له‌م قۆناغه‌ی هه‌رێمی كوردستاندا بنه‌مای لامه‌ركه‌زیه‌تی ئیداری بۆچی؟

.

له‌مێژه‌ وتراوه‌ كه‌ هه‌ركات ئیداره‌یه‌كی به‌هێز و تۆكمه‌ و به‌ پلان هه‌بێت هه‌میشه‌ كارو پڕۆژه‌ و ئومێده‌كانیش سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ستدێنن و هه‌موانیش له‌ساییه‌دا ده‌حه‌وێنه‌وه‌.گرنگترین كار و بواری كاركردن و ئیداره‌دان و حوكمڕانی بریتیه‌ له‌ چۆنێتی ئیداره‌دان و هه‌ڵبژاردنی باشترین جۆره‌كانی ئیداره‌ به‌پێی قۆناغه‌كانی ژیان و گوزه‌ران و به‌ له‌به‌رچاوگرتنی دۆخی سیاسی و ئابوری و ئه‌منی و كۆمه‌ڵایه‌تی و كاره‌ساته‌ سروشتیه‌كان و هتد بۆ وڵات و كۆمه‌ڵگاكان.

به‌شێوه‌یه‌كی گشتی دووجۆر له‌ سیسته‌می ئیداره‌دان له‌مێژه‌وه‌ هه‌بون و داهێنراوی مرۆڤه‌كان بون كه‌ بریتین له‌ :

سیسته‌می مه‌ركه‌زی: كۆنترین جۆره‌كانی سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌بردنه‌ له‌مێژوودا كه‌ مرۆڤ پیاده‌ی كردوه‌، له‌م جۆره‌ سیسته‌مه‌دا هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌كان و بڕیار و ڕێنمایی و پلانه‌كان له‌لایه‌ن مه‌ركه‌زه‌وه‌ داده‌نرێت و ده‌رده‌كرێن و پێویستیشه‌ له‌سه‌ر هه‌موان وه‌كو یه‌ك جێبه‌جێی بكه‌ن ،و ناوه‌ندی بڕیاردان یه‌كه‌ و زۆر جارانیش پێكدێت له‌كۆمه‌ڵه‌یه‌كی بچوكی ده‌ستڕۆیشتوو یان ته‌نانه‌ت له‌ سیسته‌مه‌ حوكمڕانیه‌ تاكڕه‌وه‌كان یان خێزانی و ئاینی و مه‌زهه‌بیه‌كاندا كۆده‌بێته‌وه‌ له‌ ده‌ستی  گروپێكی بچوكی تاك ئاینی یان مه‌زهه‌بی  یان خێزان و گروپ یان تاكه‌ كه‌سێكدا. ئیدی به‌شێوه‌یكی توند و به‌هێز و له‌ژێر چاودێریه‌كی توندا بڕیاره‌كان ده‌درێت،به‌بێ ئه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆیی ناوچه‌ و هه‌رێم و تایبه‌تمه‌ندی پێكهاته‌كان ڕه‌چاوبكرێت یان ده‌وڵه‌مه‌ندی و هه‌ژاری ئه‌و ناوچانه‌ حسابیان بۆ بكرێت،له‌مجۆره‌ سیسته‌مه‌دا بیرۆكراسیه‌تی بێزاركه‌ر و خراپ ده‌بێته‌ ڕێگری پێشكه‌وتن و داهێنانه‌كان و زۆرجاران گه‌نده‌ڵی و ناعه‌داله‌تی و به‌هه‌ده‌ردانی سه‌روه‌ت و سامانه‌ مرۆیی و مادی و سروشتیه‌كانی لێده‌كه‌وێته‌وه‌،گیانی هاندان و داهێنان ده‌مرێنرێت. سیسته‌مێكی داخراوه‌ و ئازادی  كار و بڕیاردانی تیادا قه‌تیسكراوه‌ ،له‌به‌ر ئه‌م هۆكارانه‌ و به‌هۆی فراوانبوون و گه‌شه‌ی ناوچه‌كان و زیادی بوونی ژماره‌ی دانیشتوان و گۆڕانكاریه‌ ناوچه‌یی و جیهانیه‌كان و زیادبوونی ململانێ و جه‌نگه‌ سیاسی و ئابوری و ئه‌منیه‌كان و ڕوودانی كاره‌ساته‌ سروشتیه‌ ماڵوێرانكه‌رو كاولكاریه‌كان له‌جیهاندا،مرۆڤ و ده‌سه‌ڵاتداره‌كان ناچاربوون واز له‌ هه‌ندێك له‌ده‌سه‌ڵاته‌كانیان بێنن بۆ به‌رژه‌وه‌ندی ناوچه‌ و هه‌رێمه‌كان و ناوه‌ندی بڕیار به‌ته‌نها له‌ یه‌ك جێگه‌ و پایته‌ختی وڵاتدا نه‌مێنێته‌وه‌. بۆیه‌ په‌نایان برده‌ به‌ر جۆری دووه‌می سیسته‌می ئیداری كه‌ بریتیه‌ له‌:

