سەمفۆنیا لە هونەری مۆسیقادا

.

سەمفۆنیا كارێكی گەورەی مۆسیقایە پەیوەند بە قاڵبی تەواوی ئۆركسترا كە هاوبەشیكردنی هەموو چینەكانی دەنگە لە گڕوو ناسك لە ژنان و پیاوان و منداڵان  واتە  (باص ،تینور ، ئاڵتۆ، سوپرانۆ) Tenor،Alto،soprano،Bass دابەشكراو بەسەر چوار جۆر لەجووڵەی تایبەت كە خایاندنی كاتی كارەكە لە نیوكاتژمێر تا سێ چارەكە كات وەهەندێ جار پترتر دەخایەنێت چەشنێكە لە چنینی مۆسیقا لە مەڵبەندی مەقام ئاوازێكی تایبەتەوە واتە پەیژەیەكی مۆسیقاوە دەستپێدەكات بەدوایدا لە سوڕاندایە .

 سەمفۆنیا بەكارێك دەوترێت كە ناسنامەی ئەوكارەبێت كەناوی لێدەهێنرێت بەچەشنێك دەتوانین بڵێین سەمفۆنیا واتە هەمووكارێك بەگوێرەی تایبەتمەندیەتی خۆی لەسەر ئەو بنچینەیەی كەلێوەی دەستپێدەكات بۆ نمونە دەڵێین سەمفۆنیای مەقامی ڕێی بچووكی شۆمان یاخود دەتوانین بڵێین سەمفۆنیای پەیژەی بچووكی شۆمان یاخود ڕێ ماینەر بە زارەاوەی مۆسیقا چونكە پەیژەمۆسیقیەكە یاخود مەقامە ئاوازدارەكە بەشێكی دیاریكراوە لەسروشتی پێكهاێنانی كارەكە، هەموو بەشێك لەبەشەكانی سەمفۆنیا جیاوازە لەگەڵ بەشەكانی تردا بەگوێرەی خێرایی و هێواشی جوڵەو مۆركی گشتی و قاڵبی سروشتی خۆیدا ئەمەش هەر تەنها بۆئەوەیە بەرهەمەكە هەمەچەشنانەو هەمەڕەنگانە خۆی بنوێنێ لەپێناسە مۆسیقیەكانی خۆیدا وەسەرنجڕاكێشەرێكی گوێگربێت وەپەخشكردنێكی تواناكانی ئامادەكەر بێت وەچەشنێك بێت لە چالاكی و نوێبونەوەی پڕبوون مۆسیقیانە.

بەشی یەكەمی سەمفۆنیا بەگوێرەی قاڵبی سۆناتە لەبواری نوسینەوەی مۆسیقا بریتییە لەبەشێكی گەورەی درامیانە كە چەند توخمێكی درامیانە بەرامبەر بەیەكتری لە توێژینەوەدان بەچەند مەقامێكی فرەچەشن لەڕەنگ لەگەڵ تێكەڵبوون و خوێندنەوەی ئاوازەكان لەبەیەكداچونیان وەتوانایەكی گەورەی ڕاستیانەی جوانی شاكارانەیە واتە ئێستاتیكا ،وە ئەم بەشەی یەكەمی سەمفۆنیا كە بریتیەلە قاڵبی سۆناتە پێی ئەوترێ جووڵەیەكی بێ مشتومڕی خێرا واتە بەزاراوەی مۆسیقا ئەلیگرۆ ) Allegro ( بەڵام جووڵەی دوای ئەم كەپێی ئەوترێ جووڵەی دووهەم جووڵەیكی خاوی ئاوازداریە وەك مۆرك بەڵام وەك قاڵب سەربەست و سەربەخۆیەوچەشنێكی ئاوازیە ، بەڵام بەشی سێهەم لەقاڵبی سۆناتای ئەم كارە لەچەشنی  Menutto trio،منیۆتوتریۆیە  وەكۆتایشی چەشنێكی خێرای ڕەونەقدارە لەمۆركی سادەی چالاكدا زۆرجارلەشێوەی چەشنی خێرای ڕۆندۆدایە Rondo كەئاوازە سەرەكیەكە تیایدا دووبارە دەبێتەوە بۆچەند جارێك كەلە نێوان هەموو دابڕانێكی مەقامی سەرەكی مەقامێكی نمایشداری تازە دێتە پێش لە مەقامێكی جیاواز، سەرەتای سەدەی هەژدەهەمین سەرەتای دەستپێكردن و پێشكەوتنی ئەمكارەبوو لەسەر دەستی ئامادەكارانی ئەم بەشە لە ئەڵمانیا بەتایبەتی ئامادەكاری گەورەی ئەڵمانی  باخ (Bach) 1685 – 28 July 1750) وەشوێن هەڵگرانی لە ووڵاتە جیاوازەكانی تری ئەوروپا .

 پێشكەوتنی ئەمكارە مۆسیقیە وەك داهێنان دەگەرێتەوە بۆ توانای ئامادەكەر  كارل فلیب ئیمانوئیل باخ (Bach)  وەكارە ئامادەكراوەكانی سەمەرتینی (Sammartine)  ئیتاڵی ڕۆڵێكی گەورەی جێگیربوونی بینی لەم قاڵبە مۆسیقیە وەبووە جێی سەرنج و تێبینی ژمارەیەكی زۆر لە گوێگران و بینەران، ئەمانە هەمووی لەئەنجامی ئەوەبوون كەقوتابخانەی مانهایمی مۆسیقای سەمفۆنی ڕۆڵی خۆی تیادا بینی لە پێش هەر هەموویان ( یوهان شتایمیتسShtiemz   وە كارلی (carl)  1746- 1801  كوڕی كە ڕۆڵی ڕابەری ئۆركسترای مانهایمی بەناوبانگیان بینی كە ئەمە ئۆركسترایەكی نموونەیی پلەیەكی ئەوسەردەمە بوو لە جیهاندا بەگشتی لەبواری نوێكاری و توانای دەربڕین و بڕوابوون بە ڕاستیەت لەكار ، بەچەشنێ ئەم ئۆركسترایە داهێنەرانەیەكی زانستی لە بواری پڕاكتیكی لە پێناسە مۆسیقیەكاندا بەكار دەهێنا چەشنێ لەبیری داهێنانی ئەبەخشی بەئامادەكەرە هاوچەرخەكانی ئەو سەردەمە ، بەچەشنێك توانایەكی باشی لەبواری نوسینەوەی مۆسیقا ئەبەخشی كە جۆرێك لە چێژی شازی ئەدا بۆكەسێ كە گوێبیستیان بێت ، ئەم ئۆركسترایە بوەمایەی كاریگەری بۆ پێشخستنی ئامادەكردنی مۆسیقاو نوسینەوەی ، بەجۆرێك كە قاڵبی گەورەی سەمفۆنیای نێو ئۆركسترا كە بەردەوام بوونی تا ئەمڕۆ هەیە بەجۆرێكە خۆشەویستانی تایبەتی خۆی هەیە.

یەكەم ئامادەكەری ئەمكارە سەمفۆنیا لەفەرەنسا   (Francois Jurassic)فرانسواجورسیك 1734 - 1829   بوو كەهۆكاری پراكتیزەیی لەنوسینی ئامادەكردن لەمچەشنەكارە بوو بەهۆی كاریگەری شتایمیتزی كورە گەورەی ڕابەری ئۆركسترای مانهایمی گەورەوە كە لە ساڵی 1750ز سەردانی شاری پاریسی كرد.
 هەر لەم كاتەدا بوونێكی تەواوی دیاریكراوی هاوڕانەبوو لەسەر ئۆركسترای سەمفۆنی لەوكاتەدا ئۆركسترا تەنها ژێدار بوو واتە هاوبەشی كردن تەنها خێزانە ژێدارەكان بوو واتە ئامێری ڤیولینەو ڤیولاو ڤیولینسیلۆو كۆنترباص بوو لەهەندێ كات فلوت و ئۆبۆ لەگەڵیان بەكاردەهێنرا وە زۆربە نادری ئەم ئامێرانە لەگەڵ ژێدارەكان هاوبەشیان دەكرد ،لەدوای ئەمان ئامێری كلارنێت خرایە ناو ئۆركسترا بەڵام ئەوەی كەمایەی پێشخستن و بوژاندنەوەی توخمی كارەكەبوو لە ڕێی ئامێری هارپسی كۆردە ، Harpsichord وە بوو كە مۆسیقیژەنی سەر ئەم ئامێرە لەهەمانكات سەرپەرشتیار یان سەركردەی كارەكە بوو لەزۆربەی كاتەكاندا یەكسان بوو بە ئامێری قانونی تیپە مۆسیقیە ڕۆژهەڵاتیە میللیەكان كە كەسایەتیەكەی سەرۆك تیپ بووكە سروشتی مۆرك لە قانون یەكسانە بەهارپسیكۆردی خۆرئاوایی .

