لامه‌ركه‌زییه‌ت Decentralization

.

لامه‌ركه‌زییه‌ت یانی گواستنه‌وه‌ی ماف و به‌رپرسیارێتی له‌ حكومه‌تی ناودنده‌وه‌، مه‌ركه‌زیی، بۆ دام و ده‌زگا ناوچه‌ییه‌كان (مۆسسات محلیه‌...)
لامه‌ركه‌زییه‌ت چه‌نده‌ھا مانا له‌ خۆ ده‌گرێت و پێویسته‌ زۆر به‌ وردی شیكردنه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ی له‌سه‌ر بكرێت، پێش بڕیاردان له‌ سه‌ر ئه‌و پرۆژه‌ و پرۆگرامانه‌ی كه‌ پێویستیان به‌ رێفۆرمی ماڵی، ئیداریی ھتد ھه‌یه‌. لامه‌ركه‌زییه‌ت زۆرجار به‌شێكه‌ له‌ چاكسازیی سیاسیی؛ یانی له‌م پرۆسه‌یه‌دا ماف و به‌رپرسیارێتی له‌ دام و ده‌زگا و وه‌زاره‌ته‌كانی حكومه‌تی ناوه‌نده‌وه‌ ده‌گوێزرێنه‌وه‌ بۆ دام و ده‌زگا ناوچه‌ییه‌كان.

لامه‌ركه‌زییه‌ت چه‌نده‌ھا جۆری ھه‌یه‌و سه‌رتا زۆر گرنگه‌ جۆره‌كانی لامه‌ركه‌زییه‌ت دیاری بكرێن چونكه‌ ھه‌ر جۆره‌ و سیفات و به‌رنامه‌ و شه‌رتی تایبه‌تی سه‌ركه‌وتنی خۆی ھه‌یه‌.

جۆره‌كانی لامه‌ركه‌زییه‌ت

یه‌كه‌م: لامه‌ركه‌زییه‌تی ئیداریی؛ گواستنه‌وه‌ی به‌رپرسیارێتی ئیجرائاته‌ ئیدارییه‌كان، یانی ھه‌وڵدانێك بۆ دووباره‌ دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات و به‌رپرسیارێتیی وه‌ سه‌رچاوه‌ مالییه‌ ته‌رخانكراوه‌كان بۆ خزمه‌تگوزارییه‌ گشتییه‌كان له‌ نێوان چینه‌ جۆراوجۆره‌كانی حكومه‌تدا.

یانی كه‌مكردنه‌وه‌ و ته‌فـویز و گواستنه‌وه‌ی ھه‌ندێك له‌ ده‌سه‌ڵات و به‌رپرسیارێتی ئیجرائاته‌ ئیدارییه‌كانی حكومه‌تی مه‌ركه‌زی بۆ خواره‌وه‌، بۆ یه‌كینه‌ ئیدارییه‌ ناوچه‌ییه‌كان یاخود بۆ حكومه‌تێكی ھه‌رێمیی.

لامه‌ركه‌زیه‌تی ئیداریی یاخود كارگێریی جۆر و چه‌شنی ھه‌یه‌ له‌ وانه‌:

كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی مه‌ركه‌زیی.

ته‌فویز یاخود گواستنه‌وه‌ و شۆركردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ سه‌ره‌وه‌ بۆ خواره‌وه‌...

دووه‌م: لامه‌ركه‌زییه‌تی مالیی؛ گواستنه‌وه‌ی مه‌واردی مالیی وبه‌رپرسیارێتی بۆ دابینكردنی خزمه‌تگوزارییه‌ حكومییه‌كان له‌ حكومه‌تی ناوه‌نده‌وه‌ بۆ وه‌حدات یاخود یه‌كینه‌ ناوچه‌ییه‌كان.

