لە سێڤرەوە بۆ لۆزان مێژوویەک پڕ لە سەرسوڕمان

جیهان 11:57 AM - 2023-06-21

سەربەست کەرکوکی

 چەند ساڵێکە و لەگەڵ نزیکبوونەوە لە یادی 100 ساڵەی ئیمزاکردنی پەیماننامەی لۆزاندا. میدیاکانی تورکیا و هەندێک لە سیاسەتمەدارە نەتەوەپەرستەکانی ئەو وڵاتە، ناوبەناو بۆنەیەک دەدۆزنەوە، بۆ قسەکردن لەسەر کۆتاییهاتن و ئێکسپایەربوونی پەیماننامەکە و دەنگۆی ئەوە بڵاودەکەنەوە کە لەدوای ئەو 100 ساڵەوە ئیتر دەستیان کراوە دەبێت بۆ وەرگرتنەوە و گەڕانەوە بۆ هەموو ئەو ناوچانەی سنووری قەڵەمڕەویی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بوون. ئەوەش کە زیاتر ئەو بابەتە دەورووژێنێت، خودی رەجەب تەیب ئەردۆغان-ی سەرۆک کۆماری تورکیا و ئەندامە باڵاکانی پارتی داد و گەشەپێدان و سەرکردەکانی پارتی نەتەوەپەرستی تورکیایە بە سەرۆکایەتی دەوڵەتی باخچەلئ.

ئەم دۆسێیە کە لێکۆڵینەوەیەکی نووسەر و رووناکبیر سەربەست کەرکوکییە، بەشێوەیەکی زانستی و دوور لە رەگەزپەرستی ئامادەکراوە  بە پشتبەستن بە دەق و بڕگەکانی هەردوو پەیماننامەی سێڤر و لۆزان کە یەکەمیان لە دوای کۆتاییهاتنی جەنگی یەکەمی جیهان و هەڵوەشاندنەوەی قەڵەمڕەویی فراوانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لەلایەن براوەکانی جەنگەکەوە ئیمزاکراوە و ئەوی دیکەشیان لە سەروبەندی بنیاتنانی دەوڵەتی تورکیای نوێی دوای هەڵوەشانەوەی قەڵەمڕەویی عوسمانی ئیمزاکراوە.

بەگوێرەی لێکۆڵینەوەکە، ئەگەرچی لە پەیماننامەی سێڤردا تاڕادەیەک تروسکاییەکی ئومێد بۆ خەڵکی کوردستان لە سێ بەشی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکاندا لەئارادا بووە، بەڵام  لە لۆزاندا ئەو تروسکاییە نەما، دوای ئەوەی تورکیای کەمالی بۆخۆی ئیمزای لەسەر دابەشکرانی سێ پارچەی کوردستان بەسەر خۆی و سوریا و عیراقدا کردووە و خۆشی لە پەیماننامەکەشدا نە هیچ دەقێکی تێدایە کە بیسەلمێنێت تورکیای کۆماری میراتگری قەڵەمڕەویی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییە و نە هیچ دەق و بڕگەیەکیشی تێدایە لە لەدوای 100 ساڵ یان هیچ وادەیەک کۆماری تورکیا بتوانێت تاکلایەنە ناوەڕۆکی پەیماننامەکە پووچەڵ بکاتەوە. 

هەرچەندە بە دەقیش ئەوەی تێدا نییە، بەڵام رۆڵی دەوڵەتی تورکیا وەک گەمەکارێکی سەرەکی چ لە سەردەمی دووەمین جەنگی جیهان و چ لەسەردەمی جەنگی سارد و جەمسەرگیرییە نێودەوڵەتییەکاندا ئەو دەرفەتەی بۆ رەخساوە کە چەند سەرکێشییەک بکات وەک داگیرکردنی بەشە تورکییەکەی قوبرس و دەستوەردان لە باشووری کوردستان و رۆژئاوای کوردستان ئەوەش بە حوکمی پێگە جیۆ سیاسییەکەی کە زۆرێک لە زلهێزەکان لە پێناوی بەرژەوەندییە ئابووریی و ئەمنییەکانی خۆیاندا، لەزۆر بواردا سازشی بۆ دەکەن، بەڵام ئەوەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا ئاماژەی پێکرداوە، لەڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە تورکیا ناتوانێت تاکلایەنە پەیماننامەکە هەڵبووەشێنێتەوە و جگە لەوەش لە دەقی پەیماننامەکەدا خاڵێک جێگیرکراوە کە تورکیا پابەند دەکات بە دەستەبەرکردنی مافی زمان و کەلتور و ئازادییە سیاسی و ئایینییەکان بۆ ئەو نەتەوە و پێکهاتە جیاوازانەی غەیرە تورک لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا. لەو رووەشەوە لێکۆڵیار دەڵێت سیاسییەکان و چالاکوانانی کورد دەتوانن لە سۆنگەی یاسایی و دەقی پەیماننامەکەوە شەڕی یاسایی ئەو بەند و بڕگانە بکەن. دیارە هەموو ئەو پەیماننامەنە لە سەردەمێکدا ئیمزا کراون کە کۆمەڵەی گەلان (عصبة الامم) هەبووە، بەو پێیەش کە نەتەوە یەکگرتووەکان میراتگری ئەو رێکخراوەیە، بۆیە هەر گۆڕانکارییەک لەو نەخشەیەی کە زلهێزەکان بەگوێرەی بەرژەوەندییە ئابووریی و سیاسییەکانیان لەسەری رێکەوتوون، چارەنووسی لە جەنگی داگیرکردنی کوێت باشتر نابێت. 

لەم لێکۆڵینەوەیەدا، هەوڵم داوە، جگە لە راڤەیەکی هەنگاو بە هەنگاوی دیرۆکی ئەو پەیماننامانە، سێڤر و لۆزان، شیکردنەوەیەکیش پێشکەش بکەم سەبارەت بەو بڕگە (بڕگە و خاڵ) انەی نزیک و دوور پەیوەندییان بە دوا رۆژی گەلی کورد و دوا رۆژی خاکی کوردستانەوە هەیە. هەروەها هاتوومەتە سەر دەرخستنی هەقیقەتی یاسایی و نا یاسایی ئەو  هاژو هوژانەی لەم دوو ساڵەدا، میدیای تورکیا تەپڵی جەنگی بۆ لێ دەدات و هەروەها باسێکی ئارامکردنەوەی مەترسی کوردمان خستۆتەروو، سەبارەت بەو بۆچوونە کرچ و کاڵانەی هەندێ بەناو شارەزای کورد، کە گوایە لە کۆتایی 100 ساڵەی پەیمانی لۆزان (واتە لە مانگی داهاتوودا)، بەپێی یاسای نێودەوڵەتی، تورکیای حکومەتی کۆماری لە بری دەوڵەتی عوسمانی،  لاپەڕەکانی پەیماننامەکە دەسووتێنێت و لەشکری تورکیاش هێرشی سەرتاسەری خۆی دەست پێدەکات، بۆ گرتنەوەی ویلایەتی موسڵ و ناوچەکانی باکووری سوریادا. 

 

پەیمانەی یەکەم لە چەند دێڕێکدا 

پەیماننامەی یەکەم کە بە پەیماننامەی سێڤر ناسراوە کە (پەیمانی ئاشتی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتانی هاوپەیمان)یشی ناوبوو. لە رۆژی 10 ی مانگی تشرینی یەکەمی 1920، لە بینایەی فابریکەیەکی (سیرامیک)ی شاری (سێڤر)ی فەرەنسادا ئیمزاکرا.  

دەقی رەسمی پەیماننامەکە، بە سێ زمانی (ئینگلیزی و ئیتاڵی و فەرەنسی) هەڵگیرا. پەیماننامەکە  یەکێک بوو لەو زنجیرە پەیماننامانەی کە سەپێنرایە سەر  یەک بە یەکی ئەو دەوڵەتانەی (میحوری مەرکەزی) کە لە یەکەم جەنگی جیهانیدا شکستیان هێنا. هەڵبەتە دەوڵەتی عوسمانیش یەکێک بوو لەو دەوڵەتە دۆڕاو و شکستخواردووانە. 

بە پێی واقیعی بارودۆخی سیاسی پاش یەکەم جەنگی جیهانی و بۆچوونی زۆربەی نووسەرانی مێژووی هاوچەرخ، ئەم پەیماننامەیە دەشێت بە دوا بزماری سەر تابوتی دەوڵەتی عوسمانی حیساب بکرێت (مەبەست عوسمانییە، نەک کۆماری تورکیا). چونکە ببێجگە لە لەدەستدانی کۆمەڵێ ناوچەی ئیمپراتۆرتییەتەکە، لە ئەوروپای خۆرهەڵات و دوورگەکانی دەریای سپی ناوەڕاست (دەریای مێدەتیرانە)، کۆمەڵێک شتی تریشی لەدەستدا: 

 

- یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی ئەوەبوو، کە دەوڵەتی عوسمانی دەبوو واز لە هەموو ئەو خاکانەی بهێنێت کە دانیشتووانەکەی بە زمانی غەیرە تورکی قسە دەکەن.

- هەروەها ویلایەتەکانی دەوڵەتی عوسمانی، لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، دابەشکرا  بەسەر زلهێزەکانی ئەو سەردەمەی جیهان: میسۆپۆتامیا و فەلەستین کرانە سەر ماندێتی بەریتانیا و سوریا و لوبنانیش خرانە سەر ماندێتی فەرنسا. 