ساڵی 1777 ز ئەو ساڵەبوو كەئۆركسترای مانهایم ناوبانگێكی گەورەی بەخۆیەوە بینی كەگشت جیهانی مۆسیقای گرتەوە وە خۆی گەیاندە ئامانجێكی پڕوو تەواو وەژمارەیەك لە ژەنیارەكانی كە پێكهاتەیەكی مۆركێ كلاسیكی پێوە دیاربوو لە ژمارەی 10 ڤیولینەی یەكەم و 10 ڤیولینەی دووهەم ، چوار ڤیولاو ، چوار ڤیولینسیلۆ ، 10 كوترباص ، 2 فلوت ،2 ئۆبۆ ، 2كلارنێنت ، 4 باسۆن ، 2 كۆرنۆی فەرەنسی ،2 ترامپێت ، لەگەڵئامێرە ڕیتمدارەكان ، بەچەشنێك گەیاندنی دەنگ و ژەنین بەگیانێكی گەیەنەرو نمونەیەكی یەك بوو لە پێناسەدابوون یەكسان بەیەكسانی جوڵەی كەوانی ئامێرە ژێدارەكان كە چەشنێك لە ئێستاتیكا ئەدات بە بینەر كەلەم بارەیەوە ئەوڕایە بەرگوێ دەكەوێت كە ئەمە هەمووی بەهۆی توانای گەورە ی و لێهاتوویی شتایمز (Youhan shtaimitz)  ەوەیە كە ئەتوانێت كاریگەریەتە سەرسوڕماوەكان لەتاریكە ڕێی ڕەنگەكانی مۆسیقاوە یەكسان بەسورو ڕەش و سپی و زەردو سەوز ببینێت.

لێرەدا بەڕاستی مێژووی پڕلەنهێنی ئاشكرادەبێت، ئەویش ئەوەیە كە تا كۆتاییەكانی سەدەی هەژدەهەمین ئامادەكەرانی كارە سەمفۆنیەكان ئاوازیان نەنەنووسی بەچەشنێكی سەرەكی بۆ ئامێرە فودارە تەختەەیی و نوحاسیەكان بەڵكوو هەرتەنها ئەیانكردنە پاشگرێك بۆ ئامێرە ژێدارە كەوانەییەكان ئەمەش چەشنێك بوو تەنها لە گەشەپێدان بەبەرهەم بەتایبەتی لەو بەشانەی كە هەڵچوونیان تیادابوو یاخود پێویستیان بە چەشنێك لە بەهێزی هارمۆنی یاخود شوێن گۆڕكێی هارمۆنی یاخود جۆرێك لەبوونی دڵنیایی ڕیتم لەبەشەكانی تری كارە سەمفۆنیەكاندا هەبوو، بەمچەشنە سەمفۆنیای5  ی بتهۆڤن واتە قەدەر دائەنرێ بەیەكێك لەو شاكارە بەرهەمە ئۆركستیانەی كەجووڵەی كۆتایی جووڵەیەكی مارشدارە  واتە سەربازیە لە هەمانكات ئامێری ترامبۆن تیایدا هاوبەشی كەربوو كە بەگوێرەی پێویست ئامێرە ئۆركستیەكان لەگەڵیدا بەرەو زیادبوونی دەنگ ئەڕۆشتن تا هاوسەنگیەكی باشیان ئەدا بە ئامێرە نوحاسیە فودارەكان ،
ئێستا پرسیار دەكرێت مانای سەمفۆنیا چیەو چۆن ئەم ووشەیە پێشكەوتنی خۆی لەبەكارهێنان بەخۆیەوە بینی ؟. بەبێ وەلامدانەوەی ئەمەش پێوست ئەبێت بگەڕێینەوە بۆ خوێندنەوەی شارستایەتی یونانیەكۆنەكان بەمچەشنە بۆمان دەردەكەوێت كە سەمفۆنیا بەمانای پێكەوەبوونی دوو دەنگ یاخود پترتر لەیەك كاتدا دەگەیەنێت یاخود سەمفۆنیا بەمانای هۆكارێك بۆدانانی ڕەوشت و یاساو دروستكردنی لەگەڵ گەشەپێدانی مەعریفە لە مرۆڤ ، وە پاكردنەوەی مرۆڤ و بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری دێت.

 بەمچەشنە ووشەی سەمفۆنی واتایەكی پەروەردەو ڕۆشنبیری گرنگ و تایبەت دەبەخشێ لە فەلسەفەی ئیفلاتون و فێرگەكانی ،لە سەدەكانی ناوەڕاستدا واتە لەسەدەی دەیەم تاچواردەهەم ووشەی سەمفۆنی بەدوو دەنگ دەوترا كەلەیەككاتدا گوێت لێدەبوو،  واتە هاڕمۆنیHarmoney  مەرجە هاوگونجاوبێت لەگەڵ یەكتری بەڵام پاشان گوڕا بۆ هەركارێك كە مۆسیقیانە بێت وە پابەندبێت بەدەنگی مرۆڤەكان یاخود بۆ ئەو ئامێرانەی كەبەكارئەهێنرێ بۆ یاسای كونتراپوینتی هارمۆنی كە چەشنێكە لەیاسای دابەشكردنی مۆسیقا واتە ئەو هونەرەی ستوونیانەVertical   دەبێتە مایەی یەكچەشن لە ڕەنگ پڕلە ئێستاتیكا یاخود ئەو دەنگانەی بەرامبەر یەكتری دێن و یەك ئەگرن بەگوێرەی پێویست،

 هەمان وشەی سەمفۆنی هەندێجاربە هەندێ ئامێری مۆسیقا ئەوترێ كەلە توانایاندایە لەیەك كاتدا دوودەنگ یاخود زیاتر دەربهێنن وەك ئامێری پیانۆ كە مۆسیقزان ئەتوانێت لەیەك كاتدا دوودەنگ یان دوو ئاواز دەرببڕێت.ئێستا زۆر لە ئامادەكەرانی كاری سەمفۆنی بەچشنێكی گرنگ لە مێژوودا ماونەتەوە وەئەو ناوەیان بەخۆیانەوە هێشتۆتەوە Symphony  ،زۆرلەوهونەرمەندە پلە باش و بەرزانەی كە ئاستی تەواوو پڕیان لەكاری مۆسیقا هەیە یان تەواویان كردووە و ناوبانگێكی مامناوەند یان زۆریشیان هەیە بەئاواتی ئەوەوە بوون كەببنە خاوەنی ئەم كارە گەورەیەسەمفۆنیا  زۆر جار هەندێكیان خۆیان تاقی دەكردەوە بەو واتایەی كە پڕۆگرامی مۆسیقایان تەواوكردووە وە جۆرێك لە لاسایی كارەكلاسیكیەكانی سەدەكانی ڕابردوویان دەهێنایە پێشچاوی خۆیان وە ئەم كارەیان ئەنجام دەدا بەڵام نهێنی ئەم كارە بەرەو كپ ومات و مت بوونیانی بردووە Potential   ئەمەنهێنییەكی مێژووییە كە لە سەدەیەكداو لە ووڵاتێكدا تەنها ئەگەری سەرهەڵدانی یەك هونەرمەندی خاوەن ئەمكارە بەدەردەكەوێت هەندێ جاری زۆركەم لە یەك هونەرمەند پترتر ئەبێت پێی دەوترێت دیاری مێژوو،Gift history ڕەنگە ئەو پلەو پایەو خوێندن و زانیاریانەشی نەبێت كەهونەرمەندێكی تەواوكەری خوێندنی مۆسیقای مۆدێرن هەیەتی چونكە ئەوهەر لە دایك بوونیەوە تەنها گوێیەك و بیرێكی بەهێزی مۆسیقیانەی هەیە كە لە هیچ شتێكدا نایەوێت تیایدا بمێنێتەوە خولیای تەواوی گۆڕانكاریە لەژیان لەگۆڕانی ڕیتمێكی دوابەدواهاتووی سەركەشی سەیروسەمەر كەلە مرۆڤەئاساییەكاندا تەنانەت لە هونەرمەندەكانیشدا نیە ڕیتمێك كە هەمیشە ڕەنگپۆشیی جوان ئەنجام دەدات جوان زۆر جوان ئەوكاتە جوڵەو ئاواز ڕیتم و مەقام جەندە هاوگونجاو دەبن چەندەها ئەوەندەش دەبنە دژوو ئەنتی دژی یەكتری كەئەم جوانی و هاوگونجاوی و دژایەتیە دوابەدوا یەكتریە چەندەها ڕیتم و ئاوازی تری سەیرووسەمەری بەدوادا پێ لەدایك دەبێت كە هیچی لەویتر ناچێت لەهەمانكات  میلۆدیەكان ئاواز  بەئاسانی دەچنەوە سەریەك.