سیسته‌می لامه‌ركه‌زی ئیداری و دارایی : ئه‌م سیسته‌مه‌ش له‌دوای سیسته‌می مه‌ركه‌زیه‌وه‌ داهات و پیاده‌ كراوه‌ له‌لایه‌ن زۆرێك له‌وڵاتان و ده‌سه‌ڵات و حكومه‌ته‌كانه‌وه‌ هه‌ر له‌ كۆنه‌وه‌ تاكو ئێستا له‌سه‌ر شێوازی ((ئۆتۆنۆمی و خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری و فیدڕاڵی و كۆنفیدڕاڵیش))،كه‌ مه‌به‌ست لێی گه‌شه‌كردنی ناوچه‌یی ،یان هه‌رێمایه‌تیه‌كی دیاریكراوه‌.دوور له‌ ده‌سه‌ڵاتی مه‌ركه‌زی. له‌ڕووی سیاسی و ئابوری و كه‌لتوری و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ كه‌ ده‌بێته‌ هۆی جێگیری كۆمه‌ڵایه‌تی و خۆشگوزه‌رانی ئابوری.چونكه‌ له‌م سیسته‌مه‌دا به‌شێكی زۆر له‌ده‌سه‌ڵاته‌كانی ناوه‌ند ده‌درێته‌ ناوچه‌كان و ئاسته‌كانی خواره‌وه‌ و ئه‌وان ده‌توانن له‌سنوری جوگرافیای دیاریكراوی ده‌سه‌ڵاته‌كانیاندا كار و چالاكی و بڕیاری پێویست بده‌ن.

جۆره‌كانی لامه‌ركه‌زیه‌ت:

لامه‌ركه‌زیه‌تی ئینگلیزی : ده‌سه‌ڵاته‌ لامه‌ركه‌زیه‌كان دیاریده‌كرێن و ئیتر بۆیان نیه‌ زیاده‌ڕه‌وی بكه‌ن.

لامه‌ركه‌زیه‌تی فه‌ڕه‌نسی: ده‌سه‌ڵاته‌ هه‌رێمایه‌تیه‌كان دیاریده‌كرێن و چاودێریكردنیش له‌لایه‌ن مه‌ركه‌زه‌وه‌ ده‌كرێت.

له‌م جۆره‌ی سیسته‌مه‌ گه‌لێك سیفاتی باشی هه‌یه‌ له‌وانه‌:

 ڕۆتین و بیرۆكراسیه‌تی خراپ كه‌م ده‌كاته‌وه‌. و ده‌بێته‌ هۆی زوو ڕاپه‌ڕاندنی ئیشوكاره‌كان چونكه‌ پانتایی و فراوانی كه‌متر ده‌بێته‌وه‌ به‌ به‌راوورد به‌ پانتایی سه‌رجه‌م وڵاته‌كه‌.

