ژینگەی كوردستان مەترسی لەسەرە؟

کوردستان 11:00 AM - 2021-04-16

رۆژی 16ی نیسان بەڕۆژی ژینگەی هەرێم دیاریكراوە چونكە"بۆ یەكەم جار چەكی كوشندە بەرامبەر ناوچەی "شێخ وەسان و باڵیسان" بەكار هێنا و ئێوارەی ١٦-٤-١٩٨٧ رژێمی روخاوی بەعس ئەو ناوچانەی كیمیا باران كرد،  دۆڵی بالیسانی خۆشناوەتی یەكەمین قوربانیی چەكی كیمیاییە، ئەو كیمیابارانكردنە ٢٦٤ هاووڵاتی شەهید و زیاتر لە ٦٠٠ هاووڵاتی برینداری لێكەوتەوە، بۆیە لەیادی ئەو رۆژە ویژدان هەژێندا لەساڵی 2008 پەرلەمانی كوردستان بەبڕیارێك ئەو رۆژەی كرد بە رۆژی ژینگەی كوردستان.  

حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ یادی ئەو قوربانیانە و رێزگرتن لە سروشت و ژینگەی كوردستان رۆژی 16ی مانگی نیسانیان وەك رۆژی ژینگەی و كوردستان هەموو ساڵێك لەم رۆژەدا دامودەزگاكان و رێكخراوەكانی پاراستنی ژینگە لە كوردستان بە دەیان چالاكی بەڕێوە دەبەن.

ژینگە چییە؟ 

ژینگە (Environment): بریتییە لەو ناوەندە سروشتییە هاوسەنگەی كە زیندە بوونەواران بە هاوسەنگی تێیدا دەژین، پێكدێت لە كۆمەڵێك هۆكار و گۆڕانكاری كیمیایی و فیزیایی و بایۆلۆجی لە چوارچێوەی جوگرافیای بوونەوەراندا كە تێیدا دەژین. 

زانستی ژینگە (Ecology): ئەو زانستەیە كە لە سەرجەم پیكهاتەكانی ژینگە دەكۆڵێتەوە و دیاریكردنی كارو چالاكییەكانی مرۆڤ تیایدا. 

 

چەمكی زانستی ژینگە: 

زانستی ژینگە یاخود ژینگەزانی یان ژینگەناسی زانستێكی تازەیە، لەمڕۆدا تا ڕادەیەك وردە وردە خەریكە ئەم زاراوەیە بەناو كۆمەڵانی خەڵكدا بڵاو دەبێتەوە، جێی خۆیەتی بزانین ئەم چەمكە لە چییەوە هاتووە و كەی پەیدا بووە، زاراوەی زانستی ژینگە (Ecology) زانای ئەڵمانی ئەرنست هایكڵ (Ernst Haeckel) لەساڵی‌ 1866 دایناوە، كە ئەمەش لە ئەنجامی لێكدانی دوو وشەی یۆنانییەوە پەیدا بووە، ئەوانیش "Oikos" بە واتای "خانوو" یان "ماڵ"، وە "logos" بە واتای "زانست"ە.

ئەم زاراوەیە ئیتر لە سەدەی بیست بەدواوە بووە جێگەیی بایەخپیدانی گرنگی لیكۆڵەران، ئەوەش لە ئەنجامی ئەو هەموو جەنگ و شەڕوشۆڕەی كە جۆرەها چەك و تەقەمەنی تێدا بەكار هات و، زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان لەسەر ڕووی زەوی و، زۆربوونی كارگەكان و، دەردانی وزەی زیاد لە پێویست بە تایبەتی لەلایەن وڵاتە پیشەسازییەكان و، زۆربوونی ئوتومبێل... هتد، كە زیانیكی گەورەی ژینگەیی هێنایە ئاراوە لە قەتسبوونی گەرما و تۆز و خۆل و دەیان كارەساتی سروشتی كە راستەوخۆ كاریگەری زۆر خراپیان كردە سەر ژینگەو، هاوسەنگی ژینگەیان تیك دا. 

زانستەكانی ژینگە (Environment Sciences): بریتییە لە هەموو ئەو زانستانەی كە پەیوەندیدارە بە ژینگەوە وەك زانستی زەویناسی، كەشناسی، زیندەوەرزانی، فیزیا، كیمیا، خاك، ئابووری، دارستان، ئاو، دەریا و... هتر.

