چیرۆكەكانی شەوی یەڵدا

ریپۆرتاژ‌ 09:09 PM - 2020-12-20

شەوی یەڵدا یاخود (هەڵگەڕانەوەی زستان) و بە ئینگلیزی (Longest Night) ناسراوە، كە دەكاتە درێژترین شەوو كورترین رۆژ لە جیهانداو لەڕووە زانستییەكەیەوە كاتێك رودەدات، كە خۆر دەكەوێتە گەورەترین خاڵی سەر هێڵی ناوەڕاستی زەوی، بەپێی رۆژ ژمێری زاینیش شەوی یەڵدا (هەڵگەڕانەوەی زستان) لە نیوەی باكوری زەوی، لە نێوان (20) بۆ (23)ی كانونی یەكەمی هەمو ساڵێك رودەدات و لە نیوەكەی باشوریش لەنێوان (20) بۆ (23) ی حوزەیراندا رودەدات.

‎بە یەكەم شەوی زستان دەگوترێت شەوی یەڵدا، كە درێژترین شەوی ساڵە و دوایین شەوی وەرزی پایزە.

‎شەوی یەڵدا یان شەوی چلە یەكێكە لە جەژن و بۆنە مێژوویی و كۆنەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هاوبەشە لە نێوان نەتەوەكانی هیند و ئاری و نەتەوەكانی تری میزۆپۆتامیا. دوایین شەوی پاییز یان مانگی سەرماوەز، لە نیوەی باكوری گۆی زەوی بەدرێژترین شەوی ساڵ دادەنرێت. لەشەوی یەڵدا بەدواوە درێژایی شەو كەم دەبێت و ڕۆژەكان درێژتر دەبنەوە.

‎وشەی یەڵدا ریشەیەكی سریانییە هەیە بە واتای "لەدایكبوون" و "هاتنە دنیا"یە، ئەوەش ئاماژەیەكە بۆ لە دایكبوونی خۆر و ڕووناكی یان میترا. رۆمییەكان ئەو ڕۆژە بە "ناتالیس ئانایكتوس" یان "ڕۆژی لەدایكبوونی ڕوناكی" ناودەبەن. ئەبورەیحان بیرونی زانای بەناوبانگی ئێران وەك جەژنی "لەدایكبوونی مەزن" یان "میلاد اكبر" باسی لەو جەژنە كردووە ئەوەش هێمایەكە بۆ لەدایكبوونی خۆر و ڕوناكی.

‎شەوی یەڵدا (هەڵگەڕانەوەی زستان)، لەنێو گەلانی جیهاندا تایبەتمەندی خۆی هەیە و هەر وڵات و هۆز و گەلێكیش لەو شەوەدا و بەپێی دابونەریتەكانیان ئاهەنگ و فیستیڤاڵ رێكدەخەن.

‎لەناوئێمەی كوردیشدا بەدرێژترین شەو هەژماردەكرێت ولەكۆنەوە هەتاوەكو ئێستا بە گرنگ سەیری ئەوشەوە كراوە  بەشەوچەرەو چەندین ،شێوازی جۆراو ئەویادە بەرز راگیراوە بەخۆشی بەڕێكراوە

‎هەندێك وڵات چۆن شەوی یەڵدا بەڕێ دەكەن 

‎ژاپۆن

‎لەسەدەی حەوتەمی زاینیدا بە دەركەوتنی خواوەندی خۆر (ئامیتراسۆ) لە ئەشكەوتێكدا یادی ئەو شەوە كراوەتەوە و لە هەندێك شوێنی دیكەی ژاپۆن بە لێنانی خواردن ئەو شەوە بەرێدەكەن.

چین

‎لەو شەوەدا خێزانە چینییەكان ژەمە خۆراكی (تانگیوان) دەخۆن كە لە برنج پێكهاتوە و بەمانای یەكگرتویی خێزانەكان دێت. ئەمە وێڕای ئەنجامدانی ئاهەنگ و چەندین فیستیڤاڵی جۆراوجۆر.

