji aliyê rêjîma Beis a hilweşiyayî ve hatiye kirin.

Operasyonên Enfalê ku ji aliyê rejîma dîktator a Sedam Husên ve li dijî gelê Kurd hat kirin, di 22’ê Sibata 1988’an de dest pê kir û heta 6’ê Îlona heman salê berdewam kir û weke yek ji metirsîdartirîn rûpelên komkujiyên hikûmetê tê dîtin. El-Enfal ji heşt qonaxên leşkerî pêk dihat ku artêş û hêzên nîzamî rasterast tê de beşdar bûn, di nav wan de (Feyleq; Yekem ku navenda wê li Kerkûkê bû û Feyleqê pêncem ku navenda wê li Hewlêrê bû), Hêza Hewayî, Hêzên Taybet, Zêrevanên Komarî, Hêzên Komando, Asayîş û Îstixbarat û îstixbarata leşkerî û Hacoş, dezgehên çekên kîmyayî û biyolojîkî, ji bilî hemû dezgehên xizmetguzariyê yên ku ketine xizmeta pêkanîna van operasyonan.

Qonaxên Pêngava Enfalê

* Enfala yekem: Navçeya Silêmaniyê, ji 23ê Sibatê heta 19ê Adara 1988an devera (Serkelo) dorpêç kir.

* Enfala duyemîn: Qerdag, Baziyan û Derbendîxan, di 22ê Adarê heta 1ê Nîsanê.

* Enfala sêyem: Germiyan, Kelar, Bawnûr, Kifrî, Dûz, Sinkaw, Qadir Kerem, di 20ê nîsana heman salê de.

* Enfala çarem: di nav sînorên Deşta (Zêy Bicûk) de, ango herêmên Koyê, Teq Teq, Axcilar û Newşwan, ji 3ê Gulanê heta 8ê Gulanê.

* Enfala pêncem, şeşem û heftem: derdora Şeqlawa û Rawenduz ji 15ê Gulanê heta 26ê Tebaxê.

* Enfala heştem: qonaxa dawî, Badînan, Amêdî, Akrî, Zaxo, Şêxan, Duhok, ji 25ê Tebaxê heta 6ê Îlona heman salê.

Li vir behskirina Enfal behskirina pêngava komkujî û qirkirinê li gorî hemû pîvanan e, ev tê wê wateyê ku Enfal gava yekem bû ji bo tunekirina civaka Kurd û wêrankirina gundên Kurdistanê û stratejiya Enfalê jî ew bû ku hemû şiyanên berevaniyê yên ku civaka kurd jê sûd werdigirin têk bibin.

Tawanên Enfalê ku bûne sedema mirina (182.000) hezar kurdên kurd, bi operasyonên leşkerî dest pê kir, û navçeyên ku tawan tê de bûn li ser heşt qonaxan hatin dabeşkirin. Di kempîna Enfalê de, hemû cureyên çekên qedexekirî yên navdewletî hatin bikaranîn, bi taybetî çekên kîmyayî wek xerdel, siyanîd, gaza nervê û fosfor.

Û Enfal, li gor pîvanên navdewletî yên tawanan dikeve çarçoveya tawanên jenosîdê (jenosîd), û ev rastî di raporta rêxistinên navdewletî yên çavdêriya mafên mirovan de û tevgera dosyeya Enfalê di Dadgeha Bilind a Tawanan a Êraqê de bi zelalî hat xuyakirin. û di 21.08.2006ê de yekem daxwaza Enfalê hat pêşkêşkirin û li Bexdayê dadgeha biryara xwe ya bi biryar li ser dosyeya Enfalê derxist û li gor wê jî tawanên Enfalê wek jenosîd hat pênasekirin.

Di dosyaya Enfalê de navên bi sedan tometbaran wek berpirsên sereke yên van tawanan hebûn, lê kesên tawanbar hatin lêpirsîn û dadgehkirin (Sedam Husên, Serokê Komara Êraqê, Elî Hesen El-Mecîd, Sekreterê Ofîsa Bakur Partiya Baas, Fermandarê Artêşê Sultan Haşim, Serokê Dezgeha Îstîxbarata Leşkerî Sabir Ebdulezîz El-Dûrî, Cîgirê Berpirsê Enfalkirina Enfalê Husên Reşîd El-Tîkrîtî, waliyê Nînewa Tahir Tewfîq El-Anî. Ferhan Mutlaq el-Cibûrî, berpirsê îstixbarata leşkerî li bakurê Êraqê).

Ji sûcên ku Baasê li dijî kurdan kiriye

1 - Bicihkirin û dersînorkirina Kurdên Faîlî ji welatê xwe ber bi derveyî welat ve û ev pêvajo di nîvê salên heftêyî yên sedsala borî de dest pê kir û heta dawiya salên heştêyan dewam kir.