لەگەڵ ئەوەی خاڵبەندییەکانی ئەم پەیماننامەیە بووە مایەی نیگەرانی هەست و شعوری نەتەوەیی تورک بە گشتی، بەڵام راستییەکەی ئەوەیە کە هاندەرێکی دابڕکاریش بوو لەوەی خەڵکە بە نەژاد تورکەکە ئیتر بڕوایان بە دەوڵەتی عوسمانیی ئیستانبوڵ نەمێنێت و هێواش هێواش لێرەو لەوێ ببنە لایەنگری پڕوپاگەندەکانی مستەفا کەمال و لەشکرەکەی. 

خوێنەران دەبێت لایان روون بێت کە لە 60 - 70 ساڵی دوایی دەوڵەتەکەدا، سەرانی گەندەڵی عوسمانی سەرجەمی جومگەکانی دەوڵەتەکەیان خستبووە ژێر باری قەرزێکی تاقەت پڕوکێنەوە، کە بە هیچ شیوەیەک، جگە لە کڕنوش بردن بۆ ویستەکانی دەوڵەتانی زلهێزی خۆرئاوا و چوونە ناو دەیان رێکەتننامەی شەرمئاوەر، سەرەداوی هیچ چارەسەرییەکی ئەوتۆیان لە دەستدا نەمابوو.   

بۆیە نووسەر (پۆڵ هیلمریچ) لە لاپەرە 320 کتێبی (لە پاریسەوە بۆ سێڤر) ئاماژەی کردووە، کە لە پێش ئەو پەیماننامەیەشدا، دەوڵەتی عوسمانی پەیمانی (ڤێرسای) لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانی بەستبوو. بە گوێرەی پەیمانی (ڤێرسای) هەموو بەرژەوەندییەکانی ئەڵمانیا و مافە ئابووری و کۆمپانیا ئەڵمانییەکان، لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا هەڵوەشێنرابوونەوە!. 

هەروەها لە لاپەڕە 153ی ژمارە 15ی گۆڤارێکی ئەمریکی تائبەت بە یاسای نێودەوڵەتیی، باسی ئەوە کراوە کە لەو ساڵانەدا رێکەوتنێكی سێ قۆڵیی نهێنی لە نێوان (فەرەنسا و بەریتانیاو ئیتالیا) دا مۆرکراوە. بەپێی رێکەوتنەکە هەموو ئیمتیازاتی نەوت و کاروباری بازرگانی سەربە ئەڵمانیا لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا، کرانە بەرپرسیارێتی بەریتانیا و، بەرژەوەندییە ئابووری و کۆمپانیا ئەڵمانیەکانیش کە لەسەر خاکی دەوڵەتی شکستخواردووی عوسمانیدا هەبوون، کرانە پشکی ئەو سێ دەوڵەتە. 

شایانی وتنە، گفتوگۆ و دانوستاندنی خۆئامادەکردن بۆ سێڤر نزیکەی 15 مانگی خایاند: سەرەتاکەی لە کۆنفرانسی ئاشتی پاریسەوە دەستیپێکرد و  لە کۆنگرەی لەندەن درێژەی کێشاو بەردەوام بوو، تا گەیشتە ئەوەی لە مانگی ئەپریلی 1920دا لە شاری (سانریمۆ) دوا فۆڕمالیتە وەربگرێت. 

 

کێ بوون نوێنەرانی هەردوولای پەیمانەکە؟  

بە پێی ئەو بەڵگە رەسمیانیە لە ئەرشیفخانە نێودەوڵەتییەکاندا هەن و زۆربەی نووسەرانی مێژووی رێکەوتن و پەیمانەکانی پاش یەکەم جەنگی جیهانیش، کۆکن لەسەر ناوی بەشداربووان، یان با بڵێین ئەو بەرپرسانەی ئەم پەیماننامەیەیان ئیمزاکردووە، ناوەکانیش بەم شێوەیەی خوارەوەیە: 
نوێنەرانی سوڵتانی دواساتەکانی دەوڵەتی عوسمانیی لە کۆبوونەوەی سێڤردا، ئەم چوار کەسەبوون و هەر ئەوانیش بوون ئیمزایان کرد:

داماد فەرید پاشای سەدری ئەعزەم، رەزا تەوفیق پاشای نازیری خارجیە (وەزیری دەرەوە)، هادی پاشای نازیری مەعاریف (وەزیری پەروەردە) و رەشید خاڵسی سەفیر عوسمانللی لە سویسرا. 

نوێنەرانی هاوپەیمانەکانیش ئەمانەی خوارەوە بوون:

لە بەریتانیاوە (جۆرج دیکسۆن گراهام)، لە فەرەنساوە (ئەلکسەندەر میلران) و لە ئیتالیاوە (ولو نیجاری) وەزیری دەرەوە بوو. 

شایانی باسە بوار نەدرا بە ئەمریکا تا رۆڵ بگێڕێت لەو گفتوگۆیانەدا، روسیاش بێ بەشکرا لە هاوبەشیکردن، چونکە پێشووتر رێکەوتنی (برست لیتوفیسک)ی لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی بەستبوو. دەوڵەتی پاشایەتی یۆنانستان، لەبەرئەوەی بە جۆری دەستنیشانکردنی سنوورەکانی قایل نەبوو، بۆیە پەیماننامەکەی بەدڵ نەبوو، ئیمزای نەکرد. 

هەڵبەتە دەبێت ئەوەش ببێتە مایەی پرسیار و سەرسوڕمانی ئێمەی کورد کە نوێنەری وەفدی ئەرمەنی (ئافیتس هارونیان) هاوبەشبوو لە مۆرکردنی پەیماننامەکە، بەڵام شەریف پاشای خەندان (کورد) تەنیا وەکو چاودێر بواری هاتنە ناو ساڵۆنی کۆبوونەوەکانی پێ رەوابینرابوو!. من پێم وایە بەشدارنەبوونی جەستەیی نوێنەری ئەمریکا راستییەکە نکووڵی لێ ناکرێت، بەڵام کاریگەریی بۆچوونەکانی ویدرۆ ویڵسنی سەرۆکی ئەمریکای لە سەرتاپای ئەو پەیماننامەیدا تابلۆی ئاوێنەیەکی گەورە بوو، شاردنەوەی کاری نەکردەنی بوو.  

خوێنەر بۆ ئەوەی بە راشکاوانە بڕوانێتە هەڵوێستی کۆنگرێسی ئەمریکا و رۆڵی ویدرۆ ویڵسنی سەرۆکی ئەمریکا سەبارەت بە سەپاندنی بیرۆکەی دامەزراندنی دەوڵەتی ئەرمەنی لەسەر زۆربەی هەرە زۆری خاکی باکووری کوردستان، دەشێت بڕوانێتە لاپەڕە   353 - 355 ی سەرچاوەی  Congress Opposes Armenian Republic; General Sentiment Is Against Assuming Responsibility for New Republic»

بەشەکانی پەیماننامەکە

بە پێی پڕۆتۆکۆڵی ســــــەرچاوەیWiki source: Treaty of Sevres  لە چوارچێوەی 433 بڕگەی پەیماننامەکەدا، بابەتی ئەم بەشانە سەپێنرایە سەر دەوڵەتی عوسمانلی:
- بابەتە نا سنوورییەکان:(سنووردارییە داراییەکان، سنووردارییە لەشکرییەکان، دادگا نێودەوڵەتییەکان، سەبارەت بەم بابەتە لە پەیماننامەکەدا بە کاریگەری ئەم رستانە، تا رادەیەکی زۆر هێز و لەشکر و بەرپرسەکانی دەوڵەتی عوسمانی سنووردار کراون (ژمارەی سوپای عوسمانی لە 50700 سەرباز زیاتر نەبێت. هێزی دەریاوانی دەبێ تەنیا حەوت کەشتیی و شەش بەلەمیی (تۆربید)ی هەبێت.  دەوڵەتی عوسمانی نابێت هێزی ئاسمانی هەبێت. لەگەڵ بڕیاری بەستنی دادگای نێودەوڵەتی بۆ دادگاییکردنی هەندێک لە بەرپرسانی دەوڵەتی عوسمانی سەبارەت بەو تاوانانەی لە ساڵانی جەنگدا جێبەجێیان کردبوو. 

- بابەتی کاریگەریی زۆنە بیانییەکان (فەرنسا، یۆنان و ئیتالیا) .

- بابەتی لە دەستدانی ناوچەکانی دەوڵەتەکە: زۆنی تەنگە ئاوییەکان و چۆنیەتی کۆنترۆڵکردنیان. زۆنە ئازادەکان (دەستنیشانکردنی هەندێ ناوچەی ئازادی بازرگانیی کە لەژێر کۆنترۆڵی (کۆمەڵەی نەتەوەکان) دا دەبن، وەک ناوچەی یشیلکوێ ئیستانبوڵ، ئەزمیر، ئەسکەندەرۆنە، هەیفا، بەسرە، ترابزۆن و باتۆمی). کوردستان، ئەرمینیا، ماندێتی بەریتانیا لەسەر عیراق و ماندێتی بەریتانیا بۆ سەر فەلەستین، ماندێتی فەرەنسا لەسەر ناوچەکانی خوارووی خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ (عەنتاب، ئورفە، ماردین، ئەدەنە، دیاربەکر و تا سیواش و تۆقات) و سوریا و لوبنان، مەملەکەتی حیجاز و ...هتد.
بڕگەکانی پەیماننامەکە

لەم بەشەدا هەوڵ دەدەین تەنیا ئاماژە بە ناوی بابەتی بڕگەکان بدەین و بەڵام هەڵوێستە و شیکردنەوە بۆ ئەو مادانە بکەین، دوور و نزیک پەیوەندییان بە دوارۆژی نەتەوەی کورد و خاکی کوردستانەوە هەبووە.  
بەشی یەکەم: میساقی کۆمەڵەی گەلان  لە بڕگە یەکەوە تا  26 .