به‌ مانای گواستنه‌وه‌ی مه‌وارد و مالیات و لێپرسیارێتی خزمه‌تگوزارییه‌ حكومییه‌كان بۆ ناوچه‌ییه‌كان.
سێیه‌م: لامه‌ركه‌زیی سیاسیی؛ ته‌فویز و گواستنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان و ھه‌ڵبژاردن بۆ ناوچه‌كان (تفویض السلطة الانتخابية والتشريعية).

چواره‌م: لامه‌ركه‌زیه‌ت له‌ بازاردا...

لامه‌ركه‌زییه‌ت به‌ھره‌یه‌كی گه‌وره‌ و جوان و گونجاوه‌ بۆ ئه‌و وڵاتانه‌ی كه‌ فره‌ نه‌ته‌وه‌ن، فره‌ كه‌مایه‌تین، فره‌ دین و ئاین و مه‌زھه‌بن و كلتوری جۆرا و جۆریان زۆره‌

لامه‌ركه‌زیه‌ت یاریده‌ده‌رێكه‌ بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی بیرۆكراتی و زیاكردنی ھه‌ستیاریی وه‌زاره‌ته‌كان و دام و ده‌زگا حكومییه‌كان به‌رامبه‌ر پێداویستییه‌ ناوچه‌ییه‌كان...

ھه‌روه‌ھا لامه‌ركه‌زییه‌ت ده‌توانێ یارمه‌تی وه‌زاره‌ته‌كانی حكومه‌تی مه‌ركه‌زیی، ناوه‌ند، بدات بۆ گه‌یاندنی خزمه‌تگوزارییه‌كان بۆ زۆربه‌ی ناوچه‌كان و رێگه‌دان به‌ به‌شداریی ھه‌مه‌ره‌نگی سیاسی، عرقی، ئاین و مه‌زھه‌ب... له‌ بڕیار و گه‌ڵاله‌كردنی بڕیاردا.

لامه‌ركه‌زییه‌ت ھه‌روه‌ك سوودی ھه‌یه‌ زیانیشی ھه‌یه‌ ئه‌گه‌ر پسپۆرو كادر و ئیمكاناتی مالی و ته‌كنیكی...نه‌بێت.

سه‌ره‌تا و شه‌پۆله‌كانی لامه‌ركه‌زییه‌ت
شه‌پۆلی یه‌كه‌می لامه‌ركه‌زییه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ره‌تای په‌نجاكان تا كۆتایی شه‌سته‌كان به‌رده‌وام بووه‌؛ له‌م مه‌رحه‌له‌یه‌دا ته‌ركیز له‌ سه‌ر كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی مه‌ركه‌زیی و به‌ھێزكردنی حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی ناوچه‌یی بووه‌.زۆر جار ئه‌م پرۆسه‌یه‌ له‌و وڵاتانه‌دا سه‌ری ھه‌ڵداوه‌ كه‌ له‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی كۆلۆنیالدا بوون...
شه‌پۆلی دووه‌می لامه‌ركه‌زییه‌ت له‌سه‌ره‌تای حه‌فتاكانه‌وه‌ و تا كۆتایی ھه‌شتاكان به‌رده‌وام بووه‌؛ سه‌رھه‌ڵدانی بیرۆكه‌ی لامه‌ركه‌زی لای ئه‌و وڵاتانه‌ی كه‌ تازه‌ سه‌ربه‌خۆییان وه‌رگرتبوو، وه‌ك ئامرازێك بۆ پاراستنی یه‌كپارچه‌یی وڵات و بووژاندنه‌وه‌ی دێ و لادێ و ناوچه‌ گوند نشینه‌كان...
شه‌پۆلی سێیه‌م له‌ سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كانه‌وه‌ به‌ گه‌شه‌كردن و زیادبوونی مه‌سه‌له‌ی دێمۆكراتی وه‌ك ھێزێك بۆدام و ده‌زگا ناوچه‌ییه‌كان و لامه‌ركه‌زییه‌ت...
كارابوونی دێمۆكراتی له‌م شه‌پۆله‌دا، به‌شدارییكردن و به‌رپرسیارێتی بوونه‌ مایه‌ی به‌ھێزبوون و یه‌كسانیی و به‌شداریی و كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌ سوود و سه‌روه‌ت و سامان و كه‌مكردنه‌وه‌ نه‌بوونی و ھه‌ژاریی...