ئێستا زانستی دەروونزانی لەو شیكردنەوەیەدایە كەتا كات و شوێن لە ژیانی مرۆڤ بگۆڕێت ژیان خۆشتر دەبێتگەشت و گوزار  بەڵام تا مرۆڤ لە زینداندا بێت كە كات و شوێن شەو ڕۆژی تیادا زانراو نیە ژیانی ناخۆشتر دەبێت پلەیەكی سزایەلەلای دادوەر لە گشت جیهان ،
دەبێت ئەوە بزانرێت كە كاتەكان لە ژیانی مرۆڤ پەیوەندە بە ڕیتمی مۆسیقا یان چەندایەتییەكان ،Quantity  وە شوێنەكان پەیوەندە بەئاوازەكان مەقام ،پەیژی مۆسیقا،skill یان چوناییەتیەكان Quality  ،شوێن و كات كەدووپێكهاتەی جیاوازی لەیەك نەچووی ژیانی مرۆڤە لە هەمانكات چەندە هاوگونجاوی یەكترن ئەوەندەش دژوو ئەنتی دژی یەكترن یەكسان بەزانستی سروشت ناسی پەیوەند بەڕووناكی و تاریكی،هەمان بۆچوونی هونەرمەندی ئامادەكاری مۆسیقایە لەگەڵ پەیوەندیەكەی لەگەڵ خۆی واتە چەندە هاوگونجاوە كارەكەدژبەری خوود درووستی دەكات بەڵام هونەرمەندی ئەمكارەسەمفۆنیا  چەندە لەم دژایەتیە دڵنیایە بەڵام چەندەها ئەوەندەش لە ڕەسەنیەتی و نەمری كارەكەی ئاگادارەو  دەرینابڕێت و خۆی لەم دڵنیاییە ڕۆژانە دەدزێتەوە و دووبارە تێكەڵ بەكۆمەڵگە دەبێتەوە دەزانێت بەبێ ئەم تێكەڵ بوونە كاری بۆناكرێت چونكە بەرهەمی نەمر دەبێتە ڕووداو لە ژیانی ئەمجۆرە هونەرمەندە لێرەدایە دڵنیابوونێكی ئەزموون دەخرێتە سەر ژیانی ئامادەكاری ئەمكارە سەمفۆنیاSymphony، ئەم دڵنیابوونە ئەوە نیە ئێمە دەمانەوێێت بیردۆزیانە باسیبكەین چەمكی دڵنیابوون وەكوو چەمكی ڕاستی  دوو واتا دەبەخشێت لەسەرەتاوە ڕاستی  واتە بوونێكی دەركەوتوو كە هونەرمەندی ئەمكارە سەركەوتوویانە ڕووی تێدەكات لەمەوە واتایەكی تر لە مێژوودا بەدەردەكەوێت ئەویش دەركەوتنی هەبووەكانەبەگوێرەی ئەمە دڵنیایی لە بنەڕەتەوە دەبێت بە دڵنیابوونی هونەرمەندی ئامادەكەر كۆمپۆزەرComposer، لە واتای دووهەمیشدائەوهەبوووەی كە هونەرمەندی ئەمكارە لەبوونی دڵنیایە بە سەمفۆنیا ناودەبرێت وات سەمفۆینیا تەنانەت وەك ووشەش پێناسە دەكرێت بەشتێك كە مێژووی هەبێت زیاد لە پێویست لە ژیانی خەڵكان باڵا تر بێت خۆی لە ڕاستی ،سەركەوتن ،پەهلەوانیەت، ویژادان، چاكە، خۆشی، چێژ  لەناو مێژوویەكی گەورە خۆی دەبینێتەوە دەبێتە گێڕانەوەی چیرۆكێكی مەزن خەڵكان بەنموونە باسی بەسەرهاتێك یان كارساتێك یان ئاهەنگێك یان مێژووی كەسایەتیەك Legend دەكەن دەڵێن ئەڵێی سەمفۆنیایە یان دەڵێن ئەو بەسەرهاتەی كەبەسەرماندا هات سەمفۆنیایەك بوو بۆخۆیی یان ئەم مانا واتادارە دژوارە پڕ لە ئەفسانەیە چیرۆكێكی پاڵەوان بازیە،یان سەمفۆنیایەكە بۆخۆی.

