رێنۆس (ئەلفوبای) دێرینی كورد

.

نوسین دەروێش عوبەید

ئەم رێنوسە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سۆمەرییەكان، دەورووبەری ٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین.

كورد یەكێكە لە نەتەوە هەرە كۆنەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مەزرا بۆتان (مەسەپۆتامیا)، كە لانكەی هەموو شارستانیەتەكان و ئایینەكانە، وەكو دەستپێكی درووستكردنی گۆندوشار، كۆشتووكال و ئاودێری، زانستی ئەستێرەناسی و زانستەكانیترە، وە هەروەها سەرچاوەی هەموو دینە تاك خۆدا پەرستییەكان و فەلسەفەیە. لەهەمان كاتدا بەدرێژایی مێژوو خاكی كوردستان مەیدانی شەڕو و جەنگەكان بووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بو ئەوەی گرنگی و هەڵكەوتەی جیوپۆلیتیكی كوردستان كە دەكەوێتە بەینی سێ كشوەری ئاسیا و ئەورۆپا و ئەفریقاو و بەریەككەوتنی چەندەها ئیمپراتووری پێش زایین و دوای زایینش. 

دەتوانین بڵێین دوای ئیمپراتورییەتی ماد (مێدیا) كورد هەردەم ژێردەستە مایتەوە. لە بەر ئەم جەنگانەو و مانەوەی كوردەكان لە ژێر داگیركەرەكانی كوردستاندا زۆربەی مێژۆی كورد لە ناو براوەو و وێران كراوە، هەروەها زۆر مێژوو و بەلگەكانی كۆنی كوردستان لە ئەرشیڤەكانی داگیركەرەكانی كوردستانی ئەم سەردەمدا شاردراوتنەوە. 

زۆر بەڵگە و دێكومێنت و پەرتۆكیش لە ئەرشیڤەكان و پەرتوكخانەكانی ووڵاتە ئەرەبییەكان و بە تایبەت لە ووڵاتەكانی رۆژئاواییەكاندا ئێمەی كورد كارمان لە سەر نەكردووە یانیش هێشتا پێی ئاشنا نەبوینە، وەكو وولاتانی یۆنان، ئەرمەنیا، بریتانیا و فەرەنسا و ئەمەریكا. ئەمە دەبێت خوێندكار و لێكۆلەرە كوردەكان لەم بوارەدا زیاتر لێكۆڵین بكەن و دەبێت لە داهاووتدا دەستەڵاتی كوردستان و زانكۆكانی ئێمە هاوكاری و پشتگیری ئەم هەوڵانە بكەن.

زۆر جار كە لەگەڵ هاووڵاتیانی ووڵاتە داگیركەرەكانی كوردستان لە سەر مێژوو و زمان دانوستاندن و گفتوگۆ دەكەین، ئەوان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئێمە مێژوویەكمان نییە، وەكو ئاماژەمان پێدا مێژووی كورد شێوێنراوە لەلایەن ئیمپراتوورە داگیركەرەكان و هێرشكەرەكان و ووڵاتە داگیركەرەكانی تۆرك و ئەرەب و فارس یان زۆر مێژوو و ئاسەوار و كەلتوری كوردیان لە سەر ناوی نەتەوەی خۆایان داناوە. بەتایبەتی لە بەینی سەدەی ١٧ تا سەدەی ٢٠، بانگەشەكەرەكانی بلاوكردنەوەی دینی فەلە (كرستیان-مەسیحی)، لە كوردستان زۆر چالاك بوونەو و گاریگەرییە دینییەكانیان زاڵبوویە لە سەر هزرو بیرو ئاكارو كردارەكانیاندا كە هەردەم وەكو نەتەوەیەكی درندەو و دواكەتوو و نەزان و مرۆڤ كوژ تەماشای كوردیان كردووە، چونكە كوردەكان زۆربەی موسڵمان بوونە. لەم بەینەدا مێژووی كوردشیان هەڵگەراندووتەوە، زۆر چیروك و داستانی هەلبستراویان هۆنیوتەوەتەوە، كە هیچ راستییەك و بناغەیەكیان نییە. 