خه‌رجی ناپێویست كه‌م ده‌كاته‌وه‌.چونكه‌ ڕێگاكان و دووریه‌كان له‌ناوه‌ندی بڕیاره‌وه‌ زۆر كه‌مده‌بێته‌وه‌ وئیدی خه‌رجیه‌ ناپێویستیه‌كانی هاتوچۆو مه‌ترسیه‌كانی ڕێگاو هۆكاره‌كانی هاتوچۆكردنیش كه‌م ده‌بێته‌وه‌ هه‌م سه‌رمایه‌ی مادی و گیانیش به‌دوور ده‌بن له‌هه‌ده‌ردان و له‌ده‌ستچوون.

به‌خێرایی ده‌توانرێت بڕیار بدرێت.چونكه‌ ناوه‌ندی بڕیار زۆر نزیكتره‌ له‌ جێگه‌ی كێشه‌ و گرفته‌كان و داواكاریه‌كانی هاوڵاتیان وله‌نزیكه‌وه‌ هه‌ست به‌ ئاسه‌واره‌ خراپه‌كانی ده‌كات و هه‌ربۆیه‌ش زوو به‌زوو ده‌كه‌وێته‌ خۆ بۆ چاۆه‌سه‌ركردنیان.

هه‌ست به‌ گیانی لێپرسراوێتی زیاتر ده‌كرێت.به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ لێپرسراوانی ئیداری دانیشتوی ناوچه‌كه‌ی خۆیانن و زێدی باوباپیرانیانه‌،زیاتر هه‌ست به‌ لێپرسراوێتی ده‌كه‌ن له‌ ئیداره‌ و ڕاپه‌ڕاندنی ئیشوكاره‌كاندا و دڵسۆزی و كارامه‌یی زیاتر ده‌نوێنن.

بڕیاره‌كان تاڕاده‌یه‌ك ڕاست و دروستن.به‌هۆی ئه‌وه‌ی  ده‌سه‌ڵات و بڕیاربه‌ده‌ستان بۆخۆیان به‌شێكن له‌ خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ و له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان و نه‌وه‌كانیانه‌، كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ڕاستودروست بڕیاره‌كان بده‌ن و  دوور له‌به‌رژه‌وه‌ندی تاقم و گروپ و بنه‌ماڵه‌ و ده‌ستڕۆیشتوه‌كان.و كاریگه‌ری خراپی هه‌ندێك بڕیاریش كه‌م ده‌بێت به‌هۆی به‌رته‌سكی جوگرافیای چالاكیه‌كان.

گیانی هاندان و پێشبڕكێ‌ زیاد ده‌كات بۆ خزمه‌تكردن. و ده‌بێته‌ هۆی زیاتر ڕێكخستنی ئیشوكاره‌كان،چونكه‌ هه‌موان هه‌ستده‌كه‌ن كه‌ ئه‌ركێكی گه‌وره‌ و پیرۆزیان له‌سه‌ر شانه‌ له‌ به‌رامبه‌ر ناوچه‌كه‌ و هه‌رێمه‌كه‌یاندا و هه‌موان ده‌كه‌ونه‌ خۆ بۆ هه‌رچی زۆرتر و باشتره‌ كار و خزمه‌ته‌كانیان پێشكه‌ش بكه‌ن و بیرۆكه‌ی داهێنه‌رانه‌ش ده‌خه‌نه‌ ڕوو بۆئه‌وه‌ی ململانێ و پێشبڕكێ بكه‌ن له‌گه‌ڵ هه‌رێم و ناوچه‌كانی تردا.