* ژینگە تەنیا بابەتێك یا تەوەرێك نییە، بەڵكوو ئەمڕۆ و لە دەرئەنجامی پەلهاویشتن و پەیوەندیداربوونی ژینگە بە زۆرێك لە زانستەكانەوە پێویستە زانایانی ژینگەو ژینگەناسان و ژینگە دۆستان زانیارییان دەربارەی زانستەكانی ژینگە هەبێت. وەك زانستی زەویناسی، كەشناسی، زیندەوەرزانی، فیزیا، كیمیا، خاك، ئابووری، دارستان، ئاو، دەریا، بەرگە هەوا، ژینگە دروستی، چاودیری ژینگە، ئیدارەی ژینگە و چاودێری ژینگە لە هەموو ڕووەكانیەوە ڕۆشنبیری ژینگەیی و گۆمەڵگە كە ئەمانە بابەتە گەورەكانی ژینگەن لە جیهاندا. 

 

هۆكارەكانی پیسبوونی ژینگە:

پیسبونی ئاو

- بە پاشماوەكانی نەوت

- بە پاشماوەی كارگەكان

- بە پاشماوەی خەڵك

- بە پاشماوەكانی جەنگ و تەقەمەنی

 

پیسبوونی هەوا

نزیكەی 80 هەزار ماددەی ژەهراوی هەوا پیس دەكەن

- لە رێگەی كارگە پیشەسازییەكان

- دەردانی سەتان ملیۆن تۆن گاز و دووكەڵ

- پاڵاوگە نەوتییەكان 

- جگەرە و نێرگەلە

- ئاگركەوتنەوە

پیسبوونی خاك

- زۆر بەكارهێنانی كارەبا

- گۆرانێكی نەخوازراو لە پێكهاتەی خاك

- مەترسییە شاراوەكانی پیل و پاتری

- زیانەكانی گواستنەوەی نەوت بۆ سەر خاك

- سووتانی دارستان و پاوان

- بڕینەوەی دار و سەوزی 

 

ژینگەی كوردستان لەئێستادا 

 ئەگەر سەرنجی وردی ژینگەی هەرێمی كوردستان بدەی و هەنگاوە كردارییەكانی حكومەتی هەرێم بۆ پرسی ژینگەهەڵبسەنگێنی هەست بەوە دەكرێت بۆ پاراستن و چاككردنی ژینگە زیاتر كار لە سەر بەشێك لە هۆشیاری ژینگەی كراوە ژینگەپارێزی وەك گوفتار دەركەوتوە نەك  كرداری گرنگ و پرۆژەی سوودمەند بە ژینگە یا لانی كەم پارێزگاری لەو ژینگەیی هەیە، ڕاستە ئێستا هاولاتی هەرێمی كوردستان دەزانێ ژینگە چیە و بەشێكیش خەمخۆریان بۆی هەیە بەڵام  لە رووی زانستی و پێوەرەكانی گرنگی دان بە ژینگە جێگایی متمانە و دڵخۆشی نین چونكە:

١-رێژەی سەوزایی و دارستان : تا ئێستا رێژەی سەوزای هەرێمی كوردستان بە بەراورد بە ستاندەردی جیهانی كەمترە و تەنانەت رووبەرێكی ڕاست و دروست بەردەست نیە كە لە سەر نەخشە دیاری كراو بێـت و زانیاری تەوا هەبێت سە بارەت بە رێژەی راستەقینەی سەوزای، حكومەت پڵان و بودجەی گەورەی تەرخاننەكردوە بۆ دروستكردنی دارستان و رووبەری سەوزای

 

گەورە تەنانەت پشتێنەی سەوزای شارەكانیش كە لە پڵان دابوون جێبەجێ نەكران.

٢- ئاو : سەرچاوە ئاوییەكانی هەرێمی كوردستان بە رێژەیەكی بەرز شیاون بۆ خواردنەوە و كشتوكاڵ كردن بە ئاوی سەرزەوی و ژیرزەوەیەوە بەلام بە هۆی نەبوونی پلانی حكومەت بۆ پاراستنی سامانی ئاو كە لە داهاتوو لە ئەگەری كەمبوونەوەی بڕەكەی كیشە و كارەساتی ژینگەی و مرۆی لێدەكەوێتەوە، بەداخەوە تا ئێستا سوود لە ئاوی ژێرزەوی وەردەگرێت نەتوانراوە ئاوی سەرزەوی بەكربهێندرێت  لە هەموو بوارەكان و ژمارەیەكی زۆر بیر لێدراون كە ئاوی ژیرزەوی بە بڕێكی زۆر دەردەهێنن و مەترسی لە سەر یەدەگی سامانی داهاتووی ئاو دروست دەكەن.