پرۆسه‌ی لامه‌ركه‌زییه‌ت

گواستنه‌وه‌ و بڵاوه‌پێكردنی ده‌سه‌ڵات،  له‌ ئاستی جوگرافی و موئه‌سه‌سات و داموده‌زگاكاندا؛

لامه‌ركه‌زییه‌ت بێگومان مه‌ركه‌زییه‌تی ده‌سه‌ڵات و كار ده‌گۆڕێت.

لامه‌ركه‌زییه‌ت به‌رپرسیارێتییه‌كی نوێ دروست ده‌كات بۆ ھه‌ندێك ئه‌كته‌ر و كارگێری بێ ته‌جروبه‌؛

كه‌ ده‌بێته‌ ھۆی داڕمان و ھه‌ره‌س ھێنانی لامه‌ركه‌زییه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌م بارودۆخه‌ تازه‌یه‌ له‌ له‌ ڕووی كارگێریی و ته‌كنیكییه‌وه‌ به‌ھێز نه‌كرێت.

بوونی پسپۆر بۆ ئه‌م بارودۆخه‌ تازه‌یه‌ په‌یوه‌ندی به‌ قه‌واره‌ی ناوچه‌ی لامه‌ركه‌زییه‌وه‌ ھه‌یه‌، زۆر جار لامه‌ركه‌زییه‌ت سوود و لایه‌نی ئه‌رێنی خۆی ون ئه‌كات ئه‌گه‌ر قه‌واره‌یه‌كی گونجاوی نه‌بێت.

دروستبوونی گرژیی و ناكۆكی له‌ نێوان ناوچه‌ ئه‌وتۆنۆمه‌كه‌دا و ستانده‌رده‌ میللیه‌كاندا

بونیادنانی توانست و كارامه‌یی ناوچه‌یی ده‌ورێكی زۆر گرنگی ھه‌یه‌ له سه‌ركه‌وتن و گه‌شه‌كردنی لامه‌ركه‌زیدا...

خۆگونجاندن له‌ گه‌ڵ لامه‌ركه‌زییه‌ت

پێویسته‌ یاسای لامه‌ركه‌زییه‌ت زۆر به‌ ڕوونی ده‌ستنیشانی به‌رپرسیارێتی و معیاره‌كانی بكات، مه‌سه‌له‌ مالییه‌كان، ئاڵوگۆڕی راپۆرت و میكانیزمی چاودێریی به‌تایبه‌تی چاودێریی مالی ھه‌روه‌ھا ده‌ست نیشانكردنی به‌رپرسیارێتی.

بوونی شه‌فافیه‌ت و ته‌نسیق... ده‌رباره‌ی دامه‌زراندن و قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ و چاودێریی ئیداره‌ی ناوچه‌یی و میكانیزمی ئاڵوگۆری راپۆرت ده‌بێ زۆر ورد و ڕوون بێت.

دروستكردن و ده‌ست نیشانكردنی كه‌ناڵی په‌یوه‌ندی بۆ ھاووڵاتیان و كارمه‌ندان

ڕاھێنان و بونیادنانی كه‌پاسیتی بۆ ناوچه‌كه‌...

زانیاریی و چاودێریی

به‌رپرسیارێتی شه‌رتێكی ئه‌ساسی و بنه‌ڕه‌تییه‌ بۆ ئه‌دائی قتاعی عام؛ زانیاریی وردو دروست كلیلی به‌رپرسیارێتییه‌كه‌یه‌. كۆكردنه‌وه‌ و ھه‌ڵسه‌نگاندن و ئاراسته‌كردنی ڕاپۆرتی زانیارییه‌كان گرنگییه‌كی ھه‌ستیاری ھه‌یه‌ له‌ لامه‌ركه‌زیه‌تدا...

قاسم لهۆنی

PUKmedia