ئەمڕۆ رۆژی نەهێشتنی جگەرەكێشانە

.

جگەرە، تووتنی پێچراو لە پەڕە كاغەزێكەوەیە كە ئاگر دەدرێ و دووكەڵەكەی دەكێشرێت، جگەرەكێشانی بەردەوام مرۆڤ ئالوودە دەكات، كە بەشێكی  بەھۆی ماددەی نیكۆتینەوەیە، ھەروەھا كێشانی جگەرە مەترسیی تووش بوون بە نەخۆشیی دڵ و شێرپەنجە زیاتر دەكات.

تەمەنی جگەرەكێشان دەگەڕێتەوە بۆ پێنج هەزارساڵ پێش ئێستا و خەڵكی لەقەدو گەڵای درەختەكان جگەرەیان دروست كردووە و كێشاویانە، هەرچەندە هەندێك وەك شتێكی نوێ و مۆدێرن وەریان گرتووە و پێیان وابووە داهێنانیان كردووە.دەڵێن ،كێشانی جگەرە و تووتن سەرەتا لە ناو خەڵكی ڕەسەنی ئەمەریكادا باو بووە، دواتر كە كۆلۆنیالیستە ئەورووپییەكان گەیشتنە ئەمەریكا، لەوانەوە فێری جگەرەكێشان بوون و لە سەدەی شانزەی زاینیدا تووتنیان بردەوە بۆ ئەورووپا.

هەر لە ساڵی (١٩٨٨ز)ەوە، ڕێكخراوی تەندروستی جیهانیی ڕۆژی 31-5 ی بە ڕۆژی جیهانیی نەهێشتنی جگەرە كێشان داناوە. لەو ڕۆژەدا، هەموو هەوڵ و كۆششەكان دەكەوێتە كار بۆ ئەوەی گرنگی ئەو ڕۆژە جیهانییە بۆ هەموو میللەتانی سەر زەوی ڕوون بكرێتەوە. جگەرەكێشان لە كاتی ئێستادا، پەتایەكە و تووشی مرۆڤایەتی هاتووە،

بەپێی ئامارە رەسمییەكان، ئێستا لەسەرتاسەری جیهان نزیكەی (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) كەس جگەرەكێشن، پێشبینی دەكرێت لە دوو دەیەی داهاتوودا ئەم ژمارەیە بۆ (ملیارێك‌و 600) ملیۆن كەس بەرزببێتەوە.

كێشانی توتن ساڵانە زیاتر لە 8 ملیۆن كەس دەكوژێت لەسەر ئاستی جیهان ، بەجۆرێك 7 ملیۆنی لە كەسانی جگەرە كێشە و ملیۆنێك و 200 هەزار جگەرەكێشی دووەمینن واتە خۆیان جگەرەكێش نین، بەڵام لەگەڵ كەسانێك دەژین و كاردەكەن كە جگەرەكێشن و دووچاری دوكەڵ و ژەهرەكانی توتن دەبنەوە ..

لە 31 ی ئایاری ساڵی 2008 ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی بڕیاری قەدەغەكردنی هەر جۆرە ڕێكلامێكی دا كە بۆ جگەرە بكرێ، چونكە ئەو ڕێكخراوە ڕایگەیاند كە بە پێی توێژینەوەكان دەركەوتووە كە ڕێكلامەكانی جگەرە پەیوەندی زۆری هەیە بۆ ڕەواج دان بە بەرهەمەكانی توتن و جگەرە و دواجار جگەرەكێشان .