Ev tawana han bi vekişîna neteweyiya Iraqê ji wan dest pê kir û ji bo ku ew ji mafê jîyana li Iraqê bêpar bimînin û di evê prosesê de bi hezaran xêzanên Feylî li devera Keremsir Kamandalî, Qerlûs, Qazaniya, Bedra û Cesan ber bi Îranê ve hatin enfalkirin û berî niha bi sedan gencên Feylî rastî çarenivîseka nehiştinê hatin.

2 – Nebûna Barzaniyan, nêzîkî (8000) xelkê Kurd ji eşîra Barzan, di kampanya girtinên rasthatî de ku di sibeha 30/7/1983an de dest pê kir, ku hêzên ewlekarî û artêşê kompleksa (Quştaba) ya nêzîkî bajarê Hewlêrê dorpêç kirin, Ew kesên girtî temenê wan di navbera (12-70) salî de bûn û tenê hokarê girtina wan ewe ku ew ji eşîra Barzan in û ew kesên ku hatine girtin bi parastina serbazî bo başûrê Iraqê hatine veguhastin û ew hemû sivîlên bê çek bûne û piştî evê bûyerê Seddam Husên hatiye Kurdistanê û Barzaniyan bi tawanbaran wesif kir û ragihand ku wan xelata xwe wergirtiye Piştî herifîna rejîma Seddam Huseyn beşek ji paşmayên evan qurbanîyan li çolên başûr hatin vedîtin û ber bi kurdistanê ve hatin vegerandin û li devera Barzan hatin veşartin. Nexweşiyên mirî yên wekî kurtbûna bêhnê, felcbûna mêjî û gelek nexweşiyên din.

3 – Bikaranîna çekên kîmawî li dijî niştecihên gundan di sala 1987`an de, di 15/4/1987`an de, Beasê û bi rêya balafirên şer devera (Serklow û Berclo) li deşta Cavatî bi çekên kîmawî topbaran kirin, û roja din 16/4/1987` an Baas gundên (Balîsan, Şêx û Senan) li deşta Balîsan topbaran kirin û di vê bombebaranê de zêdetirî (320) welatiyên sivîl şehîd bûn û ev karesat yek ji tawanên herî giran bû, ji ber ku destpêka bikaranîna rêjîma Baas a çekên kîmyayî bû ji bo rûbirûbûna girse û welatiyên ku li gundan dijîn û ev tawan bû ji bilî zirara mirovî zirareke mezin gihandjîngeha Kurdistanê, ji ber ku daristan û erdên çandiniyê şewitîn û mijar belav bû

4 - Tawanên Enfalan : Kampanyayên Enfalê ku bûne sedema jinavbirina (182.000) hezar gelê Kurd, bi operasyonên leşkerî dest pê kiriye û deverên ku tawan lê hatine kirin bûne heşt merhele, Qonaxa yekem a operasyona li devera Silêmanî di 22/2/1988 an de dest pê kir û qonaxa dawîya ya Enfalê ku bi navê encamdana Enfalê li devera Badînan di roja 6/9/1988 de dihê naskirin û di qonaxên enfalan de bi hemû corên çekên qedexekirî yên navdewletî û bi taybetî çekên kîmyayî yên corê xerard, siyayd, gasa nervê û fosfor dihên bi karanîn..

5 - Di 16/3/1988`an de bajarê Helebçe bi çekên kîmawî bombebaran kir ku rejîma Ba`sê bajarê Helebçe yê navçeya Şerezorê bi çekên kîmyawî ji aliyê balafirên şer ve bombebaran kir û qurbaniya vê tawana han di nava çend deqîqeyan de zêdetir ji 5000 hezar kes pêk hatiye û di nava wan de jin û zarok û kal û ciwan jî hene û bi hezaran kes jî birîndar bûne û bi hezaran ajal jî mirine û heya niha jî bandorên çekên kîmiyayî li ser zevî û nîştecihên vî bajarî mane û ev topbarana han bûye sedema belav bûna gelek cureyên nexweşiyên kujer û ji wan jî sedî zêde Kêmasî, nexweşiyên çerm, di pitikan de seqetbûn, zêdebûna nexweşiya pençeşêrê, kêmbûna bêhnê, tengbûna pişikê, nexweşiyên psîkiyatrî û norolojîk.

6 – Guhertina cihên akincîbûnê li deverên qedexekirî, li gor biryara rejîma Be`is gelek gundên Kurdistanê yên niştecîbûyî veguherandine cihên qedexekirî û di destpêka sala 1975`an de devera sînorî ya di navbera Êraq û Îranê de bi dirêjahiya 30 km veguheriye herêmeke qedexekirî û ev yek jî beşek bû ji veguhastina niştecihên gundan bo bajarên başûrê Iraqê û bi darê zorê Evê prosesê berdewam kir û di sala 1987-1988 de çarçoveya evê operasiyonê berfirehtir bû û biryar hat dan, ku hemû deverên ku operasiyonên Enfalan lê hatine encamdan ji bo deverên qedexekirî biguherînin, da ku her kesek li evan deveran amade be wek tawankar û neqanûnî bihê dîtin û kujtin, li angora evê biryarê bêtirî (4500) gundan li kurdistanê hatin wêrankirin û tenê di salên 1987-1988 de hatin kuştin.