‎بەپێی هەواڵە رۆژنامەوانییەكان درێژترین شەوی ساڵ لە وڵاتی فیللەندا كە ماوەكەی (18) سەعات و (22) خولەكە.

‎بەدوایدا وڵاتی نەرویژ دێت بە (18) سەعات و (9) خولەك و وڵاتی سویدیش لە پلەی سێیەمدایە بە (17) سەعات و (54) خولەك.

 

‎بەڵام با بزانین شەوی یەڵدا لە كوردەواریدا چۆن بەڕێوە دەچێت؟

شەوی یەڵدا وەك جێژنەكانی‌ دیكەی‌ ئاری رەگەزەكان كە كوردیش سەرچڵیانە، نەورۆز، چوارشەممەسووری ‌و … نەریتێكی‌ كۆنەو لە ناو كولتوور و ئەدەبی‌ كوردییشدا رەنگی داوەتەوە. بۆ نموونە هەمیشە شەوی‌ یەڵدا لە ئەدەبی‌ گەلانی دراوسێ و تەنانەت كوردیش بە “زوڵفی یار” شوبهێنراوە و بە واتای‌ ئەوەی‌ كە زوڵفی یار وەك شەوی یەڵدا، رە‌ش‌ و قەترانیی و درێژە.(عەبباس حەقیقی) لە شێعری (ئافەتی دین) دا دەڵێت:

‎چاوت ئەر نێرگسی شەهلا نییە بۆ هێندە خومار

‎پەرچەمت گەر شەوی یەڵدا نییە بۆ هێندە ڕەشە؟

‎لەم شەوەدا بنەماڵە بۆ كۆكردنەوەی‌ خێزانەكەی‌ لە دەوری یەكتر و شەوچەرەی‌ نێو دیوەخانیان و بەسەربردنی چلە گەورەی‌ ساڵ واتە چلەی‌ زستان، پێكەوە دانیشتوون و تا دەمەوبەیان یەكتریان دواندووە و ئەو شەوەیان بە گێڕانەوەی‌ سە‌ربردە و حەكایەت و خوێندنەوەی‌ شیعرو حەیران، لاوك و هۆرە بەسەر بردووە. حەكایەتێك كە باس لە قارەمانەتی و لەخۆبوردوویی یان هەندێكجار دڵشكان و نامورادی و تراژیك دەكات كە ئەوەش لە میتۆلۆژی‌ و ئوستوورەناسیی كورددا دەتوانێ ڕاڤە بكرێت. كەسایەتی ئەو چیرۆك و حەكایەتانە، كچانی شۆخ ‌و شەنگ و كوڕانی جوامێر و مێرخاس‌ و دركاندنی ڕازی دەیان چیرۆك ‌و حەكایەتی ونبووە. خەج‌و سیامەند، مەمی ئالان، قەڵای دمدم، دوانزە‌سوارەی‌ مەریوان، شیرین و فەرهاد و خواردنی شێوی زۆربەی‌ ئەم جێژنە، یاپراخ و دۆڵمەی گەڵامێو و كەلەم بووە و لە پاڵیدا شەوچەرەی‌ دیوەخان سفرەیەكی‌ ڕەنگین بە “هەنار، سێو، شووتی، پستە ‌و بادام و توو و گوڵەبەڕۆژە و برێشكە، گەنمی برژاو، مێوژ، هەنجیرە وشكە …كە بە گشتیی هەركام مانایەكی تایبەتی هەیە. بۆ نموونە دەتوانین بڵێین كە شووتی و هەنار بەهۆی زۆربوونی دەنكەكانیانەوە نیشانەی‌ بەرەكەت بوونە.

‎شەوی یەڵدا هاوكاتە لەگەڵ كۆتایی‌ هاتنی‌ وەرزی‌ خەزان، وەرزی‌ ماڵئاوایی‌ دوایین سەفەری‌ سرووشت بەرەو هەرێمی‌ بەفر‌ و با و بۆران، سەرما‌ و كڕێوە، وەشت ‌و زریان‌ و، بەستەڵەك‌ و سەهۆڵبەندان.