واتە سەمفۆنیا دەبێتە پێناسەی شتێك كە ئەوەندە گەورەو مێژووییە پێناسەی هەروا بەئاسانی لێوەناكرێت وە دەبێتە نموونەی باسكردنی ڕووداوەكان،
ئەمكارەسەمفۆنیا  بەگەلێك جۆرووشێوە لە مێژوودا نوسراوە یان تۆماركراوە جۆرێكیان كەناوەڕۆكێكی درامیانەی لە كارو كاردانەوە دژوو ئەنتی دژ هەیە لە شێوەی چیرۆك ئامادەكراوە پاشان چیرۆك گۆڕاوەتە سەر هۆنراوە وە هۆنراوەش ئاوازی بۆدانراوە پاشان سیناریۆی بۆ هەڵبژێرراوەو شانۆو ئەكتەری سۆلیست و دەرهێنان و هەموو پێداویستیەكی بە هاوبەشی هەموو بەشەكانی هونەر بۆ ئامادە كراوە لەم بوونەدا بە كارەكە ووتراوە شانۆی ئاوازدارئۆپێراOpera، پاشان دەنگی سۆلیستەكان ئۆركستراسیۆنOrchestra swain،(گۆرینی دەنگی مرۆڤ بۆسەر كلیلی ئامێری مۆسیقا)  كراوە بۆسەر كلیلی ئامێرە مۆسیقیەكان لەم كاتەدا كارەكە تەنها بەئامێری مۆسیقا بەهاوبەشی تیپی مۆسیقای ئۆركسترا بێ سۆلیست و شانۆ پێشكەشكراوە پێی ووتراوە سەمفۆنیا ئەم جۆرە كارە لە بەرئەوەی مانای درامی لە شانۆیەكەوە وەرگرتووە پێی ووتراوە سەمفۆنیای ناوەڕۆكداری ماتەری واتە مۆسیقا تەنها چێژنیە ڕووت و تەنهاو بەس یان ناوەڕۆكێكی زەینی نیە بەڵكوو مانایەكی ناوەڕۆكداری درامی ماتەری هەیەتێگەیشتنی تەواوو پڕو ڕاستەو خۆ ،
 نمونەی ئەمكارە ئۆپێرای سەرتاشی ئیشبیلیە،(Barber of seville)  لە ئامادەكردنی ڕووسینی ئیتاڵی Gioacino Rossini  1792-1868 ،
 ئۆپێرای ئۆتیلۆی ڤێردی ئیتاڵی(Verds otello opera)                                     GiusepepVerdi 1813-1901     بەهەمان جۆر كەكارێكی مەزنە نمونەیەكی باشی ئەمجۆرە كارەیە ،
ئۆپێرای ڤیدیللۆی بتهۆڤنBeethoven "Fidelio opera Ludvig van Beethoven  1770-1827  دووبارە نمونەیەكی زۆر گەورەی ئەم كارەیە كە دائەنرێت بەمەزنترین و خۆشترین و پڕ زانست ترین و مێژوویی تر لە مێژووی هەموو ئۆپێراكانی سەدەی شازدە تاكۆتایی هەژدە وەتا ئێستا لە نمونەی ئەم كارە لە جیهاندا دووبارە نەبۆتەوە ، زانایانی مۆسیقا ئەوە ڕوندەكەنەوە كە گویگرتن لەم كارە ئۆپێرالی و سەمفۆنیایە زۆر بەسوودە بۆ بەهێز بوونی گوێی گوێگر مۆسیقیانە ئارامییەكی تەواو گەورە دەبەخشێت بەمرۆڤ وە دانراوە بە هونەرێكی پلەیەكی پڕلە زانست وە پێویستە لە سەر هونەرمەندە مۆسیقژەنەئۆركستەیكان كەڕۆژانە بەبەردەوەامی بە لایەنی كەم گوێ لە بەشێكی بگرن،
 بتهۆڤن لەم كارەیدا وەلە كۆتایی سەمفۆنیای 9 دا كۆڕاڵی ژنان و پیاوان و منداڵانی لە دەنگی گڕو ناسك  (باص ،تینور ، ئاڵتۆ ، سوپرانۆ) Tenor،Alto،soprano،Bass  تێكەڵ كردووە بەهاوبەشی كردنی ئامێرە مۆسیقیەكان كەلەو سەردەمەدا ڕەخنەی زۆری لێگیراوە لەم بەكارهێنانە سەمفۆنیایە گوایە دەنگی مرۆڤ و ئامێری مۆسیقا دووشتی جیاوازی زانستی و ئێستاتیكین لە هونەری مۆسیقا بەڵام ئەو بتهۆڤن دڵنیابووە لە زانستی دەنگ كەسەرچاوەی مۆسیقا قوڕگی مرۆڤە مرۆڤ ئامێرە مۆسیقیەكانی دروستكردووە بۆ لاسایی دەنگی خۆی لەگڕو ناسك لە ژنان و پیاوان و منداڵان ،
ئەم جۆرە بەرهەمەگوێیەكی زۆر باشی دەوێت بۆ چێژوەرگرتن لێی، ئارامێكی گەورەی پێویستە بۆ تێگەیشتن لێی لە لایەن هونەرمەندە مۆسیقیەكانی ترەوە بەڵام لە لای خەڵكی ئاسای ناتوانن گوێی لێبگرن تەنها لە كاتێكدا نەبێت كە لە خۆشگوزەرانیەكی زۆرباشدابن ئەرستۆقرات چونكە كاری وەها گەورە كەمرۆڤ بەكەمدووییەوە بەرەو ڕووی دەڕوات بەڵام هونەرمەند بەدرووستی كارەكە دەردەخات ،كاتەكەی بوونێكی جیاوازی هەیە و خەڵكی بەكاتێكی خێرای دانانێن ئەوان ئالوودە بوون بەخێرایی ژیانیان لە ئاسیتێكی نزمی ئابووریدا كە پەیوەندی بەهێزكردوون بۆدابینكردنی پژێوی ژیان ،پەیوەندی بەهێزیش سۆزی مرۆڤ زیاد دەكات سۆزی زۆریش ئارام لە مرۆڤ كەمدەكات،جووڵە خێرا دەكات تێگەیشتنی چەندایەتی و چونایەتیان كورت دەكات لە كورترین ماوەو كەمترین كات ئالوودە دەبن بەژیان توانای تێگەیشتن و ئارام و لە سەرخۆییان نیە بە جۆرێك كە ئەم كارە مۆسیقیانە پێویستی بەكاتە بۆ تێگەیشتن ،بۆیە بەرهەمی وەها لەلایەن زۆرینەی كۆمەڵگە بە بەرەهەمی لە كاركەوتوو دەناسرێت وە لە گووتنی لە كاركەوتوودا دەبیسرێت،گوتنی لە كاركەوتوو بەخێرایی بەسەر شتە نوێكاندا دەگوزەرێت ،زوو بۆچوونەكان لە ئاستی ڕووداوە نوێكاندا كۆندەبن ،بەرهەمی لە كاركەوتووی زۆرینەی كۆمەڵانی خەڵك زوو كۆن دەبێت شتە نوێیەكەش لەوێدا بە خەسڵەتە پۆزەتیڤەكانییەوە ئازاد دەكرێت كە بەرهەمی لە كاركەوتوو لەوە زۆرتر بەسەرییەوە كاریگەر نییەو خەڵكی ئارەزوومەندی نین بەڵام كاری نەمر لە مێژوودا بەبەردەوامی دەمێنێتەوەو خۆی دەسەپێنێت ئەوەی خەسڵەتی مانەوەو بەردەوامی هەیە دەبێت بە پێكهاتەی بوونی ڕاستەقینەی هەبووەكان و لە نێو جیهاندا دەكەوێتە بەر ڕۆشنایی ئەزمونمان ئەوەی بەردەوام دەمێنێتەوە شتێكی ڕاستەقینەیە و بابەتی ماتماتیكە ئەوەی لە هەبوویەكدا هەیەو ماتماتیك دەیەوێت بیزانێت بوونی هەبووەكەیە ،هەبوویەكی نەمر،نەمریش هەرتەنها شتێك نیە بەبیری مرۆڤدا ڕاگوزەربكات بەڵكو چەندین هۆكاری نهێنی تریش وا لە هونەری سەمفۆنیاو هەموو كارە ئۆركسترالیەكانی تر دەكات كە بە نەمریImmortality  بمێننەوە چونكە چالاك بوونی ئاوازێكی ئۆركستی هەرئەوەندە نیە كە كات گۆرین و شوین گۆڕین یان هاوبەشی دەنگی گڕو ناسكی ژنان و پیاوان و منداڵان تیایدا هاوبەش بێت بەڵكو پێویست و مەرجێكی زۆر سەرەكی كارەكەیە كە شوێن ،(ئاواز،ڕەنگ، مەقام،چوونایەتی) خودی كات،(ڕیتم،چەندایەتی ،تاریك و ڕووناكی)  دروست بكات واتە كاتێك كات پەیوەندە بەڕیتم وەشوێن پەیوەندە بە ئاواز خودی ئاوازەكە ببێتە هۆكاری دروستبوونی ڕیتم نەك وەك ئاوازێكی میللی گۆرانی ئامێری مۆسیقای ڕیتمدار هاوبەش بێت ئامێری ڕیتمداری ئۆركسترا ڕیتم نادات بە ئاواز بەڵكو وەكوو ئاواز ڕۆڵی خۆی دەبینێت بەتایبەتی لە دەنگە نزمەكانەوە بۆ بەرزەكاندیمیناندۆ بۆ كریشاندۆ (زاراوەی ئیتالیە)  یان زرمە لە ناكاوەكان یان.......هتد واتە هۆكارێكی باش ئەبێت بۆ دەربڕینی هەموو پێناسە مۆسیقیەكان كە ڕەنگدانەوەی هەموو جووڵەكانی ژیانی مرۆڤە ،