 جگەرە كێشان مانای كێشانی دووكەڵی ڕووەكی تووتن دەدات، بەمە دوو جۆری جگەرە كێشان هەیە: یەكەمیان ئەو كەسەی جگەرە دادەگیرسێنێت، وە ئەویتریان ئەو كەسەی كە لە نزیكەوەیە و دووكەڵەكەی بۆ دەچێت و بەوە دەووترێت: جگەرە كێشی دەستی دوو. ئەگەر بەو شێوەیە جگەرە كێشان بڵاوەی لێبكات، ئەوا: لە ساڵی (2030) دەبێتە هۆی كووشتنی زیاتر لە هەشت ملیۆن كەس لە سەرانسەری جیهاندا، كە لە (80%)ی ئەو ڕێژەیە لەو ووڵاتانەیە كە باری داراییان كەمە یان مامناوەندە. بۆیە ساڵی (2014) ڕێكخراوی تەندروستی جیهانیی پەیامی: (زیاد كردنی زەریبەی لە سەر جگەرە) دیاری كردووە، لەو هەوڵەی كە هەموو ووڵاتانی جیهان زەریبەی لەسەر جگەرە زیاد بكەن، لە هەموو قۆناغەكانی بەرهەمهێنان و بەكاربردنی جگەرە! هەمووشی بۆ ئەوەیە كە ڕێژەی بەكەر بردنی و كێشانی جگەرە كەم ببێتەوە. لێكۆڵینەوەكان دەریانخستووە، كە: زیاد كردنی زەریبە لەسەر جگەرە ڕێژەی كێشانی جگەرە لەو ووڵاتانەی كە كەم دەرمەتن كەم دەكاتەوە، وە هەروەها كەمتر هەرزەكاران و جەوانان دەست بە جگەرەكێشان دەكەن. زیاد كردنی زەریبەی سەر جگەرە بە بڕی لە (10%) دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی كێشانی جگەرەكێشان بە ڕێژەی لە (4%) لە ووڵاتە دەوڵەمەندەكان، وە كەمبوونەوەی جگەرەكێشان بە ڕێژەی لە (8%) لە ووڵاتە كەمدەرامەتەكان و مامناوەندەكان. زیاد كردنی زەریبەی لەسەر جگەرە، بووەتە هۆی گلدانەوەی بڕی زۆری سەرمایەی ووڵات. بەگوێرەی ڕاپۆرتێكی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانیی لە ساڵی (2010)، زیاد كردنی زەریبە لەسەر جگەرە بە ڕێژەی لە (50%) بووە هۆی گێڕانەوەی بڕی (1.4 بلیۆن دۆلاری ئەمریكی) لە (22) وڵاتی كەمدەرامەت، وە ئەگەر ئەو بڕە پارەیە لەو ووڵاتانە بۆ بەرەو پێشبردنی كەرتی تەندروستی بەكار بێت، ئەوا: خزمەتی تەندروستی بەڕێژەی (٥٠%) زیاد دەكات. جگەرەكێشان مەترسییە بۆ سەر تەندروستی و ژیانی هەموو مرۆڤایەتی و هەموو میللەتان، هەر بۆیە: بۆ ڕۆژی جیهانیی نەهێشتنی جگەرەكێشان لە ساڵی (2014) چەند ئامانجێك دیاریكراوە، كە: بۆ پاراستنی نەوەی ئەمڕۆ و ئایندە، نەك تەنیا لە كاردانەوە خراپەكانی جگەرەكێشان لە سەر تەندروستی بەڵكو لە كاردانەوە كۆمەڵایەتی و ژینگەیی و داراییەكانی و مەترسی بەركەوتنی بەر دووكەڵی جگەرە. هەر بۆیە هەموو حكومەتەكان هان بدرێن لەوەی كە زەریبە لە سەر جگەر زیاد بكات، وە هەروەها كەس و لایەن و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لەو ووڵاتانە فشار بخەنە سەر حكومەت لەوەی كە زەریبەی سەر جگەرە زیاد بكات، بە جۆرێك زەریبە زۆر بێت كە ببێتە هۆی كەمكردنەوەی جگەركێشان.

هەرێمی كوردستان و جگەرە

لە كوردستان بەپێی یاسای ژمارە 31 پەرلەمانی كوردستان كەتایبەتە بە نەهێشتنی جگەرە كێشان و نێرگەلە كێشان هەركەسێك لەشوێنە گشتییەكان جگەرە بكێشێت بە 10 هەزار دینار غەرامەدەكرێت، بەڵام وەك خۆی جێ بەجێ ناكرێت.