زۆر شوێن و شاخ و گوندو ئاسەوار كوردیان خستووتە سەر نەتەوەكانی تر. مێژوو نووسە رۆژهەڵاتناسەكانیش كە مێژووی نەتەوەی كوردیان نووسیوە، زۆربەیان كورد بەنەتەوەیەكی كۆچەر و گەرووك و دواكەوتوو دایاناوە. ئەمەیە چیرۆكی نەتەوەی بندەست و بێكەسەكانە، وەكو كورد.

نەتەوەی كورد خاوەنی رێنۆسێكی زۆر كۆنە كە دەگەڕێتەوە بو ٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین (پێش لە دایك بوونی حەزرەتی عیسای فەلە). زۆربەی كوردەكان تا ئێستا بێئاگان لە سەر ئەم رێنۆسە كوردییە. من خۆم پێش ١٥ ساڵ پەرتووكێكیم لە سەر رێنۆسێكی كوردی بینیوە لە ماڵی هاورێیەكەم، دكتۆر كاردۆ بۆكانی، ئەو رۆژەش بەتەلەفۆن لە گەلی ئاخفتم ئەم زانیارییانەی خوارەوە بە تەلەفون پێی راگەیاندم دەرباری پەرتۆكەكەو و نوسەری پەرتۆكەكە:

 كاردو بۆكانی وتی: پەرتوكەكە بەخۆی دیوانی هەڵبەستی (شیعری) مامۆستا هێمنە، ناڵەی جۆدایی. بەڵام ئەو كەسەی كە كاری لە سەر ئەم ئەلفابێیەی كوردی كردووەو و ئەم رێنوسەی كۆكردوتەوەو و رێكوپێكی كردووە چەند ساڵ كارو لێكۆڵینی لە سەر كردووە، ناوی مۆحەمەدی رۆستەمزادەیە. كە ناسراوە بە مامۆستا نامۆ. ناوبراو خەڵكی شاری بۆكانی رۆژهەڵاتی كوردستانە، لە سەر ئاستی ئێران هۆنەرمەندێكی بەناو و بانگ بووە لە بواری وێنەكێشیدا. دواتر، لە بەر هزرو و بیرو باوەری سیاسی و كوردەواری  و مەترسی لە سەر ژیانی دروست بووە و رۆژهەڵاتی كوردستان بەجێ دەهێلێت. ئێستا، نزیكەی ١٥ سالە لە باشوری كوردستان دەژیتن. ماموستا نامۆ ئێستا لە كۆلێژی هۆنەرە جوانەكان لە شاری هەولێر مامۆستای زانكۆیە.

 لە سەر ئەم رێنوسە لێكۆلینی كردوەو و پەرتۆكێكی بەرهەم هێناوە ، ئەلفابێیەكە بە خۆی پێی دەڵێن دیندەپێورە، واتا پێوانی دین. كە كاتی خۆی پەیامبەر زەردەشت ئاڤێستای بەڕێنوسی دیندەپێورەوە نوسیوەتەوە''. بەڵام، دوای گەڕان و لێكۆلینەوەم پەرتۆكی زەردەشتی ئاڤێستا كە بە زمانی ئاڤێستان نۆسراوەو و هەروەها لە كۆن دا پێیان دەگوت زمانی زەند. ئاڤێستا بە ئەلفابێتی دیندەپێورە نوسراوە دەورۆبەری ٤٠٠ ساڵ دوای زایین. 

لە بەر ئەوەی دەستم نەگەییشت بەو پەرتووكەی كە پێشی ١٥ ساڵ بینی بووم، نەمتوانی پشت راستی كەمەوە كە هەمان ئەم رێنوسەیە یان رێنوسێكی ترە. بەڵاام، ئەگەر پەرتووكی مامۆستا نامو ئەلفابێی دیندەپێوەرە بێت لەگەلًَ ئەم رێنوسەی ئێبن ئەلوەحشییە رێنۆسێكی جیاوازە، وەكو لە ئاخافتنەكانی كاك كاردۆش دیار بۆ رێنۆسێكی جیاوازە. هەروەها، میژۆنوسی كورد سۆرانی حەمە رەش لە پەرتۆكەكەیدا بابەتێكی لە سەر ئەم رێنۆسەی ئیبن ئەلوەحشییەو رێنۆسی ئێزدییەكان نووسیوەو لە فەیسبوكیش دوو بابەتی لە سەر ئەم رێنوسە بڵاوكردبووە.