هاوسه‌نگی له‌ دادپه‌روه‌ریدا دێته‌ ئاراوه‌.له‌م سیسته‌مه‌دا هاوسه‌نگی و دادپه‌روه‌ری له‌ بڕیاره‌كاندا زیاتر ده‌بێت،چونكه‌ هه‌موان خۆیان به‌به‌شێك له‌ ناوه‌ندی بڕیار داده‌نێن و هه‌موانیش به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و ناوچه‌كه‌ و هه‌رێمه‌كه‌یان ده‌خه‌نه‌ سه‌روو به‌رژه‌وه‌ندی خۆیانه‌وه‌ ،به‌به‌راوورد به‌ سیسته‌می مه‌ركه‌زی كه‌ هه‌ندێك جار له‌به‌رژه‌وه‌ندی ناوچه‌یه‌ك یان هه‌رێمێك هه‌ندێك بڕیار ده‌ده‌ن كه‌ ناهاوسه‌نگ و نادادپه‌روه‌رانه‌ ده‌بێت له‌ڕووی ئیداری و دابه‌شكردنی داهات و جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌ ئاوه‌دانی و خزمه‌تگوزاریه‌كانه‌وه‌.

ئازادی له‌ بڕیاردان و دیموكراسیه‌تدا  زیاتر ده‌بێت.چونكه‌ پانتاییه‌كی زیاتر هه‌یه‌ بۆ به‌شداریكردنی هه‌موو لێپرسراوه‌كانی ئاستی خواره‌وه‌ له‌ بڕیاردان و گفتوگۆكاندا ،نه‌ك وه‌ك سیسته‌می مه‌ركه‌زی كه‌ ته‌نها ده‌سته‌یه‌كی بچوك بڕیارده‌ده‌ن له‌دوره‌وه‌ و هیچ پانتایه‌ك بۆ وه‌رگرتنی ڕاوبۆچه‌نی هه‌رێم و ناوچه‌ دووره‌ ده‌سته‌كان نامێنێته‌وه‌.

ئه‌وه‌شمان له‌بیر نه‌چێت كه‌ سیسته‌می لامه‌ركه‌زیه‌تیش وه‌كو هه‌موو داهێنانه‌كانی مرۆڤ بێ كه‌موكوڕی نیه‌،له‌وانه‌ش:

به‌هۆی زۆری ناوه‌ندی بڕیاره‌وه‌ ،تێكچڕژان و پێكداچوون و شڵه‌ژانی ئیداری ڕووده‌دات.

پڕۆسه‌ی به‌دواداچوون  كه‌موكوڕی تیادا دروست ده‌بێت له‌لایه‌ن مه‌ركه‌زه‌وه‌.

ده‌سه‌ڵاته‌كانی مه‌ركه‌ز وه‌كو حكومه‌تی ناوه‌ندی لاواز ده‌بن.

جۆره‌ دابڕانێكیش له‌نێوان هه‌رێم و ناوچه‌ جیاوازه‌كانی وڵاتدا دروست ده‌بێت.

به‌ڵام باشیه‌كانی زۆرتر و كاریگه‌رترن، هه‌ربۆیه‌ ئه‌م جۆره‌ سیسته‌مه‌ ئیداری و داراییه‌ له‌م قۆناغه‌ی هه‌رێمی كوردستاندا بۆته‌ زه‌روره‌تێكی حه‌تمی و ده‌كرێت گه‌ر  به‌شێوه‌یه‌كی كاتیش بێت پیاده‌ بكرێت به‌مه‌به‌ستی ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی ئه‌م قه‌یرانه‌ سیاسی و دارایی و ئابوری و ته‌ندروستی و ئه‌منیانه‌ی كه‌ڕوویان له‌ته‌واوی جیهان و ناوچه‌كه‌ و عێراق و هه‌رێمی كوردستانیش كردوه‌ به‌هۆی بڵاوبونه‌وه‌ی په‌تای كۆرۆناو دابه‌زینی نرخه‌كانی نه‌وت و وه‌ستانی گه‌شه‌و پێشكه‌وتنی پیشه‌زسای لای زلهێزه‌كان و توندبونه‌وه‌ی ململانێكانیان.كه‌ پێكه‌وه‌ هه‌موانیان بونه‌ته‌ هۆی سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی داهات و كه‌می بودجه‌ و په‌نابردنه‌ به‌ر كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان له‌ مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و خه‌رجیه‌ ناپێویسته‌كان و گرتنه‌ به‌ری ڕێكاره‌كانی سكهه‌ڵگوشین وده‌ستبردن بۆ وه‌رگرتنی قه‌رزی ده‌ره‌كی و ڕاوه‌ستانی بازرگانی كه‌لوپه‌له‌ ته‌واوكاریه‌كان له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵات و هتد.