جۆرێكی تر لە كاری سەمفۆنیا وەكوو سەمفۆنیای پیرۆزی ئامادەكەری ئەڵمانی شۆتس (shots)   كەبریتیەلە مۆسیقایەك لەدەنگی مرۆڤ و لە ئامێر كە گوێگرتن لێی لەیەككاتدایە وە پێكهاتووە لەگۆرانی هەمەچەشن لەلایەن تاك لەگەڵ كۆ بەهاوبەشی ئامێری مۆسیقا كە بەتاكی یاخود كۆ لە ئاماژەدان،
 لەدوای ئەمەو نزیك پاش سەد ساڵێك لەمەوبەر باخی ئەڵمانی Johann Sebastian Bach 1685 – 28 July 1750)   ژمارەیەكی زۆری لەكارەكانی بەناوی سەمفۆنیا ئامادەكرد وەلەم كارانە تیایاندابوو كە كاری شازی تازەبوو كە پێكهاتبوو لەكاری زانستی تازەی پێكهاتوو لەسێ دەنگ كە بە ئامێری پیانۆ یان هارسپیوكورد ئامادەكرابوو لە هەمانكات لە هەندێ لەچوارقۆڵیە ئامێرە ژێدارەكانیش ناوی سەمفۆنیایان لێنرابوو،
بەڵام هایدنی دانیشتووی بەریتانیا، (JosephHaydn)1732-1809(لەدێًیەكی نەمساوی سەر سنووری ئەڵمانیا بووە لە دایك مامۆستای بتهۆڤن كە بەناوبانگترین مۆسیقزانی ئامادەكەربوو دائەنرا بە باوكی سەمفۆنیاكان وەزۆر لە كارە سەمفۆنیاكانی شان بەشانی كارەكانی مۆزارتی نەمساوی ئۆركستراسیۆنی دەنگی سۆلیست نەبوو بەڵكو تەنها ئاماژەی میلۆدیەكان بەدەنگی گڕو ناسكی ژنان و پیاوان و منداڵانی ئامێری مۆسیقا بوو كە لەلایەك دەبوونە دەنگی هاوگونجاو Harmony لە لایەكی تر دەبوونە دروستبوونی ڕیتمی مۆسیقا بە هاوگونجاوی و یەكسانی جووڵەی كەوانی ئامێرە ژێدارە كەوانەییەكان وە9 سەمفۆنیاكەی بتهۆڤنیش نمونەیەكی باڵای ئەمكارانە بوو كەناوەڕۆكی مۆسیقا بابەتێكی چێژداری ئێستاتیكی ناوەڕۆك بەخشی زەینی مرۆڤە كە لە نێو بازنەی بوونی ئایدیالیستێتی مرۆڤ پەنگ دەخواتەوە  وەك حەز، چێژ ، خەیاڵ و ئەندێشە ، چێژێكی ئەفسانەدار  كە لە چواربەش سێ بەشی مێشكی Mind ی مرۆڤی داگیركردووە كەئەمەش لەگریكی كۆن مشت و مڕی زۆری لەسەركراوە تا ئەرستۆی گەیاندە ئەو بڕوایەی كەسەلماندیهەرچییەك لە دونیادا هەیە دەكرێت لە زەینیشدا بوونی هەبێت ،
لەباش هایدن وەلە نزیكەی دووسەدە لەمەوبەر ئامادەكەرێكی بەتوانای تر كەناوی  سترانسكی Josef، Stránský (September 9، 1872 – March 6، 1936))  ،لەدایكبوی هابولیك لە بوهیما  بوو ووشەی سەمفۆنیای بەمانا كۆنەكەی بەكارهێنا بەتایبەتی لەوكارە بەناوبانگەی كە پێی دەوترا سەمفۆنیای ئامێرە فودارەكان ئەم ئامادە كەرە بەتوانایە كاری باشی ئوركستی ئەنجامدا بەتایبەتی لە ساڵی 1911 تا 1923 كۆمپۆوزەری تیپی سەمفۆنیای  Full Harmonic  ئەمریكی بوو لە شاری نیوڕك،
بەڵام لە ئیتاڵیا لەكۆتایی سەدەی شانزەهەم ئەم ووشەیە واتە سەمفۆنی هاتە گۆڕێ و بەكاردەهێنرا بەتایبەت لە بەكارهێنیانی ئامێرە مۆسیقیەكان لە چالاكیە شانۆییەكاندا یاخود ئۆپێراو Opera ئوراتوریەكان  Oratorio  ،پاشان  ووشەی ئۆركسترا بۆگشت ووڵاتانی ئەوروپا لە جیهانی مۆسیقا بڵاوبوەوە یەكێك لەو نمونە ئاشكرایانە سەمفۆنیای لادێ لە ئامادەكردنی هیندڵ ی ئەڵمانی 1685- 1759 Hindel بوو كە پێكهاتبوو لەچەشنێك لە ڕیتم لەبەكارهێنانی ئامێری مۆسیقا لەناو كارە ئاوازدارە گەورەكەدا واتە ئوراتوریای مەسیحیOratorio  بەڵام لە ئۆپێراكاندا ووشەی سەمفۆنیا بەكار دەهێنرا بۆ پێشەكی بەرهەمی شانۆ ئاوازدارەكان كە پێی ئەوترا مۆسیقای سەرەتا یاخود مۆسیقای ئامێر وە ناو ئەبرا بەسەمفۆنیای پێش ئۆپێرا  Editorial   یاخود پێیان ئەگوت سەمفۆنیای پێش دەستپێكردنی شانۆ ئۆڤەرتریۆ (Overtrio) یان مۆسیقای سەرەتا وەهەتا ئەمڕۆ  لە بینەرانی ئۆپێرا لەئینگلیزەكان  و ئەمریكیەكان لەسەرەتای دەستپێكردنی كارەكە كە مۆسیقایە دەڵێن سەمفۆنیا ئەمەش هەر بەواتاكۆنەكەی خۆی ،
بەمچەشنە ئەبینین كە كارە سەمفۆنیە كلاسیكیەكان كەلەسێ جوڵەی ناو قاڵبی سوناتا درووست بووبوون كە پێكاهاتەی دروستبوونی سەمفۆنیابوون بەزیادبوونی مونیۆتۆوترێۆ (Menutto trio)   كە بوو بە جووڵەیەكی سێهەمی پێش كۆتایی ،جووڵەی خێرا ئامادە دەكران،
 بەمپێیە سەمفۆنیای كلاسیك بوو بەچوار جوڵە ( خێرا ،هێواش، مونیوتۆتریۆ )كۆتاییەكشی خێرا Menutto trio Allegro،Moderato،Allegro  
بەڵام لەووڵاتی فەرەنسا مۆسیقای سەرتای كارە شانۆییەكان بووبە سێ جوڵە  هێواش ،خێرا ، هێواش (Moderato-Allegro-Moderato)  ،
لەهەمانكات زۆربەی ئەم مۆسیقا سەركیانەی ئیتاڵی و فەرەنسی چەشنێك لە نوێكاری و تازەگەری بەخۆیەوە بینی كە بەتەنهاش بەبێ بەرهەمی شانۆیش ئامادەدەكران و پێشكەش بە جەماوەری خۆیان دەكرا وەچووە ناو ئەدەبی مۆسیقای جیهانی لەبەكارهێنانی ئامێری مۆسیقا لەقاڵبی ئۆركسترا ،وە بوو بەپێشەنگی یەكەمی سەمفۆنیاكان،ئەمە تەنها چەشنێك نەبوو لەقاڵبی سۆناتاكان كە ئەنوسرا بۆ ئۆركستراكان كەچەشنێك بوو لە پێشكەوتن لە دەنگی مۆسیقا بەتایبەت وەك دیاریكردن كە جورێك بوو لە گۆڕانی  Cantata  Canzona، كانزۆناو كانتاتا   واتە مۆسیقا بەدەنگی مرۆڤ بەڵكو سەرەڕای ئەمەش دەنوسرایەوە بۆ ئامێرە مۆسیقیەكان بەچەشنێك كە ڕێبازی پێشكەوتنی بینی بەخۆیەوە ،
بەهەمانچەشن سەمفۆنیا پێشكەوتنی تری بینی  لەچاو مۆسیقا سەرەتاییەكان ئۆڤەرتریۆ (Overtrio)  یاخود دەستپێكردنە سەرتاییەكان وە ڕێبازی هاوتەریبی لەگەڵ ڕێبازی بەكارهێنانی قاڵبی سۆناتا Sonata  وەرگرت وە چەشنێك لەیەكچوون لە نێوانیاندا پەیدابوو واتە هەرتەنها قاڵبی سۆناتای ناوسەمفۆنیای ئۆركسترا بەتەنیا جووڵەی چوارهەمی بەخۆیەوە نەبینی ،
لەسەرتای سەدەی هەژدەهەمین باخی ئەڵمانیJohann Sebastian Bach 1685 – 28 July 1750)  سەمفۆنیای بەكارهێنا وەك سەرەتای دەستپێكردن واتە دوابەدواهاتووی ئۆركسترالی لەبەشی یەكەمدا هەندێك كات بەهەریەك لە ئاوازێكی دوابەدواهاتووی ئۆكسترالی دەوترا سەمفۆنی لەسەر ئەو بنچینە زانستیەی كە گوایە لەجووڵە دوابەدوا هاتوویەكانی سەرەتا دەستپێكردنەكانی فەرەنسی دەچێت واتە  هێواش، خێرا ، هێواش (Moderato-Allegro-Moderato)  لە هەمانكات سەمفۆنیاكانی یەكەم لەسێ جوڵە پێكهاتبوو ،