بەشی دووەم: سنوورەکانی تورکیا     بڕگەکانی 27-35

بەشی سێیەم: بابەتە سیاسییەکان    بڕگەکانی  36 – 139 کە بە گشتی دواڕۆژی ئەم ناوچانەی خوارەوەی تیادا دەستنیشانکرا بوو:

 -کوردستان بڕگەکانی 62 - 64.    
-سمیرنا  بڕگەکانی 65-83       
 -یونان  بڕگەکانی 84-87     

 - ئەرمینیا بڕگەکانی 88 - 93  (بڕگەی 89 ی دوروونزیک سەبارەت بە خاکی کوردستانی وان، بەتلیس، ئەرزڕۆم و ترابزۆن بوو، لەو پەیماننامەیەدا بە بەشێک لە خاکی ئەرمینیا ژمێردرابوو) . 

-سوریا، میسوپۆتامیا + فەلەستین بڕگەکانی 94 – 97 (خاڵەکانی پیلانی ئیمپریالیستی بۆ ماندێتی فەرەنسا لەسەر سوریای گەورە و  بەریتانیا لەسەر ناوچەکانی میسۆپۆتامیا، لە پێش 25ی مانگی نیسانی 1920ەوە لە کۆنفرانسی (سانریمۆ)وە ئاماژەیان پێکرابوو، بە دروستی لە رێکەوتنی نهێنی (سایکس/ بیکۆ)ی ساڵی 1916 ەوە یەکێک لە خاڵەکانی دابەشکردن، کۆنترۆڵکردن و بواردان بوو بە فەرەنسا و بەریتانیا بەسەر هەموو ناوچەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی بەری خوارووی دەوڵەتی عوسمانی. بەتایبەتی بواردان بوو بە بەریتانیا بۆ کنە و پشکنین  بۆ دۆزینەوەی نەوت لە ویلایەتی موسڵ لە چوارچێوەی کۆمپانیای نەوتی تورکیدا   TPC    پاشان لە مانگی سێی ساڵی 1925دا بە تەواوەتی بەریتانیا کۆنترۆڵی کرد و ناوی کۆمپانیاکەشی گۆڕی بۆ کۆمپانیای نەوتی عیراق  IPC کە بۆ ماوەی 75 ساڵ ئیمتیازی کنەکردنی نەوتی هەمان ناوچەی درایە، هەڵبەتە هەر لەم هەنگاوەوە، شارەزایانی بابەتە ستراتیجییەکانی دنیای سیاسیەتی نێودەوڵەتی، بۆیان روونە کە دەسەڵاتی ئیستعماری بەریتانی، وەک چاویان لە نەوتی کوردستان بووە، هێندە لە بیری سەربەخۆیی کورد و دوا رۆژی خاکەکەیدا نەبوون.  

-  بابەتی حیجاز بڕگەکانی 98 – 100. میسر، سودان و قوبرس  (میسر بڕگەکانی  101 – 112 سودان 113 – 114 قوبرس 111 - 117 مەراکیش و تونس  بڕگەکانی 118 – 122 .

- بابەتی رەگەزنامە بڕگەکانی 123 – 131           

بابەتە گشتییەکان  بڕگەکانی 132 – 139

بەشی چوارەم: پاراستنی کەمینەکانی ناو دەوڵەتی عوسمانی، بڕگەکانی 140 - 147 

جگە لە بڕگەکانی 62 بۆ 64 ی پەیماننامەکە، بڕگەی 141 ی ئەم بەشە، تا ئەمڕۆکەش دەشێ لەلایەن سیاسەتمەداران و دیپلۆماتکاران و چالاکوانانی دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤی کورد بەکاریبهێنن و بیکەنە ئامڕازێکی گوشاری مافی نەتەوەیی لەسەر دەسەڵاتدارانی ئێستای تورکیا، ئەگەر بێت و بیانەوێت بە تەواوەتی ئەم پەیماننامەیە و هی لۆزان بەکاربهێنن بۆ گوشارخستنە سەر تورکیا. 

شایانی باسە ناوەڕۆکی بڕگەی 141 ئەمەی خوارەوەیە:  (( تورکیا پەیمان دەدات کە بەبێ جیاوازی شوێنی لەدایکبوون، رەگەزنامە، زمان ، بنچە و ئاین،  زەمانەتی تەواوەتی مافی گشتیی و تایبەتی مسۆگەر بکات، بۆ هەموو دانیشتووانی ناوچەکە و بۆ پاراستنی ژیان و ئازادی بیرو باوەڕ و ئایین )). 

بەشی پێنجەم: بابەتەکانی لەشکر، دەریاوانی، هێزی ئاسمانی بڕگەکانی 152 – 207   

بەشی شەشەم:  دیلەکانی جەنگ و گۆڕەکان  بڕگەکانی 208 تا 225 

بەشی هەفتەم:  سزاکان بڕگەی 226 – 230 
بەشی هەشتەم: بابەتە داراییەکان  بڕگەی  231 – 260 
بەشی نۆیەم:  بابەتە ئابوریەکان  بڕگە 261 - 317 
 بەشی دەیەم: سنوورە دەرووانییەکان  بڕگەی 318 - 327
بەشی یانزەیەم:  بەندەرەکان، رێگەئاوییەکان و هێڵی شەمەندەفەر  بڕگەکانی 328 - 373
بەشی دووانزەیەم: کار (بڕگەی 13ی پەیماننامەی فارسێل)  بڕگەی 374 - 414
بەشی سیانزەیەم:      بابەتە هەمەجۆرەکان  بڕگەی 415 – 433.
بەشی کوردستان و بڕگە و بەندەکانی 62 تا 64 : 

بە کورتی لە بڕگەی 62 دا ئەم خاڵانە باسکراون:

- لە رۆژی ئیمزاکردنی پەیماننامەکەوە، حکومەتەکانی بەریتانیا، فەرەنسیا و ئیتالیا، سێ کەسایەتی خۆیان دەستنیشان دەکەن و لیژنەیەک دروست دەکەن کە مەڵبەندەکەی لە ئیستانبوڵ بێت. 

- لیژنەکە لە ماوەی شەش مانگدا ئامادەکردنی خشتە و پلانێک جێبەجێ بکەن، تیایدا  مافی فەرمانڕەوایی حوکمی خۆجێی بۆ خەڵکانی کوردستان مسۆگەر بکرێت. 

- ئەو ناوچەیەی کە زۆربەی دانیشتوانی کوردن و کەوتۆتە خۆرهەڵاتی فورات و باشووری سنووری ئەو ئەرمینیایەی لە داهاتوودا دەستنیشان دەکرێت و باکووری سنووری سوریا و میسۆپۆتامیا وەکو ئەوەی بە پێی بڕگەکانی 2 و 3 و لەگەڵ بڕگەی  27 ئاماژەیان بۆ کراوە. 

- ئەگەر لیژنەکە نەیتوانی بڕیار لەسەر هەر کێشەیەک بدات، هەر نوێنەرێکی لیژنەکە دەتوانێت باسوخواسی ئەو کێشەیە بەرەوڕووی حکومەتی خۆیان بکەنەوە. 

- دەبێ لەو پلان و خشتە دانراوە، تەواوی مافە نەتەوەیی و ئایینییەکانی کەمە نەتەوەکانی ئاشووری و کلدان و کەمەنەتەوەکانی تر بپارێزرێت.

-بۆ ئەمەش لیژنەیەکی تایبەتی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتالیا و ئێرانی و کورد، دەچنە سەردانی ناوچەکە، بە مەبەستی پشکنین و بڕیاردان لەهەر هەموارکردنێکی پێویست کە دەبێت لەسەر سنووری تورکیادا بکرێت. ئەو سنوورەی کە هاوبەشە لەگەڵ سنووری ئێران.

لە بڕگەی 63 دا هاتووە

-حکومەتی دەوڵەتی عوسمانی پەیمان دەدات تا رازی بێت بە بڕیارەکانی ئەو دوو لیژنەیەی بەپێی بەندی (63) دەستنیشانکران  و لەماوەی سێ  مانگی پاش دەرچوونی بڕیارەکە هەرچی پێویستە جێبەجێی ‌ بكات.

لە بڕگەی 64 دا هاتووە:

-لە ماوەی ساڵێکدا، ئەگەر گەلی کوردی نیشتەجێی ناوچەی بڕگەی 62 ، داوای لە کۆمەڵەی نەتەوەکان (عوسبەتولئومەم) کرد کە ویستی جیابوونەوەیان هەیە لە خاکی دەوڵەتی عوسمانی، ئەگەر  کۆمەڵەی نەتەوەکان گەیشتە ئەو قەناعەتەی ئەو گەلە شایانی سەربەخۆییە و دەتوانێت خۆی بەڕێوەببات. رێنمایی حکومەتی عوسمانی دەکات بۆ قبووڵکردنی ئەو ویستە و جێبەجێکردن و وازهێنانی لە هەموو مافەکانی خۆی لەو ناوچانە. 