‎بەبیری‌ زستانی‌ و پشوودرێژییەوە و بە تێڕامان لەو وتەیەی‌ كە بەهار هەر لە ڕێگایە ‌و دێتەوە!!هیوا بە ‌داهاتوو،بەردەوامی ‌‌و نەدۆڕاندنی‌ ئیرادە، ژیاندۆستی‌‌ و مرۆڤدۆستی‌ لە تایبەتمەندییە بەرزەكانی‌ وەرزی زستانن. بۆیە پێویستە بە چاوكراوەیی ‌‌و بەرچاوڕوونییەوە لە ئاسۆ بڕوانین هەتا زانست و ماریفەت بكەینە هەگبەی‌ داهاتوومان ‌و ئاگردانی‌ زستانی‌ كوردەواریی گەرم و بەتین بێت. وەك پێشتریش ئیشارەتی پێدرا شەوی یەڵدا كە دەكەوێتە دوا شەوی وەرزی خەزان و سەرەتای وەرزی زستان واتە ۳۰ی سەرماوەز یان ۲۱/۱۲ ی ساڵ،درێژترین شەوی ساڵه كه تاریكی ئەو شەوە له چوارده كاژێر تێپەڕ دەبێت.بەشێكی زۆری خەڵك بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی كوردستان وەك نەریتێكی كۆن ئەو شەوە لەدەوری یەك كۆدەبنەوە و بەڕازاندنەوەی سفرە و خوانیان شەوی یەڵدا بەڕێدەكەن. 

‎شەوی یەڵدا لە ئەدەبیاتی كوردیدا

‎لەوانە شاعیری گەورەی كورد نالی كە دەڵێت "

‎شەوی یەڵدایە یا دەیجوورە ئەم شەو؟كە دیدەم دوور لە تۆ بێنوورە ئەم شەو

‎دڵم وەك حاكمی مەعزوولە قــوربان خەڵاتی وەسلی تۆی مەنزوورە ئەم شەو

‎دڵیش مایل بە دیدەی تۆیــە بۆیــەلە من وەحشی و رەمیدە و دوورە ئەمشەو

‎كە تۆی شاهی كەج كولاهی دیدەمەستان چ باكم قەیسەر و فەخفوورە ئەمشەو؟

‎لە خەو هەڵساوە یا ئاڵــوزە چــاوت ؟هەمیشە وایە یا مەخموورە ئەمشەو؟

‎سوروشكم نەقشی چاوی تۆ دەكێشێ كە جێم سەردارەكەی مەنسوورە ئەم شەو

‎موسوڵمانان ! دەپرسن حاڵـــی نالـــی؟لە كونجی بێكەسی مەهجوورە ئەم شەو

‎قوبادی جەلیل زادە لەسەر شەوی یەڵدا دەڵێت

‎كە دەستی تۆ بەخوێنم سوورە ئەمشەو

‎كە كۆشكی دڵ تەواو خاپوورە ئەمشەو

‎كە فرمێسكم خوڕەی “خابوورە”ئەمشەو

‎“شەوی یەڵدایە یا دەیجوورە ئەمشەو

‎كە دیدەم دوور لە تۆ، بێ نوورە ئەمشەو؟!”

‎لە لای خەڵكی هەموو مەجهوولە قوربان

‎كە ڕۆحمی من لە ئاگر فوولە قوربان

‎لە شێوەی چۆلەكەی مەفتوولە قوربان

‎“دڵم وەك حاكمی مەعزووله،‌ قوربان

‎خەڵاتی وەسڵی تۆی مەنزوورە، ئەمشەو”

‎وەكوو ئەیوب دەمی زامم بەسۆیە

‎لە سینەمدا سەدای هاوار و ڕۆیە

‎هەڵۆی عەشقم زەلیلی دەستی تۆیە

‎“دڵیش مایل بە دیدەی تۆیە،بۆیە

‎لە من وەحشیی و ڕەمیدە و دوورە ،ئەمشەو”

‎فیراقت هاتووە، ڕۆحم بكێشێ

‎پەلی گرتووم وەكوو شێت ڕامدەكێشێ

‎وەرە فریادڕەسم بە،بێرە پێشێ

‎“سرووشكم نەقشی چاوی تۆ دەكێشێ

‎جێگەم ،سەردارەكەی مەنسوورە، ئەمشەو”