سۆران دەڵێت كە رێنوسی زەردەشتی كە پەرتووكی مەسحف یان كتابی رەشی ئێزدیان بە رێنوسێكی جیاوازتر لەمە نووسراوەتەوە. ئێزدییەكان دوو پەرتووكی پیرۆزی دینییان هەیە، مسحەفا رەش كە هەروەها پێێ دەلێن پەرتووكا رەش و لەگەڵ پەرتووكا جلوە كە هەردووكیان بە زاراڤەی كرمانجینە بە ئەلفابێتەكی كون نوسراوە كە پێی دەلێن ئەلفابای ئێزدی. لێرەدا بۆمان روون دەبێتەوە كە سێ جۆر ئەلفابای كۆنی كردیمان هەیە. 

ئێبن ئەلوەحشییە، كە ناسراوە بە نەباتییان، هەروەها بە ئەبوبەكرئەحمەد بن عەلیش ناسراوە. ئەلوەحشییە، نوسەروو مێژونوس و فەیەلەسۆف و كشتوكاڵناس و دەرمانناسی و ژەهرناس و مێژوناسی مێژووی مسری كۆن بووە كە لە قۆساین نزیك شاری كۆفی ئێراق لە دایكبووە لە سەدەی ٩ دا.

هەندەك مێژونووس وەكو كەسێكی سەر بە نەتەوەی كلدان دەناسن، بەڵام زۆربەی مێژونووس بە نەباتی دەناسن كە زارەوەیەكی زمانی كونی ئەرەبییە، یانی بە ئەسڵ ئەرەبە. یەكەمین مێژۆنوس بووە كە رێنۆسی هیرۆگلیفی كۆنی میسری وەرگێڕاوتەوەو و كە گرێدراو و پەیوەندیدارە بە زمانی قۆپتی میسری سەردەم كە قەشەكانیان بە كاریان هێناوە. 

ئەلوەحشییە، پەرتووكی ''كتاب شەوق ئەل مۆستەحەم'' بە زمانی ئەرەبی نووسیوە كە باسی ٩٢ رێنوسی كۆن دەكاتن كە چەندەها رێنوسی میسری ئاشكرا كردووە و وەرگێردراوتەوە. لەسەدەی ١٧ نۆسەری ئەلمَانی ئەساناسیوس كیرچەر پێداچۆنەوەی لە سەر پەرتووكەكەی كردووە، دواتر لە لایەن نوسەری نەمسایی (ئوستریایی) جۆسێڤ ڤۆن هامەر پۆرگستال وەرگێردراوتەوە سەر زمانی ئینگلیزی و لە سالی ١٨٠٦. دا چاپ كراوە.

لەم پەرتووكەی ئێبن ئەلوەحشییەدا لەلاپەڕەكانی كۆتاییدا دێتە سەر كورد، (پەرتووكە ئەرەبییەكە، لاپەرە ١٣٥-١٣٤، لە پەرتووكە وەرگێردراوە سەر زمانی ئینگلیزی لاپەرە ٥٢-٥٣). لێرەدا وەك خۆ وەردەگێرینەوە سەر زمانی شیرینی كوردی، ''كلدانییەكان زیرەكترین مرۆڤی سەردەمی خۆیان بوون، ئەوان ئاشنای هەموو زانست و هۆنەرێك بوون. لەم بوارەدا، یێكەم هاوتاو و یێكسان و ركابەریان كورد بوون. بەڵام، جیاوازییەكی زۆر گەورە لە بەینی ئەم دوو نەتەوانەدا هەبوون، هەروەكو جیاوازی بەینی كرمی رۆناكی دەر و ئەستێرەیەكی درەوشاوەیی لە شوێن خو جێگیر. (ئەم دەستە واژەی بە كار هێناوە وەكو بەرواردكاری) یێكەمین باڵادەستی كە كوردەكان بە سەر ئەوانەوە هەبوو، كوشتۆكال و زانستی رووەكناسی. ئەوان وایان دادەنا كە نەوەی كوری بینۆشاد'ن و خاوەنی پەرتۆكی ئادەمن دەربارەی زانستی كشتوكال.

هەروەها پەرتۆكی (وسفرصفریپ)، (وسفر قوپامی)، [ئەم دوو ناوانە ئەرەبینە نەتوانراوە وەربگێردرنێتە سەر زمانی ئێنگلیزی یان كوردی]. كوردەكان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە هەر حەفت پەرتۆكی بەر لە لافاوەكەی نۆح پەیامبەر (دروودی خوای لێ بێت) كە ئیلهام  بەخش و نیگای بەهەشتن هەیانە.'' 