٣-ئاوەڕۆ: لە هەرێمی كوردستان لە هیچ شار و شارۆچكەیەك یەكەی چارەسەری ئاوەرۆ یا پالاوتنی ئاوەرۆ لە مادە و پاشەڕۆیە زیان بەخشەكان (ئاوی قورس و ئاوی بەكارهاتوو) نیە، لە داهاتووەكی نزیكیش ئەم پرۆژە نیشتیمانیانە بودجەیان بۆ تەرخاننەكراوە، دا دێت بڕێ ئاوی پیس زۆر دەبێت و تێكەڵی یەرچاوەئاویەكانی سەر زەوی و بەنداوەكان دەبێت لە هەڕێمی كوردستان كە مەترسیان زۆ سەر تەندروستی مرۆڤ زیاتر دەبێت.

٤-خاك: ئاستی پیسبوون یا خاوین بوونی خاكی هەڕێمی كوردستان نەزانراوە ، هیچ ڕێگرییەك نابینرێت بۆ پاراستنی خاكی هەرێمی كوردستان و تەنانەت پێشێلكاری زۆریش دەكرێتە سەر خاك هەر لە تەڵبەندكردن و تێكدانی زەوی كشتوكاڵی و گۆڕینی رەگەزی زەویەكان، زەوی و خاك لە هەرێمی كوردستان وەك كاڵایەكی بازرگانی سەیردەكرێت و

٤-پاشماوەی ڕەق:-رۆژانە لە هەرێمی كوردستان 7000 تۆن زبڵ و خاشاك كۆدەكرێتەوە، بەڵام تاوەكو ئێستا ناوەندێكی ریساكلین نییە پڕۆفێشناڵ بێت.، كە لە تانجەڕۆی سلێمانی كارگەیەك دانراوە، بەڵام هێشتا بەتەواوەتی نەكەوتووەتەكار. لە ماستەرپلانی وەزارەتی شارەوانیشدا هاتووە، كە ئەو كارگەیە لە هەموو شارەكانی هەرێمی كوردستان بكرێتەوە، "بەڵام بەهۆی كێشەی داراییەوە ئەو پڕۆژانە جێبەجێنەكراون".  سەڕەڕایی ئەمەش هەموو جۆرەكانی پاشماوە تێكڵ دەكرێن  زۆر جار بەهۆی كەمتەرخەمی پاشماوەی پزیشكیش دەبینڕێت و جیا ناكڕێنەوە و دەگوازرێنەوە بۆ شوێنی تەرخانكراوی  شارەوانیی بۆ چارەسەری پاشماوەی رەق بە ڕێگایی ژێر خاك كردن كە ڕێگایەكی گۆنجاو و ژینگەیی نییە بە تایبەت كە وەك پێویست ژێرخاكردن ئەنجام نەدرێت.

٥-ژینگەی هەوایی: لەگەڵ ئەوەی دەتا و ئاماری گشتی هەوای هەرێمی كوردستان لە بەر دەست نین كە ئاستی پیسبوونی هەوای هەرێمی كوردستان بخاتەڕوو بەڵام هەبوونی ژمارەیەكی زۆری ئۆتۆمبێل، ئامێرە قورسەكان،خراپی كوالێتی سوتەمەنی،هەبوونی ژمارەیەكی زۆر لە موەلیدەی كارەبایی و پابەندننەبوونیان بە ڕێنمایەكانی ژینگە،هەبوونی پاڵاوتگەی نەوتی ، كارگە و پیشەسازی بەڵگەن لە سەر پیسبوونی هەوای هەرێمی كوردستان هەبوونی دەنكۆڵەی هەڵواسراو و  دەرهاویشتە گازەكانی وەك دووەم ئۆكسیدی كاربۆن و دووەم ئۆكسیدی نایترۆجین و هایدروكسیدی گۆگرد.(بەهۆی وەستانی قەدەغەی هاتووچۆ و چالاكییان بۆ بەرەنگاربوونەوەی كڕۆنا لەساڵی ڕابردو،هەست بە جیاوازی پیسبوونی هەوا كراوە كە بەڵگەیە بۆ پیسبوونی هەوایی هەرێم لە ڕابردوو و داهاتوو )، رۆژانە لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئەو داتایانەی دەستەی ژینگەی هەرێم لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان وەریانگرتووە، نزیكەی 8 ملیۆن لیتر بەنزین دەسووتێنرێت، "ئەمەش زیانێكی گەورەی بۆسەر ژینگەی هەرێمی كوردستان هەیە".