ئامادەكەری نەمساوی موون ( Moon)  لەساڵی 1704سەمای مونیۆتۆیMoonyouto  لەجوڵەی سێهەمی كۆتایدا دانا كەئەمەچەشنێك لە نوێبونەوە بوو، لەو دەمەدا ئەم بیرە نوێیە سەركەوتنێكی باشی بەدەستهێنا بەمچەشنە مونیوتۆ تریۆ،(Moonyouto ture )  بوو بە بەشێكی سەرەكی لە بەشەكانی سەمفۆنی كە دەخرایە سەر سێ بەشە سەركیەكۆنەكە كە ئەمانە هەمووی وەرگیراوی دەستپێكراوەی ئیتاڵیابوون ، هەروەكو لە پێشدا باسمان كرد مونیۆتۆ چەشنێك بوو لەسەما كەلەبنچینەدا لە فەرەنساوە سەری هەڵدا بەڵام پێشكەوتن و پەروەردەو گەشەكردنی لەووڵاتی ئەڵمانیا دەستپێكرد تەنانەت زۆر لەزانایانی مۆسیقای ئەڵمانی بەرگری لەوەدەكەن كە ئەمە سەرەتاو بنچینەی ئەڵمانیەو بەس،
 ئەم چەشنە سەمایە لە خێراییەكی مام ناوەندایە لەسەر كێشی سیانی ناوكاتێكی تەواو كە بەزاراوەی مۆسیقا پێی دەوترێت  سێ لەسەر چوار چەشنێكە لە ڕاكێشەری سەماویی بەڵام لە چەشنێكی گۆرانی سۆزداردایە واتە  ترێۆ (Ture) جۆرێكە بەئامێری كەمتر ئەژەنرێ بەڵام لەدوای ئەمەوە ئۆركسترای تەواو ئەگەڕێتەوە بەچەشنی سەمای مونیۆتۆ  Moonyouto كە كۆتایی ئەهێنێت بە جوڵەی سێهەم بەمچەشنە مونیۆتۆ لەگەڵ تریۆ لە جوڵەی سێهەمی سەمفۆنیا بەردەوام لە ئاماژەدا دەبن بەجۆرێكی پێشكەوتوو ،
هەروەها هایدنJoseph Haydn 1732-1809  چەشنێك لە خێرایی جوڵەی دا بەم سەمایە لەناو جوڵەی سێهەمی سەمفۆنیادا ،
بەڵام بتهۆڤنی ئەڵمانی  Ludwig van Beethoven،1770-1827  جوڵەی ئەم سەمایەی گۆڕی بۆ چەشنێ لە خێرایی كە پێی ئەوتراسكرتۆی ئیتاڵی ( skroutz Italian)  كەلە خێراییەكی باشدایە كەئەم خێراییە سێ ئەوەندەی خێرایی مونیۆتۆی ڕاستی (یەكەم) دەبێت  ،
بەمچەشنە خێرایی جۆری سكرتوزوskroutz  بوە خێرایی بەشی سێهەمی هەموو سەمفۆنیاكانی بتهۆڤن وەك پێناسەیەك لە شۆرش بەسەر چینی حوكمڕان دژی ئۆرستۆقراتیەت بەچەشنێك ئەم چەشنە خێراییە مەجالی نەئەدا بەوەی كە مرۆڤ بتوانێ لەگەڵیدا سەمابكات واتە هەست بەبوونی سەمای مونیۆتۆتریۆMoonyouto ture  نەدەكرا بەڵام لە موركێكی تری نوێی خیرای جووڵەی چەشنی تازە بوونەوەبوو وەخودی بتهۆڤن ئەم تازە بونەوەی ناو دەهێنا بەباوكی سوكرتوزو (skroutz)  ،
دوای ئەمەش كارل فلیپی ئیمانوئیل باخ 7141- 1788  ی ئەڵمانی ڕۆڵێكی باشی بینی لە ئامادەكردنی سەمفۆنیاو سۆناتە بەچەشنێك كارەكانی هایدنی گەیاندە توانایەكی باش لە سەمفۆنیای كلاسیك وە بە چڕوپڕی كارەكانی كارل فلیپی دەراسە كردبوو ،
بەمپێیە كارە سەمفۆنیاكان بووە ژمارەی دوانزە كە بۆ ئاهەنگەكانی ئینگلتەرا نوسیبووی وە هایدنی گەیاندە لووتكەیەكی بەرزی هونەری،
 ئەم كارە پێشكەوتنانەی هایدن بووە مایەی كاریگەریش بەسەر مۆزارتەوە كەئەویش پێشكەوتنی باشی بەخۆیەوە بینی لەهەمانكات هایدن نزیكەی 25  ساڵ لەمۆزارت گەورەتربوو كەمۆزارت دەراسەیەكی باشی سەمفۆنیاكانی هایدنی كرد كە قوتابخانەیەكی ڕەسەن بوو لە نوسینەوەی سەمفۆنیا وەلە هەمانكاتدا هایدن كاریگەری مۆزارتی بەسەرەوەبوو بەتایبەتی لەو سێ سەمفۆنیایەی ئەخیر كە موزارت داینابوو، پێش كاتێكی زۆركەم لەمردن مۆزارتی نەمساوی Mozart  1756-1791 گەیاندە لوتكەی گەورە كە سەمفۆنیای ژمارە  39، 40 ،41   بوو كەئەم سێ سەمفۆنیایە ئەمڕۆ لە گشت جیهاندا زۆر دووبارە دەبنەوە ،
 لەدوای مۆزارت بتهۆڤن بە سەمفۆنیای   9   هاتە ناو گۆڕەپانی مێژوو كە بوو بە نمونەیەكی شورشگێڕانەی سەرسوڕهێنەر لە نوسینەوەی سەمفۆنیا،
بتهۆڤن لەناو چەند شۆڕشێك ژیا وەك شۆڕشی فەرەنساو شۆڕشی ڕۆشنبیری و كودەتای پیشەسازی و سەربەخۆبوونی هێزی كارگێڕ كە ئەمانە هەمووی شۆڕش و كودەتابوو بەسەر ژیانی خۆی و مۆسیقا ،
 بتهۆڤن مۆسیقای پەیوەندكرد بەژیانی بەهەموو ئەوشتانەی كە لە دەرەوەی خۆیدا بوونەتە مایەی پێگەیاندنی مۆسیقا ، كلاسیكیانە پەیوەندی كرد بەسروشت ، لەسەمفۆنیای شەشەمی كە ناودەبرێت بەسەمفۆنیای لادێ بەچەشنێك بوو كە جوڵەی دووهەم گۆرانیە بەدەنگی باڵندەكان بەتایبەتی بولبولەكان هەروەكوو چۆن لە جوڵەی سێهەمیدا لە نیوەی دووهەمدا چەشنێك لە گەردەلوولی سەركێش ئەبیستی كە جۆرێكە لەوێنەی سروشتێكی توڕەو ئاڵۆز ، هەروەها سەمفۆنیای پێنجەمی بریتییە لە دژایەتی كردنی مرۆڤ و بەرەنگاربونەوەو بەرهەڵستیكردنی بەرامبەر هەرقەدەرێك كەبەرەو ڕووی دێت سەرەڕای  ئەمانە هەمووی پێناسەبوو لە جوانی خودی مۆسیقا لە پێكهێنان و  گونجاوی و ڕەونەقێكی تەواوی پێكهاتن بەچەشنێك خۆشی ئەدات بەچینی ئۆرستۆقرات لەیادە تایبەتیەكانیاندا كە بەداخیشەوە دابڕاوە لە ژیانی مرۆڤە زەحمەتكێش و تێكۆشەرەكان ،
بتهۆڤن مارشێكی جنائیزی نوسیوە وەك یاداشتێك بۆیادی شەهیدان و پاڵەوانەكان وە بەم چەشنە ڕێزی لێناون كەئەمە لەجوڵەی دووهەمی سەمفۆنیای سێهەمیدا بەدیئەكرێت واتەسەمفۆنیای ڕۆڵبینین (Eroica-Tournament)
 بتهۆڤن بۆ یەكەم جار ئامێری ترامبۆنی بەكارهێنا لەسەمفۆنیای پێنجەم وە چەند ئامێرێكی ڕیتمداری تری نوێی خستە ناو سەمفۆنیای  9   وە وای لە سەمفۆنیاكە كرد كەببێتە یەكەیەكی بەیەكەوە بەستراوی جووڵەو مۆرك و مەقام  وە توانی جووڵەی سێهەم ببەستێت بە جووڵەی چوارهەمەوە وە بەیەكەوە بەستنێكی گەورە بدات بەم دوو جووڵەیە ،
 لەسەمفۆنیای  5  بتهۆڤن دا كە لە جوڵەی سێهەمدا هەندێ بڕگەی تیادا دووبارە دەبێتەوە وەلەبەشی كۆتایی وەك گەشەدانێك بەتوخمی لێكبەستراو وەبەكارهێنانی دەنگی مرۆڤەكان بەشێوەی كۆمەكی و تاكی وەدوانی و چواری لەگەڵ ئۆركسترای تەواوبەدەردەكەوێت كەئەمەش كۆتای بەسەمفۆنیای 9  دەهێنێت بەشێوەی كۆڕاڵ لەوپەڕی سەركەوتوویی كەپێناسەی مۆسیقای مرۆڤە لە مانەوەیەكی تەواوو پڕ، وەبووە بە ڕێبازێكی نوێی لاسایی كردنەوەی پڕۆگرام لەدوای خۆی وەتەواو كردنی سەركەوتن لەو ڕێگە دوروو درێژە،