''هەروەها، وایان نیشاندەدا كە هۆنەری سەحرو جادووكاری و (تەلیسمەن) واتە ''شتی هێزی سەروو ئاسایی و سحراوی یان'' هەیە. بەلام ئەمە هەمووی نییە؛ بو ئەو هەموو زانستەی كە وەریانگرتووە لە لایەن كلدانییەكان، كە ئەوان یێكەمینجار چاندوویانە. ئەم بانگەشەی فێربوون و شارازاییان لە پێش چاخەكانی سەدەی ناوەراست، هووی رقێكی نەگۆرە بەینی كلدانییەكان و كوردەكانە.''

هەرچەندە، نۆسەرە نەمساییەكە، هندێك شتی زیاد كردووە بەراووورد لەگەًڵ نۆسینە ئەرەبییەكە، بە من زۆر روون نەبوو هۆكارەكە، بەڵام من وا دەدەنێم كە كاریگەری دینی كرستیانی لە سەر بوبێت بەرامبەر بە كورد، كە زۆربەی نوسینە نۆسەرە رۆژئاواییەكانی هەمان سەردەم كاریگەری دینییان زاڵبووە بەسەر  نوسینەكانیان بە تایبەت بەرامبەر بە كورد، چونكە هەم مۆسلمان بووین و هەم ئێمە دژی داگیركارییەكانیش وەستاینەتەوە.

تێبینی: لێرەدا، لە وەرگێری ئێنگلیزی دا دەلێت، نەئەكرا (مەحاڵ بوو) كە لە ئێنگلیزیدا وەك هەڤی دەڕبرینی هەمان دەنگی ووشەی تۆراب و سۆرا وەربگردرێت. هزر لەوە كراوە كە گۆنجاوترە كە كرمی رووناكی دەر و ئەستێرەیەكی درەوشاوەی لە شوێن خو جێگیر (كە ئاماژەیە بو ئەو كۆمەلە حەوت ئەستێرەی كە لە یێكنزیكن و رووناكی درەوشاوەن، پێی دەڵێن توورس. هەروەها توورس، بۆرجی گا، نیشانەی دوویەمی بۆرجەكانی مانگیش ناسراوە). لە جیاتی ئەوەی كە وەرگێردرابەیە سەر هەمان هاومانای ووشەی تۆزوو و كۆمەلە ئەستێرەی درەوشاوەكەی توورس (لە كوردی دا وابزانم پێی دەلێن پەروین). 

لەلاپەرە ١٣٢ و ١٣٤ دا باسی دوو رێنووسی كۆنی جیاواز دەكات كە كلدانییەكان بە كاریان هێناون. هەروەها لە لاپەڕە ١٣٤ دا باسی رێنوسی كوردی دەكاتن، بەڵام وەرگێڕە ئینگلیسییەكە، هەڵبەتە لەوانەیە ئەلمَانییەكەش چۆنكە وەرگێرە ئێنگلیزەكە لە ئەلمانییەكە وەریگرتووە، دەلێتن، كوردەكان بە ناڕاست وایان داناوە كە ئەم رێنوسە كە هی كوردەكانە.

ئەم رێنۆسە كە بینۆشاد و ماسیسۆراتی هەموو كارە زانستییەكانی و میكانیكییەكانیان بەم رێنۆسە نوسیویانە. وەكو دەردەكەوێت، بینۆشاد و ماسیسۆراتی دوو زانای كورد بونە. (هەرچەندە لێرەدا هەست دەكەم كە نوسینە ئەسلییە ئەربییەكە و ئێنگلیزییەكە جیاوازایان هەیە، كە نوسەرە ئەلمانەكە یان ئێنگلیزەكە بە مەبەست ئەم چەواشەكارییەیان كردووە كە بلێت ئەم رێنۆسە هی كوردەكان نییە، یانیش هەلەیەكی زمانەوانییە، هەرچەندە من زۆر شارەزای زمانی ئەرەبی نیم، بەڵام نێشانی مامۆستایەكی زمانی ئەرەبیم دا، ئەویش ئەم رستەیەی لە پەرتووكەكەدا نەدووزییەوە كە دەڵێت كوردەكان بەساختەكاری ئەم رێنوسە بەهی خۆایان دادەنێن. ئەمەی خوارەوەش بەشێكتری كە راستەوخوو لە پەرتووكەكە وەرگێردراوەتەوە.