٦-ژاوەژاو : هەبوونی مۆلیدەی بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەموو گەرەكێك و بەكارهێنانی لە كۆمپانیا و كارگە و هۆتێلەكان و تەنانەت باڵەخانە و فەرمانگە حكومییەكان هەست بە هەبوونی ژاوەژاوێكی زۆر دەكرێت و حكومەتی هەرێم نەیتوانیوە وەك پێویست ڕێگری لە ژاوەژاوی موەلیدە بكات نەتوانراوە ڕێنمایەكانی  دەستەی ژینگە سەبارەت بە ژاوەژاو پەیڕەو بكڕێت. ئەمە سەڕەڕای هەبوونی چەندان سەرچاوەی تری ژاوەژاو لە هەڕێمی كوردستان لە ناوچەكانی پیشەسازیەوە تا دەنگی ئۆتۆمبێل و ماتۆرسكیل كە كارگەریان لە سەر تەندروستی و هەستی مڕۆڤ هەیە. 

٧-ژینگەیی بینین :هەموو كۆچە و كۆڵانێكی شارەكان پڕیەتی لە دیمەنی ناشیرن و نەخوازراو كە كار لە مڕۆڤ دەكەن و وادەكەن هەست بە بێزاری بكات هەر لە هەبوونی دیمەنی وایری كارەبا كە لە تۆڕی جاڵجاڵۆكە ئەچن وە تابلۆی ناڕێك و ڕەنگی نەگونجاو و دێمەنی بێزاركەر. 

كەواتەجۆرەكانی پیسبوونی ژینگە لە هەرێمی كورستان

ئەمانەنەیە 

- پیسبوونی هەوا

- پیسبوونی ئاو

- پیسبوونی خاك

- پیسبوون بە گەرمی

- پیسبوون بە تیشك

- پیسبوون بە كانزاكان

- پیسبوون بە نەوت

- پیسبوون بە ماددەی كیمیایی

- پیسبوونی بە ژاوەژاو

- ژەهراویبوونی خۆراك

- پیسبوونی رووناكی 

 

ئەوەی پێویستە بكرێت لەژینگەی كوردستاندا 

لە ڕۆژی  ژینگەی كوردستاندا،  پێویستە لە بیری ئەوەدا بین كە دابینكردنی پێداویستییەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستان ،لە ڕووی ژینگەییەوە لە مافە سەرەكییەكانی خۆیەتی وەك بەشێك لە مافەكانی مرۆڤ بە گشتی .

دەستكەوتنی ئاوی خاوێنی خواردنەوە و بوونی سیستەمێكی گونجاو بۆ ئاوەڕۆكان و بوونی میكانیزمێكی بێ زیان بۆ ڕزگاربوون لە پاشماوە و پاشەڕۆكان و زیادكردنی ڕوبەری سەوزایی و دووبارە داڕشتنەوەی دیزاینی شارەكان بەئاراستەی كەم كردنەوەی قەرەباڵغی و پاراستنی زیندەجۆرەكان و هەڵگرتنەوەی مینی چینراو و... هتد , لە مافە بنچینەییەكانی خەڵكی كوردستانن

بۆ هەموو ئەمانەش بوونی ئیڕادەیەكی بەهێزی حوكمداری و ئیدارەیەكی زانستیانەی ژینگەیی زۆرگرنگن بۆ جێبەجێكردنی

سەرچاوەكان

ئەندازیار،عەبدولڕەحمان سدیق، پڕۆژەی پێكەوە پاراستنی ژینگە 

حیكمەت مەعروف،سۆران كەریم ،پیسبوونی ژینگە بەژاوەژاو(تاعونی سەردەم) 

سەروەر قەرەداغی، ژینگە و رێكخراوە ژینگەییەكان لەباشوری كوردستان  

،ئارام نەجات،حكومەتی هەرێم و پرسی ژینگە، سایتی خەندان، 16-04-2020. 

zzhinga.blogspot.com،عمر كەریم، ژینگە چییە

دانا كەریم، كاریگەری ژاوەژاو لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ،كوردستانی نوێ

د. مەدیحە سۆفی،پەیوەندی نێوان مرۆڤ و ژینگەكەی دەبێ چۆن بێت كوردستانی نوێ،17/05/2020

PUKmedia ئا/كاوان ئەحمەد حەمە ساڵح هەڵەبجەی