هه‌رێمی كوردستانیش به‌هۆی گه‌لێك هۆكاره‌وه‌ قه‌یرانه‌كه‌ی له‌سه‌ر زۆر توندتر بوه‌  له‌وانه‌:

له‌لایه‌ك كێشه‌ و گرفته‌ سیاسی و دارایی و ئه‌منی و ته‌ندروستیه‌كان له‌گه‌ڵ به‌غداد.

به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌رێمی كوردستان هێشتا به‌شێك و هه‌رێمێكه‌ له‌ ده‌وڵه‌تی عێراقی فیدڕاڵ، خاوه‌نی سیاده‌ و سه‌روه‌ری خۆی نیه‌ و ناتوانێت له‌گه‌ڵ وڵاتانی خاوه‌ن سه‌روریی ناوچه‌كه‌ و دونیاشدا مامه‌ڵه‌ بكات بۆ وه‌رگرتنی قه‌رزی ده‌ره‌كی،به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ هیچیان وه‌كو خۆی پابه‌ند نین به‌ ماده‌ و به‌نده‌كانی ده‌ستوره‌وه‌.

له‌هه‌رێمی كوردستاندا به‌هۆی پیاده‌كردنی سیاسه‌تی نه‌وت فرۆشتن و ئابوری سه‌ربه‌خۆوه‌ قه‌یرانه‌كان توندتر بوون له‌ساڵی 2015وه‌.به‌هۆی كه‌ڵه‌كه‌بوونی قه‌رزێكی 27 ملیار دۆلاری كۆمپانیا نه‌وتیه‌كان و پاشه‌كه‌وتی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌وه‌.

له‌هه‌رێمی كوردستاندا سیسته‌مێكی ئیداری و دارایی مه‌ركه‌زی پیاده‌ ده‌كرێت كه‌ بۆته‌ هۆی ناهاوسه‌نگی له‌ داهات و پڕۆه‌كان و نادادپه‌روه‌ری بڵاوكردۆته‌وه‌.
ئیداره‌ و حوكمڕانیه‌كی ساغڵه‌م و ته‌ندروست و ڕاشد و خه‌مخۆریش نه‌بوه‌ له‌ كوردستاندا.

دیارده‌ی گه‌نده‌ڵی و به‌هه‌ده‌ردانی سه‌روه‌ت و سامانی مادی و مرۆیی و سروشتی وڵات پیاده‌ كراوه‌.به‌هۆی جێبه‌جێنه‌كردنی یاسا و ڕێنماییه‌ ئیداری و داراییه‌كان تایبه‌ت به‌ گومرك وباج و داهاته‌ ناوخۆییه‌كانی تر و ناشه‌فافیه‌ت تیایاندا.

بۆیه‌ گه‌ره‌كه‌ بۆ خۆ پارێزی و ڕزگاركبوون له‌م دۆخه‌ مه‌ترسیدار و قه‌یراناوی و چه‌قبه‌ستوه‌ی هه‌رێم  كه‌ ڕه‌نگه‌ چه‌ندین ساڵی تر درێژه‌ بكێشێت به‌دوای ڕێگاچاره‌كاندا بگه‌ڕێن له‌:

پیاده‌كردنی سیسته‌می ئیداری و دارایی لامه‌ركه‌زیه‌ت له‌م قۆناغه‌دا.و هه‌ر پارێزگایه‌ك بۆخۆی:

ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان//ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان.

 ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن//پارێزگار و داموده‌زگا حكومیه‌كان.

 ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری//دادگاوداواكاری گشتی كاری حكومه‌تی خۆجێیه‌كان ڕابپه‌ڕێنن.

به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ گه‌وره‌ترین سوودو قازانجی هاوڵاتیانی ناوچه‌ و پارێزگاكانی خۆیان مسۆگه‌ر بكه‌ن له‌:

دابینكردنی داهاتی پێویست به‌هاوكاری حكومه‌تی ناوه‌ند له‌ به‌غداد.

دابینكردنی مانگانه‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و خه‌رجیه‌ پێویسته‌كان بۆ پڕۆژه‌ ئاوه‌دانی و خزمه‌تگوزاریه‌كان.

 پاراستنی ئه‌منیه‌ت و ئاسایش.

 كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌ ناپێویستیه‌كان .

 پیاده‌كردنی شه‌فافیه‌ت  له‌داهات و خه‌رجیه‌كاندا و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ گه‌نده‌ڵی و مه‌حسوبیه‌ت و مه‌نسوبیه‌ت .

 بكه‌ونه‌ خۆ بۆ كاری پێكه‌وه‌یی به‌یه‌ك ده‌ست و یه‌ك به‌رنامه‌ و یه‌ك گوتار وه‌ك یه‌ك تیمی حوكمڕانی.و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ ململانێی ته‌سكی حیزبایه‌تی و به‌رژه‌وه‌ندی گروپ و كۆمپانیاو ده‌ستڕۆیشتوه‌كان.

 تا سه‌رده‌كه‌وین به‌سه‌ر ئه‌م په‌تا و قه‌یرانه‌دا و وڵات و گه‌له‌كه‌مان ڕزگاریان ده‌بێت و ده‌گه‌نه‌ كه‌ناری ئارامی.

به‌پێچه‌وانه‌وه‌ هه‌موان زیانی گه‌وره‌یان به‌رده‌كه‌وێت و هه‌ژارتر و برسیتی تر و بێكار و نه‌خوێندوارتر ده‌بن، مه‌ترسیه‌كان بۆ سه‌ر ته‌واوی ده‌سه‌ڵات و مان و بوونی هه‌رێمه‌كه‌مان دروست ده‌بێت و كۆمه‌ڵگاكه‌شمان له‌ڕووی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ زیانی گه‌وره‌ی به‌رده‌كه‌وێت و ڕووبه‌ڕووی لێكهه‌ڵوه‌شانی خێزان و زیادبونی تاوانه‌كان و كوشتوبڕو نائارامی و نائه‌منیه‌تی زیاتر ده‌چێت و ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی 30 ساڵی حوكمڕانی خۆماڵیدا وه‌ده‌ستمان هێناوه‌ له‌ده‌ستی ده‌ده‌ین.لێپرسراوێتیه‌كه‌شی به‌پله‌ی یه‌كه‌م له‌ئه‌ستۆی ده‌سه‌ڵات و ده‌سه‌ڵاداران و ده‌ستڕۆیشتوه‌كانی حكومه‌ت وحیزبه‌كاندا ده‌بێت به‌بێ جیاوازی.و مێژووش ئه‌وكات به‌زه‌یی به‌هیچ كه‌سدا نایه‌ته‌وه‌ و جارێكی تریش ڕۆژگاره‌ ڕه‌ش و سه‌ختی داگیركاری و قاتوقڕكردنه‌كانی ڕابووردومان له‌به‌رامبه‌ردا پیاده‌ ده‌كه‌نه‌وه‌.

نه‌وزادی موهه‌ندیس

PUKmedia