- ئەگەر وازهێنانی دەوڵەتی عوسمانیی لەکاتی خۆیدا کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە، ئەوا هێزە هاوپەیمانەکان نابێت هیچ تەگەرەیەک بخەنە بەردەم ئەو هەنگاوەی دەبێتە هۆی یەکگرتنی ئەو دەوڵەتە سەربەخۆیە لەگەڵ ئەو کوردانەی لە ویلایەتی موسڵدا دەژین. 

دوا ئاکامی ئەم پەیماننامەیە 

ئەوەی راستیی مێژووییە، دەشێت ئەم پەیماننامەیە، بە بەهێزترین پەیمانی نێونەتەوەیی حیساب بکرێت کە تا رادەیەک خۆی دابوو لە چۆنێتی چارەسەرکردنی یاسایی کێشەی گەلی کورد و خاکی کوردستان. بەڵام رووداوەکانی پاش ئیمزاکردن، دەڵێن کە بێجگە لەو خاڵانەی هاوپەیوەندن بە کێشەی نەتەوەی کوردەوە، کە هەر بە زیندوویی زیندەچاڵکران، هەندێ لە بڕگەکانی تری سێڤر جێبەجێکران. بۆیە ئەم پەیمانە بووە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی دەوڵەتی عوسمانی و هەوڵەکانی دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی کۆماری تورکیا، بزووتنەوەی نیشتمانی نەتەوەیی تورک بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال (کە پاشان بووە ئەتاتورک) لە دەسەڵاتی عوسمانی (ئیستانبوڵ) جیابۆوە و لە مانگی چواری 1920 لە ئەنقەرە پەرلەمانی تایبەتی خۆی داناو ئیتر هێور هێور دەسەڵاتی دەوڵەتە شکستخواردووەکە کەوتە دەستی مستەفا کەمال و هاوڕێکانی.  

لە پاش جەنگی سەربەخۆیی تورکیا، ئەم پەیماننامەیە ئیفلیج کراو گۆڕرا بە بڕگەکان و بڕگەکانی پەیماننامەی لۆزان. 

پەیماننامەی لۆزان   24/7/1923 
لە پاش جەنگی سەربەخۆیی تورکیا و سەرکەوتنی سوپا و لەشکری تورک بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال (ئەتاتورک) لە ناوچەکانی ئەزمیر و ئیستانبوڵ و دوورگەکانیان،  بۆ کۆتاییهێنان بەو جەنگە دوورودرێژەی کە لە ساڵی 1914 ەوە  لە چوارچێوەی یەکەم جەنگی جیهانیەوە دەستیپێکرد و تا سەرەتای ساڵی بەستنی ئەم پەیمانە بەردەوام بوو، کۆبوونەوەکانی ئاشتی لە نێوان هاوپەیمانان و تورکیا بەستران. دوا قۆناغی ئەو کۆبوونەوانە ناونرا بە (پەیماننامەی لۆزان). واتە پەیمانی لۆزان ئەو رێکەوتنە بوو کە لە رۆژی 24 ی مانگی تەمموزی ساڵی 1923دا لە شاری (لۆزان)ی سویسرا بەسترا. 

ئەو دوو لایەنەی لە خوارەوە ئاماژەمان پێداون پەیماننامەکەیان ئیمزا کردووە: 

-  لایەنی وڵاتانی سەرکەوتووی یەکەم جەنگی جیهانی ( بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا، ژاپۆن، یۆنان، رۆمانیا وڵاتانی سربیا و کراواتیا و سلۆڤانیا). 
- لایەنی حکومەتی کۆمەڵەی نیشتمانیی تورکیا، کە لە دوای گیانەڵای دەوڵەتی عوسمانی، دەسەڵاتی قۆڕغکردبوو و پاشان بووە کۆماری تورکیا. 
ئەم پەیماننامەیە   ناوێکی تریشی هەیە کە پەیمانی ئاشتی لەگەڵ تورکیای ناوە.    

بەرپرسانی بەشدار و  ئیمزاکارە سەرەکییەکانی ئەو پەیماننامەیە ئەمانەی خوارەوە بوون:

لە لایەن هاوپەیمانانەوە:

- سێر هۆراس جۆرج مۆنتاگیو رامبۆڵد   کۆمیساری باڵا لە ئیستانبوڵ. نوێنەری دەوڵەتی شانشینی بەریتانیا و ئێرلەندا و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا لە پشت دەریاکان و ئیمپراتۆریەتی هیندستان. 

- جەنەڕاڵ مۆریس بێلێە    باڵیۆزی فەرەنسا و کۆمیسیاری باڵای وڵاتانی خۆرهەڵات. نوێنەری سەرۆکی کۆماری فەرەنسا. 

-سیناتۆر مارکیز کامیلۆ گارۆنی باڵیۆز و کۆمیسیاری باڵا لە ئیستانبوڵ، لەگەڵ جولیۆ مونتاگنا  نوێنەری هەرە باڵا و کۆمیسیار لە ئەسینا: وەکو نوێنەری پاشای ئیتالیا. 

-کینتارۆ ئۆتچایی جۆسامی باڵیۆز  و وەزیری ئەرک پێسپێردراو لە رۆما، وەک نوێنەری ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن.

لە لایەنی تورکیاوە 

عیسمەت پاشای وەزیری دەرەوە و نائیبی ولایەتی ئەدرەنەپۆل، د. رەزا نور بەگی وەزیری تەندروستی و نائیبی ولایەت سینۆب، حەسەن خەیری بەگی وەزیری بەرێ و نائیبی ترابزون. هەموو وەکو نوێنەری حکومەتی ئەنجومەنی نیشتمانی گەورەی تورکیا. شایانی باسە ئەو حەسەن خەیری بەگە کورد بوو، وەکو چەمچەڵەقزی بۆ هەڵخەڵەتاندنی لایەنەکانی تر، پەلەکێشی ئەو رێکەوتنە کرا.  

خاڵبەندییەکانی پەیماننامەکە   

ژمارەی بڕگەکانی پەیماننامەکە 143 بڕگەبوون و  لە پاش ئیمزاکردن، پەیتا پەیتا جێبەجێکران و جێبەجێکردنی زۆربەی بڕگەکان کە بە گشتی لە بەرژەوەندیی تورک بوون تا بەستنی رێکەوتنی (مونترۆ)ی ساڵی 1936 بەردەوامییان هەبوو. شایانی باسە سەبارەت بە لایەنە نەرێنییەکانی پەیماننامەکە لەسات و کاتی خۆیدا چەندین کەسایەتی هەڵۆێستی رەخنەگرانەی خۆیان دەربڕیبوو.

-کەسایەتییەکی ناسراوی وەکو دەیڤید لۆید جۆرجی سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا لە کات و ساتی جەنگدا، لەپاش ئەوەی لەکار خرابوو، پەیماننامەکەی بەم شێوەیە نرخاندبوو: (پەیمانێکی رەگەزپەرستانە و خۆبەدەستەوەدانێکی ترسنۆکانە و ریسوایەکی بە ناوبانگە. لە هەمان کاتدا سەرکەوتنی بنەمای بێ سزادان بوو ، بەسەر بنەمای دادپەروەری).  

- رۆناڵد گریگۆر سەنی مێژوونووس دەربارەی مەبەستە نهێنیەکانی پەیماننامەکە وتوویەتی: (لەم پەیماننامەیەدا، کاریگەریی دیپۆرتکردن بەربڵاو و پاکتاوی کوشندەی نەتەوەیی، وەک ئەگەرێکی چارەسەریی کێشەکانی دانیشتوان پشت راستکردووە).  

-مێژوونووسێکی تر بە ناوی نۆرمان نایمارک وتوویەتی: (پەیمانی لۆزان، وەک دەستپێشخەرییەکی نێودەوڵەتی سەرەکی، بۆ گواستنەوەی هاووڵاتیان بە پێچەوانەی ویست و ئارەزووی خۆیان کاری کردووە). 

دەقی پەیماننامەکە بە پێشەکییەکی تێروتەسەلی زەرورەتی گۆڕینی زۆربەی بڕگەکانی پەیماننامەی سێڤر، بەم پەیمانی لۆزانە دەستیپێکردووە و پاشان سەرجەمی بڕگەکان لە چەندین بەش پۆلین کراوە:  
جزمی یەکەم : بڕگە سیاسییەکان 

 بەشی یەکەم: بابەتی پەیوەست بە خاک. بڕگەکانی 2 تا 28 

لە بڕگەی سێ، دەستنیشانکردنی سنووری سوریا و میسۆپۆتامیایە، بەم شێوەیە باسکراوە:

 

لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە تا سنووری ئێران. سنووری تورکیا بەم شیوەیە دەکرێت؛

 

لەگەڵ سوریادا: (وەکو ئەوەی لە بڕگەی ژمارە هەشتی رێکەوتنی فەرەنسا و تورکیادا لە 20/10/1921 مۆرکراوە) دەستنیشان کراوە.