پێویستە براهمسی 7 May 1833 – 3 April 1897) Johannes BrHMS  ئەڵمانییمان لەبیر نەچێت لەوچوارسەمفۆنیایەی كە ئامادەی كردبوو كە بەدەروازەی ڕۆمانێكی كلاسیكی دەژمێررێت ، تەنانەت بەسەمفۆنیای یەكەمی دەوترێت نۆهەمی بتهۆڤن ئەویش بەهۆی گەورەیی كارەكەی كەپەیامی بتهۆڤن تەواودەگەیەنێت لەڕووی بەهێزی ئاوازەكەی لەگەڵ داڕشتنی بتەوی سەمفۆنیاكە ،
لەهەمانكات بەرلیوزی فەرنسی  Berlioz1803-1869 پێشكەوتنێكی گەورەی دا بە ئۆركستراو هونەری دابەشكردنی ئۆركسترالی واتە ئۆركستراسیۆنOrchestraswain  واتە دابەشكردنی دەنگە مۆسیقیەكان وە گۆڕینی دەنگەكان بۆسەر كلیلی ئامێرە مۆسیقیەكان    بەچەشنێك جۆرێك لەڕەونەق و ڕەنگی دابە ئامێرە پیشەسازیەنوێیەكان كە بریتیبوون لە ئامێرە نوحاسیەكان وەئەم جوانكاریەش چەشنێك بوو لە بە هێزكردنی ئۆركستراو گەورەكردنی لەبواری توانای نوسینەوەی سەمفۆنی ، ئەم بەكارهێنانەی بەرلیوزBerlioz ناوی لێنرا بیرۆكەی جێگیروو نەگۆڕ  كە چەشنێك بوو لەئاوازی كورتی ڕیتمداری دانسقە كە توانای بەرەنگ ِكردن و پێشخستنی مۆسیقای تیادابوو ئەمە چەشنێك بوو لە نوێبونەوەی زۆر گرنگ كەسەمفۆنیا خاوەنی بەرنامە بێت واتە خاوەنی چیرۆك بێت وەپێناسە لەبابەت بكات ،سەرەڕای ئەمانە بەرلیوز كە بیرێكی جێگیری بەكارهێنا هۆكارێك بوو بۆ بەیەكەوەبەستنی بەشەكانی سەمفۆنیا كە هەندێكی بەكاردەهێنا بەشێوەی دووبارە لە هەموو جووڵەیەك لەجووڵەكانی سەمفۆنیالەگەڵ بەشەكانی تر كە لە پێنج جووڵە پێكهاتبوو كەنوێبونەوەیەكی گەورەبوون لەبواری نووسینەوەی سەمفۆنی،
 سەمفۆنیاكانی هایدن و مۆزارت و بتهۆڤن ئەسڵ و بنچینەبوون كەناخی هەموو پێشكەوتنێكی مۆسیقایان تیادایە بۆ ئەوكەسەی ڕێبازی پێشكەوتن لەم بوارە دەگرێتە بەر .بەڵام ئەم پێشكەوتنە لە نێو مێژووی هونەرمەندپێشكەوتنێكی بەئاگایانەی پسپۆڕانەیە كە كاری هونەری لەناو پەیوەست بوونێكدا دەبینرێتەوە كە لایەنی پڕاكتیكی، تیۆری،دەروونزانی ،زمانەوانی ،مێژوویی ، فەلسەفی لەخۆدەگرێت وە ئەو ئاگاهیەش لە پسپۆڕانی ئەم بوارەداهەیە لە خاوەنداریەتی میلۆدیەكان ،ئایا وەك بوون توانای نەمری لەئاستی نەمری میژووداهەیە یان میلۆدیەكانی خاوەنی سەردەمی خۆیەتی لەهەموو بوونەكان زانایانی ئەم بوارە لە بەرهەمهێنانی كاری ئۆركستی وەكسەمفۆنی تواناكان لە سەر دووڕێباز ئەبیننەوە پەیوەند بەبیری ماتەری وئایدیالیستی لە هەردوو بیرەكەدا هەردوو بەرەكە هاوڕان لەسەر بۆچوونی  پزیشكانی دەروونزانی  Psychiatry، سای كایەتری، زانستی نەخۆشیە دەوونیەكان  كەئەنجامدەرانی كاری ئۆركستی لە بوونێكی دەروونی سایكۆ پاتی نێرجسینSikoptah narcissism  كە پەیوەندە بەهونەرمەندو كارە هونەریەكانی وەئەم بوونە دەروونیە درێژەپێدانێكی تری لێكۆڵینەوەیە كە هەندێ بۆچوونی ئایدیالیستی لە مێژوودا تیایدا هەڵەیەو پێویستی بەڕاستكردنەوەی درێژخایەنی بەردەوام هەیەلە نووسین بەمەرجێ هاوسەنگی بۆچوون بەلاڕێدا نەبڕێت لە بیرێكی تاكڕەوانەی گێرەشێوێنی بیری هەڕەمەكی Arbitrary كە پارێزگاری لە یاسای پەروەردەیی و تەندروستی هونەرمەندو داهێنان ناكات چونكە هیچ كام لەم ئامادەكەرانەی مێژووی كاری ئۆركستی سەمفۆنیا بەبێ فیُربوونی مۆسیقاو پەروەردەكردنیان نەبوون بەو ئامادەكارە گەورانە،كە هەموو كارێك نهێنی تایبەتی خۆشی هەیە ،
ئاكامی دروستی شیكردنەوە پەیوەنددارەكان لە مێژووی سەمفۆنیا ئەوە دەردەخات كە خەسڵەت بوون بۆ ئەمكارە لە هونەرمەندا بوونگەرانە پێویستە بەو جۆرەی كەسێك هەیە كارتێكەرە دژوارو نادژوارەكانی كۆمەڵگە ئەو كەسایەتیەی لێدرووستكردووە وەپێكیهێناوە و بەرهەموو دیاری مێژووە ، بەوجۆرەی كەسێك هەیە پێناس بكرێت ،بەو پێناسەیە دەناسرێتەوە ،لەنێو دەوروبەرەكەشدا كەسانی دیكە هەن بەو جۆرەی هەن دەناسرێن ،ئەوەن كەدیكەن لاسایی ئامادەكەرانی سەمفۆنیاش دەكەنەوە هەموو شتێكیش كۆنترۆڵ دەكەن لە كۆتاییشدا  كپ دەبن ووشەی دوور لە پەروەردەش تێكەڵ بە سایكۆپاتی دەروونیش دەكەن ،
لە بایەخدان بۆ كەسانی دیكە یان دژی ئەوان جۆرە نیگەرانبوونێكی بەردەوام هەیەو جیاوازی هونەرمەندێك لە گەڵ ئەوانی دیكەدا دیاری دەكات بەگوێرەی جیاوازیەكە تاكەكە دەیەوێت خۆی بەرامبەر ئەوان دابنێت دوایان بكەوەێت یان ڕەتیان بكات،نیگەرانبوون بۆ ئەم دوورییە هەرچەندە شاراوە بێت لە نێوانیاندا بۆ بوون بە هونەرمەندی ئامادەكاری سەمفۆنیا لەگەڵ یەكدیدا پەرێشانی درووستدەكات ئەگەر بمانەوێت بوونگەرانە دەریببڕین  بوون لەگەڵ یەكدیدا خەسڵەتی دووری وەردەگرێت چەند ئەم شاكارە هونەریە مۆسیقیەی هونەرمەند ڕۆژانە خۆی دەربخات ئەوەندەش ملهوڕانە خۆی دووردەخاتەوە لەم دووریەی كە لە ژیانی ڕۆژانەی لەگەڵ پیشەی تردایە كەسانی دیكەی پشیلەی چێشتخانە  هاوكارو هاوبەشی دەكەن كاری هونەری كوێردەكەن هەمووی بۆخۆیان قۆرخ دەكەن هچیش ناتوانن بكەن ئەم وەەستانی مێژووی هونەرە ئازاردانی ئامادەكەرانی سەمفۆنیایە ئازاردراوەكان لە ئەنجامی ئازارەكانیان بوونە خاوەنی سەمفۆنیا بەڵام هەر وازیان لێنەهێنان مۆزارتی نەمساوی لاویان لە گەرمەی ئامادەكاری سەمفۆنیادا لە تەمەنی 35 ساڵی تیرۆر كرد كوشتیان  بەڵێ كوشتیان ئێستا ووڵاتی نەمسا وەك پارێزگاری كردن لە ڕەووشتی هونەرو بەهای جوانییەكەی كە پەیوەندیە كۆمەڵایەتیە مێژووییەكەی پیرۆز بناسێنێنن بە جیهان دەڵێن تووشی نەخۆشی تیفۆئیدTyphoid fever  بوو گرانەتا ،
بتهۆڤن لە كۆتایی تەمەندا ئەوەندە چەوساوەو داخ لە دڵ بوو هەمیشە ئەیویست لە دونیای ڕاست و درووستی خۆی بچێتە دەرەوە زۆر بێزار بوو لەژیانی ڕوژانە هەوڵی بەردەوامی دەدا لەم چوونە دەرەوەیەدا بڕواتە دونیای لە هۆش چوون و خەیاڵ و مەست بوون بە خواردنەوەی شەرابی سڕكەر كە گەدەی تووشی نەخۆشی كردوو هەوی گەدەی بەبۆچوونی پزیشكەكانی بووە مایەی گوێگرانی كە لە كۆتاییی تەمەنیدا تەواو گوێكانی لەكاركەوتن ،
بەمجۆرە و لە مێژوویەكی پڕتێرو تەسەلی مێژووی مۆسیقای جیهانی بەگشتی و مێژووی مۆسیقای سەمفۆنی ئەوە دەردەكەوێت كە كاری هونەری بەرز تەنها لە خۆیەوە نەهاتۆتە بوون مێژوویەكی تەموومژاوی بەدوایدا پێناسەی كاری هونەرمەندو مۆسیقاكەی دەكات هەواڵێكی زۆر لەمێژوودا باس لەوە دەكەن كە كەسانی دیكە تیایدا هونەرمەند داگیر دەكەن هونەرمەند ناتوانێت ببێت بەخودی خۆی چونكە كەسانی دیكە بوونی لێزەوت دەكەن و ئەگەرەكانی ژیانی ڕۆژانەی هونەرمەند دەكەونە بەردەست كەسانی دیكە ،بوونێكی دیاریكراویان نیەو ئەوانیش بەئارەزووی خۆیان هەڵیان دەسوڕێنن ، كەسانی دیكە نوێنەرایەتیان دەكەن ،ئەوەی ئاشكرایە هونەرمەند لە داگیركردنی لەلایەن كەسانی دیكەوەو لە بوونی لە گەڵ ئەواندا هەندێجار بێئاگایە هونەرمەند لێرەدا دەبێت بە ئەوان و دەسەڵاتی ئەوان سەقام گیر دەكات ،ئەمانە كۆمەڵێكی دیاریكراو نین و دەستەیەكی بێلایەنیش نین لە هەموو كۆمەڵگەیەكداو لە هەموو سەردەمێكدا هەن هایدنی بەریتانی ئامادەكاری 100 سەمفۆنی پێیانی دەگووت پشیلە  هونەرمەندی دەستەمۆشیانی ناو دەبرد بە مشك ،