‎لە ئاستی ڕووت دەوەستم دەستەوەستان

‎دەوا و دەرمانی دەرد و زەخمی خەستان

‎وەرە با بتخەمە سەرچاو و دەستان

‎“كە تۆی شای كەچ كولاهی دیدە مەستان

‎چ باكم قەیسەر و فەغفوورە،

 

‎ئەمشەو

سیرم من لە تاڵی بسكی خاوت

‎دەنۆشم بادەیی ژەهر و زووخات

‎لەسەر زارم ئەبەد گوم نابێ ناوت

‎“لەخەو هەڵساوە یا ئاڵۆزە، چاوت

‎هەمیشە وایه،‌ یا مەخموورە، ئەمشەو”

‎بەسەر چوو گشت،هەموو عومرم بە تاڵی

‎بە ڕاكردن بەشوێن دوو چاوی كاڵی

‎لە خوێن سوور بوو دڵم وەك لێوی ئاڵی

‎“موسوڵمانان دەپرسن حاڵی نالی

‎لە كونجی بێكەسیی مەهجوورە، ئەمشەو”

**

‎یەڵدا

‎جەمال شارباژێڕی

‎شەوی یەڵدایە

‎هەر خۆم دەزانم جێم

‎لە ناخی هەست و دڵدایە

‎شەوی یەڵدایە

‎بەختەكەم، ئەمشەو

‎وەكوو دوێشەو لە كل دایە

‎شەوی یەڵدایە

‎تەنیاییم بە خامۆشی لەگەڵدایە

‎چی دەبوو ئەمشەو

‎لەگەڵ ڕوخساری جوانێكدا

‎شەرابی ئەلەم هەڵدایە

‎شەوی یەڵدایە

‎چی دەبوو ئێستا

‎شەق و سیخورمەیەكم لەو

‎خەم و ئازارە هەڵدایە.

۲۱/۱۲/۲۰۱۵

‎یەڵدا

‎ساڵح بێچار

‎وتت گیانە:

‎شەوی یەڵدا چەند تاریك بێت،

‎كەی دەگاتە پەرچەمی تۆ؟

‎وتم ڕاستە؛

‎شەوی یەڵدا چەند درێژ بێت

‎ناگاتە باڵای خەمی من!

 

‎یەڵدا

‎پشكۆ نەجمەدین

‎شەوی یەڵدایە،

‎بوو،دەبێ.

‎شەو هەرچی بێ،

‎بێ نیگای تۆ،

‎عیشق نابینا و

‎نەزۆك و

‎نە تۆ، نە من،

‎نە هیچ شتێك، لەدایك دەبێ!

 

‎یەڵدا

‎حەسەن نازدار

۱

‎شەوی كورد

‎درێژترین یەڵدای

‎دونیایە…….

‎كە هەرگیز خۆری

‎لێ هەڵنایە.

۲

‎یەڵدا

‎خەمی بێ كۆتایی كوردە

‎لەو ڕۆژەوەی كە لێرە

‎چادری بێكەسی هەڵدا.

۳

‎یەڵدا

‎چاوەڕوانیی ئەنفال و

‎بێ بەختیی كورد و

‎تەنیایی خودایە

‎كە هەرگیز كۆتاییان نای

 

‎یەڵدا

‎ڕەفیق سابیر

‎شەوی یەڵدایە،یا دەیجوورە ئەمشەو

‎كە دیدەم دوور لە تۆ،بێ نوورە ئەمشەو

‎نالی

**

‎شەوی یەڵدا ،شەوی ئەشق و چاوەڕوانی

‎شەوی شیعر

‎شەوی ڕامان

‎شەوی سەردارەكەی ڕۆح و

‎شەوی دەركەوتنی جوانی.