لەگەڵ عیراقدا: سنووری تورکیا و عیراق دەبێت بە پێی رێکخستنی دۆستانە لە ماوەی نۆ مانگی ئایندەدا لەلایەن تورکیا و بەریتانیا، دەستنیشان بکرێت.  ئەگەر لەو ماوەیەدا دوو وڵاتەکە نەگەیشتنە رێکەوتنێک، کێشەکە بەرزدەکرێتەوە بۆ ئەنجومەنی کۆمەڵەی گەلان بەرزدەکرێتەوە. 

هەردوو وڵات بەڵێنی ئەوە دەدەن کە تا گەیشتن بە بڕیارێکی چارەسەرکردنی کێشەی سنوور، هیچ بزاوتێکی لەشکری و هەوڵێکی تر نەدرێت کە بە شێوەیەک لە شێوەکان دەبێتە هۆی گۆڕانی بارودۆخی ئێستای خاکەکان، کە چاوەڕوانی بڕیارێکی کۆتایی دابڕکارە.

بڕگەی 21
 لەم بڕگەیەدا باسی ئەو قوبرسیانە هاتووە کە لە پاش ئەم رێکەوتنەدا، دەبنە هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی و ئیتر لە هاووڵاتیبوونی تورکیا دادەماڵرێن: لە دەقی مادەکەدا هاتووە: 

ئەو هاووڵاتییە تورکانەی لە 5/11/ 1914ەوە  دانیشتووی قوبرسن، بە پێی مەرجەکانی یاسای ناوچەکە دەبنە هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانیا و لە هەمان کاتدا لە رەگەزنامەی تورکیش داماڵرێن. ئەوانە بۆیان هەیە لە ماوەی دوو ساڵی پاش جێبەجێکردنی ئەم بڕگەیە بە ئارەزووی خۆیان رەگەزنامەی (جنسیەی) تورکیا هەڵبژێرن، بەڵام بە مەرجێ لە ماوەی دوانزدە مانگی پاش ئەو هەڵبژاردنە ئەو وڵاتە (واتە قوبرس- س.ک) بەجێبهێڵن. 

هاووڵاتیانی تورک، دانیشتووی قوبرس لەکاتی جێبەجێکردنی ئەم پەیماننامەیە، کە لەو ماوەیەوە یا پاشان دەتوانن رەگەزنامەی بەریتانی وەربگرن، لە هەمان کاتدا رەگەزنامەی تورکیان لە دەست دەدەن.    

بڕگەی 27 
نابێت لە سۆنگە و بیانووی هیچ هۆکارێک، هیچ هەڵسوکەوتێک، هیچ دەسەڵات و ویلایەتێکی دادوەری تورکیا لە مەسەلە سیاسییەکان یان تەشریعییەکان یاخود ئیدارییەکان لەلایەن حکومەت یا دەسەڵاتی تورکیاوە لە دەرەوەی خاکی تورکیادا بەسەر خەڵکی ئەو هەرێمانەی خراونەتە ژێر سیادە و ماندێتی ئەو دەوڵەتانەی ئەم پەیماننامەیان ئیمزا کردووە، جێبەجێ  و پەیڕەو بکرێن.

بەشی دووەم: بابەتی پەیوەست بە هاووڵاتیبوون. بڕگەکانی 30-31 
لە بەشی دووەم، لە بڕگەی ژمارە 30 دا بەم شێوەیە باسی مافی رەگەزنامە و هاووڵاتێتیی کراوە:

بڕگەی ژمارە 30، هاووڵاتیانی تورکی دانیشتووی ئەو هەرێمە دابڕێنراوەی بە پێی بڕیارەکانی ئەم پەیمانە دابڕێنراون، بە گوێرەی مەرجەکانی  یاسا ناوچەییەکان دەبنە هاووڵاتی ئەو دەوڵەتانەی هەرێمەکانیان خراوەتە سەر. 
بەشی سێیەم: بابەتی پاراستنی کەمەنەتەوایەتییەكان. بڕگەکانی 37 - 38

بڕگەی ژمارە 38 حکومەتی تورکیا پەیمان دەدات زەمانەتی تەواوەتی ژیان و ئازادی نیشتەجێبووەکانی تورکیا، بەبێ جیاوازی شوێنی لەدایکبوون یا رەگەزنامە، یا زمان یا رەگەز و ئایین بپارێزێت. هەموو نیشتەجێبووانی تورکیا، مافی ئەوەیان هەیە چ لە شوێنە گشتی و چ لە شوێنە تایبەتەکاندا، مومارەسەی ئازادیی بیروباوەڕ یا ئایینی خۆیان بکەن، بە مەرجێک کە لەگەڵ سیستمی گشتی و رەوشتی جوانی خەڵکەکە بگونجێن.
 
بەشی چوارەم: ماڵوموڵک و ماف و بەرژەوەندییەکان. بڕگەکانی 65-66
لە بڕگەی 65ی ئەم بەشەدا بەم شێوەیە باسی خاوەندارێتی ماڵوموڵک و بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی ئەو ناوچانەی کردووە کە لە دەوڵەتی داڕووخاوی عوسمانی داماڵڕاون: ( ماڵوموڵک، هەقەکان و بەرژەوەندییەکانی کە هەن و دەشێت وەکو خاکی  ئەو هەرێمانە بژمێردرێن و بە پێی ئەم پەیماننامەیە لە دەوڵەتیی عوسمانیی سەندراون. مەبەست ئەوانەن کە تا 29/10/1914 موڵکی ئەو خەڵکانە بوون کە سەر بە نەتەوە هاوپەیمانەکان بوون و لەلایەن حکومەتی عوسمانییەوە کەوتبوونە ناو پڕۆسەی جەنگێکی نا ئاساییەوە.  ئێستا دەوڵەتانی هاوپەیمان دەسەڵاتی ئەو ناوچانە بەڕێوەدەبەن. بە گشتی دەستنیشان بکرێن و دەبێت بە شێوەی بارودۆخی ئێستایان بگەڕێنرێتەوە بۆ خاوەنە ئەسڵیەکانیان)

بەشی پێنجەم:  بڕیارە هەمەچەشنەکان

لە بڕگەی 120 ی ئەم بەشە، کە سەبارەت بە دیلەکانی جەنگە، ئەم دەقەی خوارەوە هاتووە: (دیلەکانی جەنگ و خەڵکانی مەدەنی دەستگیرکراو، کە چاوەڕوانی ئازادبوونن یاخود لە ژێر کاریگەریی سزای دیسپلینی لەشکریدان، بە پشتگوێخستنی ئەوەی ئایا ماوەی سزاکانیان تەواو بووە یاخود نا، دەبێت ئازاد بکرێن و بگەڕێنەوە بۆ شوێنی خۆیان . 

دیلەکانی جەنگ و خەڵکانی مەدەنی کە لەپای  تاوانی تری نا دیسپلینی، چاوەڕوانی دادگاییکردنن یاخود سزادراون، هەر بە زیندانی گل بدرێنەوە. 
 - گۆڕستانەکان بڕگەی 124 

لە بەشێکی بڕگەی 124 کە سەبارەت بە گۆڕستانەکانە، دەڵێت: 
(بەبێ کاریگەری دانان لەسەر ناوەڕۆکی بڕگەی 126ی ئەم پەیماننامەیە، هەردوولا  پەیمان دەدەن کە لەناو ئەو خاکەی لە ژێر دەسەڵاتیاندایە، ئەو قەبرستان و مۆنۆمێنتانە بپارێزن، رێزیان لێبگرن، مەبەست قەبرستان و مۆنۆمێنتی ئەو دەریاوان و سەربازانەیە کە لە 29/10/1914ەوە کوژراون لە ئاکامی برینداریدا مردوون، هەروەها ئەوانەی لە پاش ئەو مێژووەوە دیلی جەنگ و مەدەنی دەستبەسەکراو بوون و لە ماوەی دیلێتیدا لە زینداندا کۆچی دواییان کردووە.)

لە بڕگەی 136دا هاتووە کە حکومەتەکانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتالیا پەیمان دەدەن کە سوودەکانی دەقی بڕگە 128و130و تا 135ببەخشن بە حکومەتی تورکیا، بەوەی بوار بدەن بۆ دانانی گۆڕ و قەبرستان و مزگەوت و مۆنۆمێنتی دەریاوان و سەربازانی تورک، لەو خاکانەی ئێستا لە ژێر دەسەڵاتیاندایە و هەروەها ئەو خاکانی لە تورکیا دابڕێنراون. 

   بابەتی دیکۆمێنت و دۆسییەکان .  بڕگەی 139 
 دەقی مادەی 139 ئەم رستانەی تێدایە: ئەرشیف، تۆمار، پلان، تاپۆ و بەڵگەنامەکانی تر بە هەموو جۆرەکانی پەیوەست بە ئیدارەی مەدەنی، دادوەری یان دارایی، یان ئیدارەی وەقفەکان، کە لە ئێستادا لە تورکیان و تەنها جێگەی بەرژەوەندی حکومەتی خاکێکە کە لێی دابڕاوە، دەوڵەتی عوسمانی و بە شێوەیەکی بەرامبەر ئەوانەی لە خاکێکی دابڕاو لە دەوڵەتی عوسمانی کە تەنیا جێگەی بەرژەوەندی حکومەتی تورکیان، بە شێوەیەکی بەرامبەر دەگەڕێنرێنەوە.