لەهەرێمی كوردستان ئامارێكی رەسمیمان دەربارەی جگەرەكێشان و زیانەكانی جگەرەكێشان نییە! بەڵام ئەوە لای هەمووان ڕوون و ئاشكرایە كە ڕێژەیەكی بەرچاو لە هاووڵاتییانی كوردستان جگەر دەكێشن، ڕۆژ بە ڕۆژ ڕێژەی ئەو كەسانەی كە جگەرە دەكێشن لە زیاد بووندان. سەرباری ئەوەی كە لە دوای (2003)ەوە، لەگەڵ جگەرەكێشان (نێرگەلە كێشان)یش پەیدابوو، كە: ئەویش دەبێت وەك جگەركێشان بەڵكو زیاتریش حیسابی بۆ بكرێ. چونكە بەردەوام  وەزارەتی تەندروستی هەرێم داوای لە هاووڵاتیان دەكات دووركەونەوە و وازبهێنن لە جگەرە و نێرگەلەكێشان چونكەكێشانی هەر نێرگەلەیەك كە 40 بۆ 60 خولەك دەخایەنێت زیانی تەندروستی بەقەدەر كێشانی 100 جگەرە دەبێت و زیانە تەندروستییەكانی نێرگەلە یەكجار زیاتر و مەترسیدارترە لە كێشانی جگەرە و هۆكاری سەرەكییە بۆ زیادبوونی نەخۆشییەكانی دڵ و سینگ و جەڵتەی دڵ و مێشك لە گەنجان.

لە هەرێمی كوردستان ، یاسای بەرەنگاربوونەوەی جگەرە كێشان هەیە كە پەیوەندی و ئەركی وەزارەت و دەزگاپەیوەندارەكانی ڕێكخستووە و جێبەجێ دەكرێت و لە وەزارەتی تەندروستی و بەڕێوەبەرایەتییە گشتییە تەندروستییەكان یەكەی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەكێشان دامەزراوە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی عیراقی فیدڕاڵ و هاوكاری ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی بەمەبەستی كاراكردنی پڕۆگرامی بەگژداچوونەوەی جگەرەكێشان و كردنەوەی كلینیكی چارەسەری جگەرەكێشان بۆ وازهێنان لەجگەرە.

لە هەرێم زیادكردنی باجی تووتن بە ڕێژەی لە 85% جێبەجێ كراوە و داهاتەكەی بۆ پڕۆگرامی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەكێشان و پێویستییەكانی چارەسەری نەخۆشییە پەیوەندارەكان بەكاردێت.

جگەرەكێشان تاكە هۆكاری مردنە لە سەرانسەری جیهاندا كە دەتوانرێت نەهێلدرێت، وە پێشگیری بكرێت. وە لە ئێستادا، جگەرەكێشان هۆكاری مردنی زیاتر لە (10%)ی دانیشتووانی هەموو جیهانە.

زانایان لە ڕۆژی جیهانی شێرپەنجە ئاشكرایانكردووە، ئەگەر ڕێژەی جگەرە كێشان و دژە ڤایرۆسەكان كەم نەكرێتەوە ڕێژەی توشبون بە شێرپەنجە 60% زیاد دەكات .

جگەرە لەڕوانگەی ئاینی ئیسلامەوە

لەوەڵامی پرسیارێك دەربارەی حەرامێتی جگەرە مامۆستا لەلایەن مامۆستا (محمد عبدالرحمن) ەوە وەڵام دراوەتەوە لەسایتی وەڵامەكان  دەڵێت

بەڵێ جگرە كێشان حەرامە، بەڵگە بە هێز و ڕاستەكان كەوا حەرامێتی جگەرەكێشان دەسەلمێنن:

بەڵگەی یەكەم: خوای گەورە دەفەرمێت:

[ۆیُحِلُّ ڵهُمُ الگَّیِّبَاتِ ۆیُحَڕمُ عَڵیْهِمُ الْخَبَائِپ] [الڕعراف: 157] .