‎ئەگەر ئێستا لەم شەوەدا

‎گوڵەباخەكەی شار لێرە بووایە

‎من دەبوومەوە بە منداڵ

‎شەڕەئاو و چاوشاركێم لەگەڵ دەكرد

‎دەمەو ئێواران لە پێچی كۆڵاندا

‎هەتا “ئاوی پێم دادەهات”بۆی دەوەستام

‎بە نیازی ئێوارەباشێك

‎بە هیوای ماچێك دەوەستام و دەوەستام

‎بەدەم ترس و دڵەخورپێ و لەرزینەوە

‎لەبەردەمیدا لاڵ دەبووم

‎دەشڵەژام و

‎بێدەنگانە دادەگیرسام.

‎ئەگەر ئێستا

‎سەرداری دڵە شەیداكەم لێرە بووایە

‎من ئەمشەو خۆم بە میری ئاشقان دەزانی

‎ژیانی خۆم وەك چەپكەگوڵ

‎دەخستە ناو دەستەكانی

‎تا بەیانی ماچباران و

‎شیعربارانم دەكرد و

‎سەد جار دەبووم بە قوربانی.

‎ئەگەر ئەمشەو

‎چاوجوانی شار لێرە بووایە

‎من زۆربای كوردستانی بووم

‎ئاشقێكی هەمیشەیی و

‎ڕێبواری ڕێگای جوانی بووم.

‎ئەگەر ئێستا

‎شاجوانەكەی شەوی یەڵدا لێرە بووایە

‎من دەمتوانی بەرگە بگرم؛

‎بەرگەی تەنیایی و نامۆبوون

‎تەنانەت بەرگەی مردنیش بگرم

‎هەتا ماوم

‎دڵ پڕ هیوا گۆرانی ئاشقانە بچڕم.

‎من دەمتوانی لە شەوێكدا

‎ژیان، گوڵئاسا بچێنم

‎بێ باك،بێ خەم

‎دیدە پڕ نوور

‎لە تاریكیدا ببینم.

‎ئەگەر ئێستا

‎لە شەوی شیعر و ڕامان و جوانیدا

‎سەرداری ڕۆحە تەنیاكەم لێرە بووایە

‎ترسی شێتبوون

‎ترسی ونبوون و ئاوابوون

‎هەراسانیان نەدەكردم؛

‎ونبوون چییە!

‎سەرداری دڵە شەیداكەم ونبوون چییە!

‎من لە ناو تۆدا ون دەبم

‎شێتبوون یان ئاوابوون چییە!

‎من لە خۆشیی تۆ شێت دەبم

‎ئاوێتەی ئەشقی تۆ دەبم.

‎خۆزگە ئێستا

‎سەرداری دڵە شەیداكەم

‎سەرداری ڕۆحە تەنیاكەم لێرە بووایە

‎خۆزگە ئێستا لێرە بووایە…

‎یەڵدا

‎محەممەد پاكژ

‎خەڵكی دەڵێن…

‎شەوی یەڵدا زۆر درێژە..

‎وەكو تەمەنی ساڵ وایە ،نابڕێتەوە.

‎بەڵام لای من…

‎شەوی یەڵدا،وەكو ئەستێرەی گەلاوێژ،

‎چرای ئەفسوونی شەوانی بێداریمە و ..

‎دڵم پێی گەش دەبێتەوە.

‎شەوی یەڵدا…

‎چەنێ تاریك و نوتەك بێ،

‎ئەستێرەیەك ڕێبەرمانە..

‎ناومان ناوە چرای ئەوین.

‎بۆیە ئیدی…

‎من و هەناسەكەی سینەم،

‎هەتا مردن قەرزداری..

‎شەوی یەڵدا و چرای ئەوین.

‎بەسوپاسەوە وەك سەرچاوەی گرنك سود وەرگیراوە لە

‎١-شەوی یەڵدا لەبەر ڕۆشنایی مێژوودا

‎گردكردنەوە و ئامادەكردنی: هۆمەر نۆریاوی

‎٢-شەوی یەڵدا ..سایتی وكیپیدیا

‎٣-شەوی یەڵدا نوسینی لاوەند

‎٤-شەوی یەڵداو ڕەنگدانەوەی لەمێژوودا  

PUKmedia كاوان ئەحمەد حمەساڵح هەڵەبجەی