7- Wêrankirin û şewitandina bi hezaran warên îbadetê ji mizgeft, ode û dêran û pêkanîna vê hemleyê bi wêrankirin û valakirina gundan re hevrû bû û di wê demê de bi hezaran berhemên olî û wêjeyî yên nivîskî û pirtûkên pîroz hatin şewitandin.

8 - Guhertina demografî ya herêmên Kurdî di çarçoveya pêvajoya erebkirina wan deveran de, û ev yek jî bi derxistin û dersînorkirina hevwelatîyên resen ji evan deveran û akincîkirina xelkên din li cihê wan dest pê bû û ev kampaniya han bi derxistina gelek biryarên encûmena komandoya şoreşgêrên dabirandî û bi taybetî li parêzgeha Kerkûkê û deverên dinên Kurdan di nav sînorên parêzgehên Neynewa, Dîyala û Selaheddîn de dest pê kir û ev prosesa han bi dûv çûna proseseka din ji bo guherandina nasnameya neteweyî hat encam dan.

9 - Girtin, darvekirin û kuştina komî ya hemû kes û komên xwedî nêrînên cuda ji baweriyên Partiya Baas ê û di vê pêvajoya tawankarî de bi hezaran kes li Ebû Gûreyb, Qesr El Nîhe, Mûsil û girtîgehên din hatin kuştin, hin ji wan li gorî biryarên dadgeriyê û yên din jî li gorî biryara ya bi navê Dadgeha Şoreşê .

Ev tawanên han bi giştî û tawana Enfalê bi taybetî bandoreka mezin û dijwar û nerînî li ser jîyan û ayindeya civaka Kurdistanê hebû, rast e ku di dema niha de bûye dîrok, belê hîna bandor û paşvedanên van tawanan heta niha bi awayekî rasterast li ser kes û hemû hevwelatîyan maye û bûye egerê têkdana jêrxaneya civakê bi awayekê ku bandora wê rasterast heya roja îro nîşan bide.

Biryardayîn derbarê bersucên doza Enfalê de 

Roja yekşemê 24/6/2007 dadgeha bilinda tawanên Iraqê bo tawanên Enfalan sizayên sêdaredanê û sizayê zîndanîkirina heta hetayî li dijî pênc tawanbarên dosyaya Enfalan derkir.

1- Darvekirina bi darvekirina tawanbar Elî Hesen Mecîd bi nasnav Elî El Kamîawî, piştî ku di sûcên Enfalê de bi jenosîd û sûcên li dijî mirovahiyê hate mehkûmkirin.

Dadwer Mihemed El-Oraibî El-Xelîfe, ku serokatiya rûniştinê kir, got ku dadgehê tawanbar Elî Hesen El-Mecîd bi sepandina siyaseta Partiya Baas (helandî) û armancên Sedam Hisên (hilweşandin) li bakurê Iraqê û ferman da artêş û hêzên ewlekariyê da ku çekên kîmyewî bi kar bînin di êrîşeke berfireh de ku di encamê de bi hezaran welatiyên Kurd şehîd bûn.

2- Cezayê darvekirinê bi darvekirina li ser Wezîrê Parastinê yê Sûltan Haşim Ahmed El Taîe yê sûcdar hat birîn.

3- Cezayê darvekirinê bi darvekirina li ser Alîkarê Midûrê Karên Nivîsê yê tewanbar Huseyîn Reşîd El Tîkrîtî hat birîn.

4- Zîndana muebbetê ji bo tawanbar Saber Ebdulezîz Eldûrî rêvebirê saloxegerîya leşkerî.

5- Bersûc Ferhan Mutleq El Cûbûrî bi sûcdariya ku tevlî amadekirina sûcê qirkirinê bûye, cezayê girtina heta bi hetayê lê hate birîn.

6- Dadger ji ber kêmbûna delîlan sûcdariyên li hemberî Tahir Tewfîq El Anî yê waliyê berê yê Nînovayê betal kir.

Ji aliyê hiqûqî ve ev sûc jî mîna hemû sûcên li dijî mirovahiyê hatine kirin, parçeyek ji qirkirinê ye. dewleta Iraqê xwe bi prensîp û peymana nehiştina jenosîda sala 1948 an û hemû peymanên ku prensîpên mafên mirov didin nasandin ve girê daye û ji ber evê yekê divê hukûmeta Iraqê qerebûya qurbanîyên enfalan bike

Seroka Bernameya Êraqê ya ICTJ'ê (Mîranda Sîssons) ku pêvajoya darizandinê dişopand got, "Darizandina Enfalê bi hin aliyan ve ji darizandina Dûcêlê baştir dihat birêvebirin.

PUKMEDIA