واتە: خوای گەورە شتە پاك و بەسودەكانی بۆ حەڵاڵ كردوون و شتە پیس و زیان بەخشەكانی لێ قەدەغە و حەرام كردوون.

گومانی تێدا نی یە جگەرەكێشان یەكێكە لە شتە زیان بەخشەكان كەزەرەر و زیانیانی بۆ لاشەی ئادەمیزاد هەیە و لە هەمان كاتدا بۆنێكی ناخۆشی هەیە كە خەڵك ئازار دەدات.

بەڵگەی دووەم: خوای گەورە دەفەرمێت: [ۆڵا تُلْقُوا بِڕَیْدِیكُمْ إِڵی التَّهْلُكَەِ] [البقرە:195] .

واتە: بەدەستی خۆتان خۆتان مەخەنە مەترسییەوە.

وە بەبێ هیچ شك و گومانێك جگەرە كێشان مرۆڤــ دوچاری گەلێك نەخۆشی لەناوبەر دەكات لەوانە: سەرەتان و سیل و نەخۆشی یەكانی دڵ و ئەو نەخۆشیانەی دوچاری گەدە دەبن، ئەمەش جگە لەوەی كە ڕوو ناشیرن دەكات و ددانەكان زەرد و تێك دەدات.

بەڵگەی سێیەم: خوای گەورە دەفەرمێت: [ۆڵا تَقْتُلُوا انْفُسَكُمْ] [النسا‌و: 29] .

واتە: خۆتان نەفسی خۆتان مەكوژن.

هەروەها جگەرەكێشان دەبێتە هۆی وردەوردە كوشتن و لەناو بردنی جگەرە كێش كە ئەمەش لە ئیسلامدا بە{ئینتحار} و خۆكوشتن ناوی هاتووە.

بەڵگەی چوارەم: خوای گەورە دەربارەی عەرەق وقومار دەفەرمێت: [ۆإِپْمُهُمَا ڕَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا] [البقرە: 219] .

واتە: زیانیان زۆرترە لە سودیان.

گومانی تێدا نی یە كە زەرەر و زیانی جگەرەش لە سودەكەی زۆرتر و كاریگەرترە، و بەڵكو كۆی زیانە.

بەڵگەی پێنجەم: خوای گەورە دەفەرمێت: [ۆڵا تُبَژرْ تَبْژیرًا، إِنَّ الْمُبَژڕینَ كَانُوا إِخْۆانَ الشَّێاگینِ ۆكَانَ الشَّیْگانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا] [الإسرا‌و: 27] .

واتە: ماڵ و سەروەت و سامانتان لە حەرام و سەرپێچی خوای باڵادەستدا خەرج و بەفیڕۆ مەدەن، چونكە بەڕاستی ئەو كەسانەی كەوا ماڵ و سەروەتیان لە حەرامدا خەرج دەكات ئەوانە برا و دۆستی شەیتانەكانن.

وە هەروەها برای گوێڕایەڵم بزانە كەوا جگەرەكێشان ماڵ خەرج (سەرف) كردنە لە تاوان، و سەرپێچی كردنە لە فەرمانی خوای گەورە و پێغەمبەرە ئازیزەكەی (ێلی الله علیه وسلم) وە جێ بەجێكردنی فەرمانی شەیتانە و لەكردەوەكانی شەیتانە.

بەڵگەی شەشەم: پێغەمبەر (ێلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت:((لا چرر ولا چرار)) [سلسلە الڕحادیپ الێحیحە رقم: (250)] .

واتە: نە زیان لەخۆت بدە و نەلە خەڵكیش.