ئەرشیفەکان، تۆمارەکان، پلانەکان، تاپۆکان و هەموو بەڵگەنامەکانی تر کە هاوپەیوەندن بە بابەتی مەدەنی، دادوەری، یا ئیدارەی دارایی، یاخود هاوپەیوەندن بە ئیدارەدانی وەقفەکان و ئێستا هەموو لە تورکیادا هەڵگیراون و تەنیا سەبارەت بەو ناوچانەن کە لە دەوڵەتی عوسمانی دابڕاون. یا ئەو بەڵگەنامانەی سەبارەت بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتی تورکیان و لەو شوێنە دابڕێنراوانەدا هەڵگیراون، لەسەر ویست و داوا ئەسڵ یا کۆپی ئەوانە دەبێت رەوانەی شوێنە ئەسڵییەکانی خۆیان بکرێن. تێچوونی ئەم پڕۆسەیەش لەلایەن ئەو حکومەتانەوە دابین دەکرێت کە ئەو ئەرشیف و دیکۆمێنتانە داوا دەکەن .

جزمی دووەم
بەشی یەکەم: بابەتی گشتیی. 
بەشی دووەم:  بڕگە داراییەکان
بەشی سێیەم: بڕگەی ئابوورییەکان.
بەشی چوارەم: پەیوەندییەکان و پرسە تەندروستییەکان.         
بەشی شەشەم:  رێکەوتننامە سەبارەت بە مەرجەکانی نیشتەجێبوون و بازرگانی و دەسەڵاتە دادوەرییەکان.
بەشی حەوتەم:  رێکەوتننامەی بازرگانی.
بەشی هەشتەم:  رێکەوتننامەی تایبەت بە ئاڵوگۆڕی خەڵکانی یۆنانی و تورکیا.
جزمی سێیەم  

بەشەکانی تری وەك:
- رێکەوتنی نێوان یۆنان و تورکیا سەبارەت بە رێزگرتن لە گەڕاندنەوەی بەرامبەری هاووڵاتیانی مەدەنیی زیندانیکراو و ئاڵوگۆڕی دیلەکانی جەنگ.
-  روونکردنەوە ( تەصریح) ی تایبەت بە لێبوردن.
- روونکردنەوەی تایبەت بە موڵک و ماڵی موسڵمانان لە یۆنان.

- بەیاننامەی تایبەت بە باوردۆخە تەندروستییەکان لە تورکیادا. 
- روونکردنەوەی تایبەت بە کاری کارگێڕی سیستمی دادوەری لە تورکیادا. 

- پرۆتۆکۆڵی هاوپەیوەند بە هەندێک دەستکەوت و ئیمتیازات کە لەکاتی دەوڵەتی عوسمانیدا درابوون
-  پرۆتۆکۆڵێکی پەیوەست بە بەلجیکا و پورتوگالەوە، بۆ ئەوەی لەو بڕگە و مادانەدا دەرکەون کە  لە لۆزاندا ئیمزاکراون.

- پرۆتۆکۆڵی تایبەت بە چۆڵکردنی ئەو خاکانەی تورک کە لەلایەن هێزەکانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتالیا داگیرکراوە.
- پرۆتۆکۆڵی تایبەت بە قەرەگاتچ و دوورگەی ئیمبرۆس و تینەدۆس. 

هەندێک بابەتی کەمایەتییەکان لە یۆنان و هەروەها سەبارەت بە ئیمزاکارانی ئەم پەیماننامەیە
دوا بڕگە، بڕگەی 143یە، باسی ئیمزاکردن و چۆنێتی هەڵگرتنی ئەم پەیماننامەیە بەم شێوەیە دەکات: (ئیمزاکردنی ئەم پەیماننامەیە بە زووترین کات، ئەو دەقە مۆرکراوانە لە پاریس هەڵدەگیرێن. حکومەتی ژاپۆن لە رێگەی نوێنەری پاریسییەوە، بە زووترین کات ئیمزاکردنی خۆیان بە حکومەتی فەرەنسا رادەگەێنن. هەموو دەوڵەتانی هاوبەش دەبێت ئیمزاکانیان لەسەر لاپەڕەکانی  کۆتایی پەیماننامەکە و پاشکۆکانی دابێت. و هەر کاتێک تورکیا پەیماننامەکەی مۆرکرد، ئەوجا یەکەم رەشنووسی لەفزی پەیماننامەکە  ئامادەکرێت . پاشان نوسخەی ئەسڵی پەیماننامەکە رەوانەی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتالیا و ژاپۆن، یاخود هەر سێ دانە لەو وڵاتانە دەکرێت.

هەر لە یەکەم رۆژی خوێندنەوەی یەیماننامەکەوە، بۆ وڵاتانی گەورەی لایەنەکانی ئیمزاکارەوە، ئەم رێکەوتنە دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە پاشان لە بۆ وڵاتەکانی تریش دەچێتە بواری کاریگەری . بەڵام بە گوێرەی یۆنان و تورکیا، هەر لەگەڵ ئیمزاکردندا، رێکەوتنەکە و بڕگەکانی 1 و بڕگەی 2 و لەگەڵ بڕگەکانی 5 تا 11، دەچنە چوارچێوەی جێبەجێکردنەوە.

بە رەزامەندی هەموو کۆمیسیارە بەشداربووەکان، لە رۆژی 24/ 7/ 1923 هەموان ئیمزای کۆپیەکی پەیماننامەکەیان کرد و پاراستنی ئەو نوسخەیەش کرایە بەرپرسیارێتی دەزگای ئەرشیفی حکومەتی کۆماری فەرەنسا. ئەرکی ئەو دەزگایەش ناردنی نوسخەیەکی مۆرکراوە بۆ هەموو ئەو وڵاتانەی بەشداریی رێکەوتنەکەیان کردووە.  

دەرەنجامی ئەم نووسینە
لە یادی 100 ساڵەی پەیماننامەی (لۆزان) و لە دەرەوەی بازنەی ناوخۆیی و بازنەی دەرەوەی سنوورەکان، لە کۆماری تورکیا و کوردستانە پارچە پارچەکەی ئێمەدا، پرسیارێکی پڕ مەترسی و یەکێکی تری پڕ ئومێد بەرەو روومان دەبێتەوە: 
- تۆ بڵێی کۆماری تورکیا توانای یاسایی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی لۆزانی لە هەگبەدا بێت؟

- ئایا ئێمەی کورد دەتوانین لە بڕگەو خاڵبەندییەکانی ئەو دوو پەیماننامەیە، پڕیشکێکی ئومێد ببینین و کاریان لەسەر بکەین؟ 

 سەبارەت بە پرسیارە پڕ مەترسییەکە، ماوەیەکی زۆرە تورکیا بەتایبەتی لە سەردەمی ئەردۆغاندا، بە تەمای مسۆگەرکردن و بەدەستخستنی ئەم بەرژەوەندیانەیە:
- بوون بە ئەندامێکی کارای یەکێتیی ئەوروپا.

- بە هاوکاری لەگەڵ ئەمریکا و روسیای زلهێز، بوون بە یاریکەری پێشەنگ و رۆڵبینەری لەشکریی بەهێز لە کۆنترۆڵکردنی تەنهایی و کاروباری ئابووری لە دوو ناوچەی خۆرهەڵاتی دەریای سپی و ناوچەکانی سەرووی سوریا و عیراق و ئازەربایجان.
- بە ئاشکرا هەڵنانی هەنگاوی لەباربردنی هەر هەوڵ و هیمەت و چارەسەرییەک بۆ کێشە سیاسیەکانی عیراق و سوریا و تا ئێرانیش، ئەگەر هاتوو ئاکامەکانی ئەو چارەسەرییانە ببنە هۆی جۆرە ئازادی و سەرخۆییەکی هەر بەشێک لە چوار بەشەکەی کوردستان.  

هەروەها لە هاژو هۆژی ئیعلامی رەسمی و نا رەسمی دەوڵەتی تورکیادا، پەیتا پەیتا جۆرە خەستکردنەوەیەکی بانگەشەی ئەگەرەکانی پاش کۆتایی100 مین ساڵی پەیماننامەی لۆزان، دەنگۆی بێ بنەمای یاسایی ئەوە پەخش و بڵاودەکەنەوە کە گوایە دەوڵەتی کۆماری تورکیا بۆی هەیە داوای ئەرزەکانی ویلایەتی موسڵ و حەڵەب بکاتەوە – کە دوو ویلایەتی زۆر مەزن و گاریگەری دوا ساڵانی دەوڵەتی عوسمانی بوون. 

ئەوەتا، رۆژنامەنووس (ئەمین یازجی) لە وتارێکی رۆژنامەی (ئەکشام) دا نوسیووێتی:(رێکەوتنی 1923 بۆ کۆماری تورکیا زەمانەت  کراوە، کە مافی خۆی بەکاربهێنیت بۆ پاراستنی برا تورکمانەکانی موسڵ . ئێمە خاوەنی ئەو زەویانەین کە بەرفراوانێکەی 90هەزار کیلۆمەتری دووجایە. کەرکوکیش دەگرێتەوە کە شاری تورکمانەکانە. بۆ ئێمە موسڵ هەر وەکو قوبرس وایە. بە گەڕانەوە بۆ رێکەوتننامەکە، ئێمە لە حاڵەتی هەڕەشەی سەر براکانمان، مافی ئەوەمان هەیە بیانپاریزین). 