''ئێمە ناشارەزا و نەزانین كە ئەم پیتانە سەر بە كام رێنۆسە (ئەلفابێتن). چۆنكە هەروەكو ئێمە هەرگیز ناتوانین تێبگەین لەوەی كە ئەمە چ زمانێكە دەردەبرن. بەڵام من لە بەغداد ٣٣ نوسینم بینی كە بەەم رێنوسە هەلكۆلا بوون، یان نوسرا بوون،

لە كاتی مانەوەم لە شام (دیمەشق) دوو پەرتووكم بینین، كە یێكێكیان لە سەر كەلتوری مەی ترێ (شەرابی ترێ)، و داری خۆرما، ئەوەیتریان لە سەر ئاو و شێوازی دۆزینەوەی ئاو لە ژێر خاكێكی نەناسراو.دا.. هەردووك پەرتووكەكە لە زمانی كوردیم وەرگێرانە سەر زمانی ئەرەبی بو بەرژەوەندی و سوودی مرۆڤایەتی. لە بەر ئەمەش ئەم زانستنامەیە (نوسینی ئەم پەرتووكە) تەواوم نەكرد لە پێشدا، لە كووتاییدا تەواوم كرد. بە پشتیوانی خوای ئاسمان، دوای بیست و یەك (٢١) سال، هەبوون و گەورەیی و چاكەی خوای گەوەر ئەو ئامانجەی كە پێشنیار كرا بوو بە دەستم هێنا. من پەرتووكەكە دامنام (راسپاردم) بە گەنجینەی خەلیفە ئەبدۆلمەلیكی كوری مەروان، دەستهەلاتەكەی شكودارو و سەركەوتوو بێت، داواكارم كە ئەو ستۆنێكی هەمیشەیی ئیمان بیتن.''

''سێشەمە، سێیەم رۆژی رەمەزان، ساڵی (٢٤١) دووسەدوو چل و یەكی دوای كۆچی (هجری).''

گەورەیی بۆ خوا

''یێكەمین كۆپی ئەم نوسینەی پێش ئێمە وەرگێردراوی ئەسلەكەیە (رەسەنەكە) وەرگیراوە لە لایەن حەسەنی كوری فەرەج، كوری ئەلی، كوری داوود، كوری سینان، كوری سابات، كوری قورە ئەلحەرانی، ئەلبابلی، ئەلنۆقانی، سێشەمە لە رۆژی حەوتی مانگی رەبیعول ئاخەر (دەكاتە بەینی مانگی ١١ و ١٢ زایینی)، سالی (٤١٣) چوارسەدوو سێزدەی كوچی. ئەم كۆپییە (لەبەرگرتنەوە) یە (كە ئەمەی لێ چاپ كراوەتەوە)، لێی دروست كراوە، دووشەمە دووی مانگی مۆحەرەم (بەینی مانگی ٨ و ٩ زایینی) دەستی پێ كردووە، لە سالی كۆچی، (هیجرە)، لە سالی (١١٦٦). هزار و سەدوو و شێست و شەش. رۆژی هەینی (١٠) دەهی مانگی جۆمادی ئەل ئاخیر (بەینی مانگی ١ و ٢ زایینی) تەواو بووە لە هەمان ساڵدا.''

پێش دەست بە نوسسینی ئەم بابەتە بكەم، من وا هەستم كرد كە كەس لە سەر ئەم رێنوسە نەنووسیوەتەوە، بەلام، دواتر زیاتر خوێندنەوەو و گەران بە دوای زانیارییەكاندا، وەكو لە سەرەوەش ئاماژەم پێدا، خۆشبەختانە چەند كوردێك كاریان لە سەر ئەم رێنوسانەیان كردووە. منیش جارەكیتر ئەم نووسینە بلاو دەكەمەوە كە زیاتر خەلكەكەمان پێی ئاشنا ببن. ئاشنا بوونی منیش بەم رێنووسە دوای گەران بە دوای، كە ئایا كورد رێنووسی كۆنی خۆیان هەبووە یان نە. یەكەم جار پەرتووكەكەی ئێبن ئەلوەحشم بە زمانی ئێنگلیزی و ئەرەبی بەرچاو كەوت لە سەر ئێنتەرنێت.