برای ئازیزم با بزانین جگەرەكێشان هیچ زیانێكی هەیە بۆ خۆت و بۆ خەڵكی و بۆ خێزانت و بۆ منداڵت و بۆ هاوڕێكانت و بۆ... بۆ.... هتد؟

بێ گومان هەموومان دەیزانین و ئاشكرایە كە جگەرەكێشان زەرەر و زیان لە جگەرەكێشەكە دەدات و دەبێتە مایەی ئازار و ناڕەحەتی بۆ كەسانی دەور و بەرو هاوڕێ و دراوسێ، جگە لەم زیانە سەختانە جگەرەكێشان دەبێتە هۆی لەناوبردنی ماڵ و پول و سامانی مرۆڤ.

بەڵگەی حەوتەم : پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((وكَره لكم... وإچاعە الـمال)) [صحیح الترغیب والترهیب رقم: (2507)] .

واتە: خوای گەورە پێی ناخۆشە كە ئێوە ماڵ و سەروەت و سامانتان لەشتی بێ سود و بێ نرخ دا بەفیڕۆ بدەن.

برای بەڕێزم با سەیرێكی كرداری جگەرەكێشان بكەین كە بەڕاستی لە ناوبەر و بەفیڕۆدەری ماڵ و كونكەری ڕاستەقینەی گیرفانی مرۆڤە بێ ئەوەی هیچ پێویستی یەكی ژیانی مرۆڤ پڕبكاتەوە، كەواتە خوای گەورە جگەرەكێشانی قەدەغەی كردووە و بە حەرامی داناوە لەسەر بەندەكانی.

بەڵگەی هەشتەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((مَپَلُ الجلیس الصالح، والجلیس السو‌و كمپل ێاحب المسك، وكیر الحداد لا یعدمكَ من صاحب المسك، إما ڕن تشربه، ڕو تجد ریحه، وكیر الحداد، یحرق بیتك، ڕو پوبك، ڕو تجد منه ریحاً خبیپە)) [ێحیح الجامع الێغیر رقم: (5829)] .

واتە: نمونەی ئەو كەسەی كە دانیشتن و هەڵس و كەوت لەگەڵ پیاو چاكدا دەكات، و ئەو كەسەی كە دانیشتن و هەڵس و كەوت لەگەڵ پیاو خراپدا دەكات وەكو میسك فرۆشێك و كورەی ئاسنگەرێك وایە، چونكە پیاو چاك وە كومیسك فرۆشەكە وایە، یان لێ ی دەكڕیت، وە یان بۆنێكی خۆشت بەسەردا دێت، وە نموونەی پیاو خراپیش وەكو كورەی ئاسنگەر وایە، لێ ی ڕزگار نابیت یان ماڵت دەسوتێنێت، وە یان جلەكانت دەسوتێنێت، وە یان بۆنێكی ناخۆشت بەسەردادێت.

جگەرەكێشانیش بۆنێكی ئێجگار ناخۆش و بێزاركەری هەیە تەنانەت لە سیر و پیازیش بۆنی ناخۆشترە و دەبێتە هۆی ئازاردانی كەسانی هاوڕێ و هاوسێ و خزم و كەس وكارت.

بەڵگەی نۆیەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((كل ڕمتی مُعافـی إڵا الـمجاهرین)) [ێحیح الجامع الێغیر رقم: (4512)] .

واتە: هەموو ئوممەتەكەم خوای گەورە لێیان خۆش دەبێت جگە لەو كەسانە نەبێت كەتاوان بە ئاشكراو بە بەرچاوی خەڵكی یەوە ئەنجام دەدەن.

لێكدانەوەی ئەم فەرموودەیە وایە كە هەموو تاوانە نادیار و شاراوەكانی موسڵمان ئومێد دەكرێت كە خوای گەورە لێیان خۆش بێت و سزایان نەدات بەڵام ئەمە ئەو تاوان و سەرپێچیانە ناگرێتەوە كەوا بەئاشكراو بە بەر چاوی خەڵكەوە ئەنجام دەدرێن وەكو جگەرەكێشەكان كاتێك كە جگەرە دەكێشن، چونكە جگەرەكێشان بەئاشكرا هانی كەسانی دیكە دەدات بۆ ئەم تاوانە ڕوون و ئاشكرایە.