بەدەر لەوە زۆربەی مێژوونووسانی نەتەوەپەرستی تورک سوورن لەسەر ئەو قسە سەیرەی کە گوایە لە کاتی خۆیدا مستەفا کەمالی دامەزرێنەری کۆماری تورکیا، پەیمانی داوە کە (کۆماری تورکیا لە کاتی خۆیدا و بە هەبوونی هێزێکی شیاو ویلایەتی موسڵ وەردەگرێتەوە).  هەڵبەتە پێش ئەوەش لە پاش ئیمزاکردنی پەیماننامەی (سێڤر)دا بەرامبەر بە نوێنەرانی ئەنجومەنی میللی وتبووی: (سنووری میللەتەکەی ئێمە لە باشوورەوە ئەسکەندەرۆنە و لە باشووری خۆرهەڵاتیشەوە موسڵ و سلێمانیە و کەرکوکە). بەداخەوە، لە چوارچێوەی میدیاکانی (ئیخوانیەکان)ی دەرەوەی تورکیاش، لە بیانووی بەرەنگاریکردن لە رەوایەتی دەوڵەتی تورک، بۆ ئەوەی وەکو میراتگری عوسمانی لە دونیای ئیسلامی سوننیدا رتوش بکرێت، کەسانێکی وەکو (هەمزە کەرەچیک)ی نووسەری ئیخوانی، هاتووە بەبێ بەڵگەی بەهێزی ئەوتۆ، خۆی کردۆتە وەکیلی ئەردوغان و دەوڵەتی تورکیا سەبارەت بەم بابەتە نێونەتەوەییە. 

هەڵبەتە، وەنەبێت ئەم ئیدعایانە، تەنیا لە چوارچێوەی نووسین و کەناڵە میدیایەکاندا مابنەوە. بەڵکو ئەردۆغانیش لە چەندین کۆبوونەوە و وتاردا راشکاوانە چەندبارەی کردۆتەوە کە ( دەبێت تێبگەن کەرکوک هی ئێمە بوو، موسڵ هی ئێمە بوو، بۆچی ئەوانە ئەم قسەیەیان بەدڵ نییە؟). شایانی باسە ساڵی رابردوو لە قسەکردنێکی زۆر تەمومژاویدا ئەردۆغان داوای هەموارکردنەوەی پەیماننامەی لۆزانی کردبوو. گوایە لەو پەیماننامەیەدا ناهەقی کراوە و لە خاکی تورکیا داماڵراوە.  

شایانی باسە هەر دوا بەدوای ئەو قسانەی ئەردۆغان، رۆژنامەی (دەیلی تورکیش) ئینگلیزی زمان، لە لاپەڕە یەکی ژمارەیەکیدا، لە ژێر ناونیشانی (ئایا ئەم زەوییانە لە تورکیا دابڕدراون؟) نەخشەیەکی نوێی تورکیای بڵاوکردبۆوە کە ولایەتی موسڵی عیراق (باشووری کوردستان) و سەرووی خۆرئاوای سوریا و سەرجەمی وڵاتی بولگاریای تێدایە!

بەدەر لە هەموو ئەو روونکرنەوە تەماویانە، لە ماوەی ئەو20 ساڵەی رابردوودا، بە بیانووی هەبوونی چەکدارانی پەکەکە و هەبوونی هەرەشەی ئیفترازی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی، تورکیا پەیتا پەیتا هێرشی ئاسمانی و (درۆنی) و  پەلاماری ئاسایی لەشکرەکەی بۆ ناو خاکی باشووری کوردستان (باکووری عیراق) و کوردستانی رۆژئاوا ( باکووری سوریا) تا دێت خەستر و بەرفرانتر دەکات. 

بە داخەوە، لە بێ دەنگی حکومەتی فیدرالی عیراق و حکومەتی بەعسی- عەلەوی سوری و لە نەبوونی هەڵوێستێکی یاسای نێونەتەوەیی و هەروەها لە بەر شڵێویی حکومەتی هەرێمی کوردستان و لەبەر بێ هێزی حکومەتی خۆسەری رۆژئاوای کوردستان، لەشکری تورکیا توانیوێتی بە هاوکاریی دەیان گروپی تووندڕەوی بەناو ئیسلامی، لە چوارچێوەی هەڵمەتی هێرشبەری (قەدی زەیتوون و قەڵغانی فورات) خاکێکی بەرفراوانی وەکو ناوچەی عەفرین و ناوچەکانی تر داگیر بکات. لە هەرێمی باشووری کوردستانیشدا، وەکو هێزێکی ئامادەباشی هەر ئەگەرێک، لە (بەعشیقە)ەوە بگرە تا ناوچەکانی خوارووتریش زیاتر لە 18 بنکەی سەربازیی خۆی جێگیربکات ، ئەوە جگە لە پڕۆسە هەواڵگرییەکان لە زۆربەی ناوچەکانی باشووری کوردستان. 

بە داخەوە ئەم پڕۆسە سەربازیی و هەواڵگرییانەی تورکیا، لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا، لەسەر ئەرزی واقیعدا زۆر چڕ و  مەترسیدارتر بوون بۆ  دواڕۆژی هەردوو دیوی باشوور و رۆژئاوای کوردستان. بەڵام ئایا کۆماری تورکیا، بەپێی یاسای نێونەتەوەیی هەقی هەیە ئێستا لە بری دەوڵەتی عوسمانی قسە بکات؟

 ئایا ئیمپراتۆریەتەکە بە تەنیا دەوڵەتی تورک بوو، تاکو تورکی ئێستای ئەنقەرە و ئیستانبوڵ، خۆیان بە میراتگری بزانن؟ یاخود دەوڵەتی هەموو نەتەوەکانی ئیسلام (تورک، عەرەب و کورد) و مەسیحی (ئەرمەنی، کلدانی و ئاشووری و بولگاری) و ئێزدی و عەلەوی بوو، بە پێی مافی رەوای سەربەخۆیی میللەتان، هەر یەک لەو نەتەوانە بڕیاری جیابوونەوەو سەربەخۆیی خۆیان داوە؟ کە پەیماننامەی سێڤر لەلایەن نوێنەرانی دەوڵەتی عوسمانییەوە مۆرکرا، ئایا ئیمزاکردنی لۆزان لەلایەن نوێنەرانی دەوڵەتی تورکیاوە، هیچ مافێک دەهێڵێتەوە بۆ کۆماری تازەی تورکیا کە داوای وەرگرتنەوەی ئەرز و خاکێک بکات کە هی دەوڵەتی عوسمانی بووە؟ ئایا لە چ پەیماننامەیەکدا (لە سێڤر یا لۆزان) عوسمانییەکان بەپێی رێکەوتن و یاسای نێونەتەوەیی، لە چەندین لاوە خاکی ئیمپراتۆریەتەکەیان لەدەستدا؟ ئایا هەر هەموو خاڵبەندییەکانی پەیماننامەی سێڤر جێبەجێکران، یان هەندێکی کران و هەندێکی تری وەک خاکی کوردستان پشتگوێ خران و جێبەجێ نەکران؟ ئایا لە ناو بەندەکانی رێکەوتننامەی سێڤر، ئاماژەیەک هەیە بۆ  پووچەڵ بوونەوەی لە پاش پەیماننامەی لۆزان؟ ئایا هیچ شتێک مابوو کە بەشی نەتەوەی تورک (نەک هی عوسمانییەکان) بووبێت و لە چوارچێوەی پەیماننامەی لۆزان، کۆماری تورکیا لە دەستی دابێت؟ ئایا کۆماری تورکیا لەپای پەیماننامەی (لۆزان)دا، چ بەرژەوەندییەکی وەرگرتەوە کە لە سێڤردا دەوڵەتی عوسمانی لەدەستی دابوو؟ ئایا بە راستی لە پەیماننامەی لۆزان دا بڕگەیەک (بەندێک) هەیە کە ئاماژەی بە کۆتایی پەیمانی لۆزان کردبێت لە پاش 100 ساڵ؟ ئەمانە و دەیان پرسیاری مێژوویی و سیاسی و یاسایی دەشێت بوروژێرێن سەبارەت بەو دوو پەیماننامەیە بە گشتی و هەروەها سەبارەت بە بانگەشەکانی دەوڵەتی ئێستای  تورکیا بۆ ئەو بەندو خاڵانەی کە دوورو نزیک پەیوەندییان هەبووە یان هەیە بە ئێستا و بە دوا رۆژی سێ بەشی کوردستان؛ باکوور، باشوور و رۆژئاوا. 