فاگنەری ئەڵمانیWanger1813-1883  درووستكەری شانۆی ئاوازدار كە دائەنرێت بە بنیات نەری شانۆی ئاوازداری ئەڵمانی كە زۆر لە كارە ئۆپێرالیەكانی ئۆركستراسیۆن كراوە بۆ سەمفۆنی دەیگووت هونەر پاشان ئایدۆلۆژیا  چونك ئایدۆلۆژیا لە خودی هونەرمەند فەیلەسوف وە هاتوە بەڵام ڕێكخراوێكی گێرەشێوێنی ئەو سەردەمەی ئەلمانیا كە جولەكە بوون دژی هێزی مەسیحی حوكمڕان بوون پێچەوانە بیریان دەكردەوە بووبونە تەنگەشەو وەستانێكی زۆری فاگنر وەئازارێكی زۆری دەروونی فاگنەریان دەدا تەنانەت هاندەرێكی باشیشی بوون بۆ تووش بوون بە كەسایەتیەكی درونزانی سایكۆپاتی نێرجسی، پڕو پاگندەیەكی زۆریشیان بۆدەكرد كە گوایە خاوەنی باوك نیەو باوكی خۆی نەدیوە كە ئەمە زۆر فاگنەری ئازاردەدا چونكە لە سكی دایكیدا بووە باوكی كۆچی دوایكردووە بەتایبەتی لە كۆمەڵگەی ئایدیالیستی مەسیحی ئەوسەردەمەی ئەڵمانیا بەڵام ئەمانە هەمووی كاردانەوەیەكی گەورەی كارە مۆسیقیەكان و بەرهەمەكانی بوو كە بووە هۆكاری بەرهەمهێنانی چەندەها شاكاری ئۆپێرالی و سەمفۆنی لەوانە ئۆپێرای تانهویزەر(Tannhauser) كە ئێستا لە لایەن زۆر كۆمپۆزرComposer ەوە وەگێڕاوەتە سەر سەمفۆنی دائەنرێت بەشاكارترین بەرهەمی خۆش و جوانی فاگنەر،
بەرهەمی ئەم هونەرمەندە مەزنانەی ناو مێژووی سەمفۆنیا هەموو كاردانەوەی ئێش و ئازارەكانیان بووە لە پەیوەندی خۆیان ،
 هونەرمەند بوونێكی ئاسۆییە لەژیان و بەرهەم ،دژی ڕوداوە مێژووییە ڕامیاریە بازنەییەكانن هیچ كات بوونی خۆیان ناكەن بە كێشە بەڵكوو هەمیشە لەهەوڵی سەركەوتندان هایدیگەر گووتەنی ئەو هەبووەی لە نێو جیهاندا بوونی خۆی دەكات بەكێشە ئۆنتۆلۆژیانە بوونیادێكی بازنەیی هەیە ،
مۆسیقا لاسایی دەنگی مرۆڤ دەكاتەوەو هونەرمەند خۆی بەبوونەوەرێكی گوتەبیژ دادەنێت ئەمە ئەوە ناگەیەنێت تەنیا هونەرمەند خاوەنی دەنگە كە بە ئامێری مۆسیقا بەرهەمی دەهێنێت كەڵچەری نەتەوە بەرز دەكاتەوە ڕووت و تەنهاو بەس بەڵكو هونەرمەند هەبوویەكە بوونی خۆی و جیهان دەدۆزێتەوە  ئەوەی ترسناكە لە نێو جیهان ڕووبەڕووی دەبێتەوە ئەوەی هەڕەشەكەرو ترسناكە دیدۆزێتەوە ،كەوتن و هەڵهاتن لە ئاستی هونەرمەندا نیە ،هەر هەڵهاتنێك لەسەر ترس دامەزرابێت ئەوە لە هەبوویەك ڕادەكات و خۆی لە نێو هەبووە هونەرییەكانی دیكەی جیهان دەبینێتەوە ،ترس نابێتە درووستبوونی دوودڵی لە هونەرمەندو كارە هونەریەكەی لەبەر ئەمە هەبووەكانی نێو جیهان نابن بە بابەتی دوودڵی   ،Solipsism
هونەرمەند لە ئاستی بابەتەكانی بەردەست و بابەتە دەركییەكانیدا دوودڵ نابێت ،لە ڕاستیدائەوەی لە دوودڵیدا وەستانی هونەرە لە هیچ شوێنێكدا نادۆزرێتەوە ،دوودڵی نازانێت بۆچی دوودڵە هەروەها لە هیچ شوێنێك لەواتا بەدەرنیە، دیاردەی دوودڵی بوونی ناهونەرمەندێتی لە جیهاندا دەردەخات كەوتن خەسڵەت و دوا ئەنجامیەتی پێچەوانەكەی سەركەوتنی هونەرمەندی خاوەن بەرهەمی شاكاری مۆسیقایەسەمفۆنیا ،چونكە هونەرمەند خاوەنی بڕیارەو نەترسەو تێدەگات كەدوودڵی شپرزەی ناكات و نابێت بەڕێگری ،بە هەژاری لە ئەگەرەكان خۆی قوتاردەكات ڕزگاردەبێت و ڕوولە ڕووناكی هونەر دەكات هیوا بۆسەركەوتن دەبێتە هاوڕێی بڕیاری ڕەسەنانەی مێژووی كارەكەی چونكە ئەگەر هونەرمەند لە نێو جیهاندا نەمێنێت جیهان نامێنێت ئەمە لە گەڵ ئەو فاكتۆرەدا ناكۆك نیەكە ئەو بابەتە بەردەستانەی لەنێو جیهاندا هەبوون ئێستا ماونەتەوەو بوون بە بابەتێكی مێژووی،
پاشماوەكان ،یادگاریەكان و بەرهەمە مۆسیقی و هونەریە تۆماركراوەكان و نوسراوەكان بابەتی دەرەكین لە بەردەم هونەرمەندی ئەمڕۆدا بۆ دەرخستن لەوێدا دانراون ،ئەمانە دەبن بە بابەتی زانستی مێژوو چونكە خەسڵەتی مێژووی جیهانیان تیادایە، ئەمە لە كاتێكدا ڕوودەدات كە وەكوو بابەتی نێو جیهان لێیان تێدەگەین،
زانستی مێژوو هێزی بێدەنگی ئەگەرەكان ئاشكرا دەكات و زۆرتر كۆنكرێتیانە هونەربەگشتی و مۆسیقا بەتایبەتی كە مەبەستی ئەم لێكۆڵینەوەیە لە بەر ڕۆشنای ئەگەرەكاندا ڕووندەكاتەوە ،
ئەگەرێك كە پەیوەندە بەشوێن و كاتڕیتم،مەقام  كە پێكهاتەی مۆسیقایە،
دەرچوون لە شوێنەوە بەرەو كات ئەو واتایە ناگەیەنێت كە هەردووكیان پێكەوە لە یەك جێگەدا باسبكرێن ،بەڵكوو دەرچوونەكە خودی شوێنە ،شوێن كاتە، واتە كات ڕاستی شوێنە،
 كانت واتەنی ئەگەر شوێن و كات نەبێت مرۆڤیش نابێت ئەوكات هونەر نابێت .
هونەرسەمفۆنیا  دروستكراوی مرۆڤەهونەرمەند  .


سەرچاوە :
تمهید الفن   ترجمە ماكس پنشار
ئەنتەرنێت                                                                                                                      Theodore Finney \ musical history   

PUKmedia