بەڵگەی دەیەم: پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) دەفەرمێت: ((من كان یۆمن بالله والیوم اڵاخر فلا یۆژ جاره)) صحیح الجامع الێغیر رقم: (6504)] .

واتە: هەر كەسێك كەوا بڕوای بە خواو ڕۆژی دوای هەیە ئەوا با زەرەر و زیان لە هاوسێكەی نەدات و ئازاریان نەدات.

وە جگەرەكێش پێویستە ئەوە بزانێت كە جگەرەكێشان بە بۆنەكەی ئازاری خێزان و منداڵ و دراوسێكانی پێ دەدرێت، بە تایبەت برا نوێژخوێنەكان لەڕیزی نوێژی جەماعەتدا، وە هەروەها مەلائیكە نزیكەكانیش بێزار دەبن بە بۆنەكەی چونكە مەلائیكەكان ئەو شتە بێزراو و نابەجێ یە لە لایان كەوا لای موسڵمانان بێزراو بێت وەكو جگەرەی ئەمڕۆ.

فەتوای زانایان دەربارەی جگەرەكێشان:

1 ـ زانای پایە بەرزی ئیسلام (الشیخ عبدالله عبدالعزیز بن باز رحمە الله) دەفەرمێت: (جگەرەكێشان حەرامە و كڕین و فرۆشتنی حەرامە وە هەروەها دوكان بەكرێ دان بۆ جگەرە فرۆشتن حەرامە، وە هاوڕێیەتی كردنی كەسانی جگەرەكێشیش لەكاتی كێشانی جگەرەدا دروست نی یە) [الفتاوی الإسلامیە: (2 / 162) ] .

2 ـ بە هەمان شێوە زانای ناودار و پایە بەرز و شەرع زان (محمد بن صالح العپیمین رحمه الله) فەتوای داوە بە حەرام بوونی جگەرەكێشان [مجموعە فتوی ورسائل الشیخ ابن العپیمین: (11 / 248)] .

3 ـ وە هەروەها زانایانی (الجنە الدائمە للبحوپ العلمیە والإفتا‌و) فەتوایان داوە بەحەرامێتی جگەرەكێشان [الفتاوی الإسلامیە: (2 / 176)] .

ڕێكخراوی "WHO" ئاشكرایانكردووە، دەتوانرێت ملیۆنەها مرۆڤ بە گۆڕانكاری لە كوالێتی جگەرە و دەرمانەكان لە توشبون بە شێرپەنجە و مردن ڕزگاربكرێن .

لە ئەنجامی ئەو توێژینەوانەی زانیان ئەنجامیانداوە، دەركەوتووە زۆربەی نەخۆشەكانی توشبوو بەشێرپەنجە لە وڵاتە هەژار نشینەكانن و بەهۆی خراپی كوالێتی جگەرە و دەرمانەكان توش دەبن .

ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی دووپاتیان كردۆتەوە، ئەگەر بەخێرایی گۆڕانكاری نەكرێت لەماوەی 20 ساڵی داهاتوو ڕێژەی توشبون بە شێرپەنجە 60% زیاد دەكات و زۆربەی تازە توشبوان بە شێرپەنجە لە وڵاتە هەژار نشینەكان دەبن .

ئەمە لەكاتێكدایە بە تەنها كەمكردنەوەی ڕێژەی جگەرە كێشان و باشكردنی كوالێتی توتنەكان و بەرزكردنەوەی كوالێتی كوتانی دژ بە ڤایرۆسەكان بەڕێژەیەكی زۆر توشبون بە جۆرەكانی شێرپەنجە كەمدەكات.

PUKmedia ئا: كاوان ئەحمەد حەمە ساڵح هەڵەبجەیی