هەقیقەت ئەوەیە کە لۆزان، پەیماننامەیەک بوو، تورکیای شکستخواردووی هێنایەوە سەر مەیدانی نێودەوڵەتی، نەک بە پێچەوانەوە. لۆزان زۆربەی هەرە زۆری ئەو بڕگانەی وەلانا کە دژە بەرژەوەندیی دەوڵەتی کۆماری تورکیا بوو. بە پێی یاسای نێودەوڵەتی کۆماری ئێستای تورکیا بۆی نییە خۆی بکاتە دەمڕاست و میراتگری ئیمپراتۆریەتێک بزانێت کە هی تورک و عەرەب و کوردو بولگار و ئەرمەن و ئاشوری و هتد بوو. لە ناو بڕگەکانی پەیمانەکەدا هیچ خاڵێک، ئاماژەیەک نییە کە باسی فەترەی زەمەنی پەیمانەکە بکات کە گوایە لە پاش کۆتایی 100ساڵیدا، بێ برەو دەکرێت. لەوانەش زیاتر، حکومەتی کۆماری تورکیا، لە ساڵی 1923 ەوە تا ئەمڕۆ بە هیچ شێوەیەک گوێی نەداوە بە پەیڕەوکردنی ئەم مادانەی خوارەوە:

-بڕگەی 21 ی پەیماننامەکە زۆر بە ڕوونی باسی ئازادکردنی هاووڵاتیانی تورکی ناو قوبرسی کردووە کە لە پاش وەرگرتنی رەگەزنامەی بەریتانیا بە دوو ساڵ بۆیان هەیە رەگەزنامەی خۆیان بگۆڕن و بیکەن بە تورکی، بەڵام لەپاش ئەوە بە سێ مانگ دەبوو قوبرس بەجێ بهێڵن و بگەڕێنەوە تورکیا. کەچی لەبری ئەوە تورکیا بە زۆر و بە بەکارهێنانی  هێز دەقی ئەو بڕگەیەی فەرامۆش کرد! 

- بە پێی ناوەڕۆکی بڕگەی 27 حکومەتی تورکیا بۆی نییە بە هیچ شێوەیەک دەست تێکەڵاو بکات تەنانەت لە باسکردنی کەمە نەتەوەی تورکمانی کۆنە ویلایەتی موسڵ و ئیستای کەرکوک و هەرێمی کوردستان. 

- بە پێی بڕگەی ژمارە 30 لۆزان، پەرپرسیارێتی پاراستنی ماف و بەتەنگەوە هاتنی ئەو کەسانەی لە پاش هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی (ئیتر سەر بەچ نەتەوەیەکن) لە عیراقدا ماونەتەوە، تەنیا بەرپرسیارێتی دەوڵەتی عیراقە و نەک تورکیا و پاشماوەکانی دەوڵەتی عوسمانی. 

- حکومەتی تورکیای ئەتاتورک تائێستاش بەبێ گوێدانە رێزگرتن لە بڕگەکانی ژمارە 38 و 141ی ئەو پەیمانە، بەبێ حیسابکردن بۆ مافی خەڵکانی غەیرە تورکی چوارچێوەی تورکیا، رۆژانە ئازادی ژیان و مافەکانی پاراستنی زمان و بیروباوەڕی خەڵکەکە پێشێل دەکات و بواریش نادات بە هیچ دەزگایەکی نێودەڵەتی بۆ چاودێری ئەو بابەتە هەرە هەستیارانە. 

- بە پێچەوانەی بڕگەی ژمارە 65، ئێستاش لێرە و لەوێی باشوور و رۆژئاوای کوردستان (بابڵێن لە باکووری عیراق و باکوور و خۆرهەڵاتی سوریا)دا، حکومەتی تورکیا ئیدعای خاوەندارێتی ماڵ و موڵک و ئەو خاکانە دەکات، کە لە ئەسڵدا زەویی کشتوکاڵی خەڵکە کوردەکانی ئەو دوو ناوچەیەن. 
- بە پێی بڕگەی ژمارە 120، هەر هەموو ئەو گەنجە دیل  و شەهیدانەی ئێمەی کوردیش کە لە جەنگە بێ واتاکانی دەوڵەت وەک عەسکەری عوسمانی، بوونە سووتەمەنی و قوربانی و ژمارەیان بە هەزارانە، دەبوو دەوڵەتی تورکیا بەرپرسیارێتی گێڕانەوەیانی بگرتایەتە ئەستۆ چ بە زیندوویی و چ بە مردوویی. کەچی 100 ساڵ زیاترە، تائێستاش ئێسکوپروسکی یەک مردووش نەهاتۆتەوە و کەسیش ئەم بڕگەیەی وەکو ماف و ئامرازی گوشار بەکارنەهێناوە بۆ سەر دەوڵەتی تورکیا. 

- بە پێی بڕگەی 139 ی ئەم پەیمانە، دەبوو دەوڵەتی تورکیا وەک ئیمزاکاری لۆزان، نوسخەی ئەسڵی هەموو ئەرشیف و تۆمار و دیکۆمێنت و تاپۆکان و ساڵنامەکانی ولایەتەکانی موسڵ و بەغدا و بەسرە و حەڵەبی بگێڕایەوە بۆ وڵاتانی عیراق و سوریا، کەچی تا ئێستا تورکیا ئەو کارەی جێبەجێ نەکردووە. شایانی باسە بە پێی ئامارەکانی ئاژانسی ئەنادۆڵی تورکیا 6377 تۆمار و دیکۆمێنتی تاپۆی شارەکانی موسڵ و کەرکوکی لەلای خۆی گلداوەتەوە. هەڵبەتە ئەرشیفی ئەو تاپۆیانە کە هی ساڵانی 1847 بۆ 1917 یە، دەبوو لە دائیرەی تاپۆی عیراقدا بوونایە، ئێستا لە 45 دەفتەری گەورە لە دائیرەی ئەرشیفی تورکیادا هەڵگیراون دەماودەم وەکو هەڕەشەی سەر ویستەکانی کوردی کەرکوک و موسڵ لە میدیای تورکیادا بەکاردەهێنرێن.

دوا قسە

بۆیە دوا وتەم لەم لێکۆڵینەوەیەدا، دەبێت ئەوە بێت کە بڵێم لە چوارچێوەی پڕۆسەی یاسای نێودەوڵەتیدا، سیاسەتمەداران و پارێزەران و چالاکوانانی کورد لە بواری مافەکانی مرۆڤ، دەتوانن بە بەکارهێنانی ئەم چەند بڕگەیە و بڕگەکانی سێڤر و  ئەوانی تری پەیمانی لۆزان، ئیدعاکانی تورکیا پێچەوانە بکەنەوە و لە بری خۆمەڵاسدان لە سەنگەری ترسدا، بەرامبەر بە هێرشە میدیاییەکانیان، لە مەیدانە نێونەتەوەیەکاندا، هەوڵی بێوچان بدەن، داوای یاساییان لەسەر تۆماربکەن بۆ مسۆگەرکردنی مافە نەتەوەیی و دیموکراتی و مرۆیی و مێژووییەکانی خەڵکی کوردستان.  
سەرچاوە سەرەکییەکانی ئەم لێکۆڵینەوەیە کۆمەڵێ کتێب و گۆڤار و بابەتی ئۆنلاینن:  

کتێبەکان:
Findley, Carter V: Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A History, 1789-2007, Yale Uni Press. 
Helmreich, Paul C : From Paris to Sevres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State University Press. 
Mango, Andrew: Ataturk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Overlook Press. 
Arin, Yado: Turkey and the Kurds – From War to Reconciliation? UC Berkeley Center for Right Wing Studies Working Paper Series, 2015
Hakan Özoglu, Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries p. 38. SUNY Press, 2004
Fromkin, David :  A Peace to End All Peace: Creating the Modern Middle East, 1914–1922. New York: H. Holt. 
گۆڤارو رۆژنامەکان: 
Karcic, Hamza: Sevres at 100: The Peace Treaty that Partitioned the Ottoman Empire Journal of Muslim Minority Affairs (Sept 2020) pp 470.
 Darren L. Logan: Thoughts on Iraqi Kurdistan: Present Realities, Future Hope». Iran & the Caucasus. 13 (1 :)2009) pp 161–186
Xypolia, Ilia: Imperial Bending of Rules: The British Empire, the Treaty of Lausanne, and Cypriot Immigration to Turkey» Diplomacy & Statecraft. 32 (4): 674–
Congress Opposes Armenian Republic; General Sentiment Is Against Assuming Responsibility for New Republic». The New York Times. April 27, 1920. pp. 2.
Martin Lawrence : Treaties of Peace, 1919–1923 Carnegie Endowment for International Peace  Vol 1 / 1924 
سەرچاوەکانی ئۆنلاین: 
Wiki source: Treaty of Sevres/Protocol .
The Treaty of Sevres, 1920». Harold B. Library, Brigham Young University. 
Montgomery, A. E. «The Making of the Treaty of Sevres of 10 August 1920.» Historical Journal 15#4 (1972)775-87   
Ottoman signatories of Treaty of Sevres, NZ History, New Zealand history online». January 2017.  
Roger R. Trask, United States Response to Turkish Nationalism and Reform, 1914–1939, Chapter, «Rejection of the Lausanne Treaty and Resumption of Diplomatic Relations, 1923–1927», Excerpt, http://muse.jhu.edu . Retrieved 5 August 2019.  
Treaty of Peace with Turkey signed at Lausanne, Lausanne, Switzerland,24 July 1923, retrieved 28 November 2012 

PUKMEDIA

بەشداربووانی پەیماننامەی سێڤر

بەشداربووانی پەیماننامەی لۆزان

نوێنەرانی دەوڵەتی عوسمانی بۆ گفتوگۆکانی سێڤر لە چەپەوە تا راست: ڕەزا تەوفیقی وەزیری دەرەوە،
داماد فەرید پاشای سەدری ئەعزەم، محمەد هادی پاشا نازیری مەعاریف و رەشید  خالیصی سەفیر