هێزێكی ئەتۆمیی فرەئاین

.

كۆماری هیند یاخود هیندستان، یەكێكە لەو دەوڵەتانەی هەمیشە چاوی میدیا و ناوەندە جیهانییەكانی لەسەر بووە، ئەوەش بەهۆی جۆراو جۆری ئاین، زۆری ژماری دانیشتووان، گەورەیی رووبەرەكەی، كێشە بەردەوامەكانی لەگەڵ پاكستان، دۆسیە ئەتۆمییەكەی، قەیرانی كشمیر، جموجۆڵی گروپە ئیسلامییەكان.

ئەم كۆمارە گەنم رەنگە، دەكەوێتە باشوری كیشوەری ئاسیاوە، حەوتەم دەوڵەتی جیهانە لەروی گەورەیی رووبەری جوگرافیاكەیەوە كە (سێ ملیۆن و 287 هەزارو 590) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە.

هەروەها دووەم گەورەترین دەوڵەتیشە لەسەر ئاستی جیهان لەرووی ژمارەی دانیشتووانەوە، كە بەپێی دوایین ئاماری رەسمی بانكی نێودەوڵەتی لەساڵی (2013)دا ژمارەی دانیشتووانی هیندستان زیاتربوو لە (یەك ملیارو 252 ملیۆن ) كەس، یەكێكە لەدەوڵەتە زۆر قەرەباڵغ و جەنجاڵەكانی جیهان.

ئاینەكانی (هیندۆسی، بوزی، جاینی، سیخی) زادەو دروستبووی سەر خاكی هیندستانن، هەروەك ئاینەكانی تری وەك (زەردەشتی، جوو، مەسیحی، ئیسلام) لەهەزارەی یەكەمی زاینیدا گەیشتوونەتە ئەو وڵاتە، ئەم ئاینزا جیاوازانە جۆرێك لەتایبەتمەندییان بەخشیوە بەهیندستان و پێكەوەژیانی ئاینی و رۆشنبیری و كلتورییان لەناوچەكەدا دروستكردووە.

لەڕووی مێژووییەوە، بەڕێوەبردنی هیندستان، دەگەڕایەوە بۆ كۆمپانیای هیندی رۆژهەڵاتی بەریتانیا، دواتر لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدە بۆ ناوەڕاستی سەدەی بیست لەلایەن بەریتانیاوە داگیركرا، بەڵام ساڵی 1947 و لەئەنجامی هەوڵەكانی بزووتنەوەی هەوڵدان لەپێناوی سەربەخۆیدا، كە بەشێوەیەیەكی ئاشتیانەو دورلەتوندوتیژی فراوانبوونی بەخۆیەوە بینی، هیندستان سەربەخۆیی وەرگرت.

لەرووی كارگێڕیشەوە، هیندستان كۆمارێكی فیدراڵییەو لە 28 ویلایەت و حەوت هەرێمی فیدراڵی پێكهاتووە.

ئابووری هیندستان، پێنچەم گەورەترین ئابوورییە لەسەر ئاستی جیهان و سێیەم گەورەترین هێزی كڕینی هەیە، هەرچەندە زۆرینەی دانیشتووانی ئەو وڵاتە لەخوار هێڵی هەژارییەوەن و وەك پێویست ژیان ناكەن، بەڵام لەئەنجامی ئەو چاكسازییانەی لەساڵی 1991 ەوە لە ئابووری بازاڕكاریدا كردویەتی، هیندستان بۆتە یەكێك لەودەوڵەتانەی بەشێوەیەكی خێرا لەرووی ئابوورییەوە خەریكی گەشەكردنە و بۆتە یەكێكیش لە دەوڵەتە خاوەن پیشەسازییەكانی جیهان، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو وڵاتە رووبەڕوی ئاڵنگارییەكانی هەژاری و گەندەڵی زۆرو خراپی سیستمی خواردن و خراپی سیستمی چاودێری تەتدروستی بۆتەوە.

لەرووی سەربازیشەوە، هێندستان خاوەنی هێزێكی گەورەی سەربازییە و بەهێزی گەورەی ناوچەكە دادەنرێت، یەكێكیشە لەو دەوڵەتانەی خاوەنی چەكی ئەتۆمین، سوپای هیندستان سێیەم گەورەترین سوپایە لەسەر ئاستی جیهان و شەشەم دەوڵەتی جیهانیشە لەڕوی جبەخانەی سەریازییەوە.

فەرمانڕەوایی لەهیندستان

بەپێی دەستوری ساڵی 1950 كە یەكێكە لەدرێژترین و گشتگیرترین دەستورەكانی جیهان، هیندستان دەوڵەتێكی خاوەن سەروەرییە، سیستمی فەرمانڕەواییەكەشی بریتیە لە كۆمارێكی سۆسیالیستی و سیكۆلارو دیموكراتی.

سیستمی پەرلەمانیی لە هیندستان بەپێی سیستمی (ویستمینستەر) دامەزرێندراوەو پێكدێت لەدوو ئەنجومەنی یاسادانان، حكومەتی هیندستان، حكومەتێكی نیمچە فیدراڵییە، لەسەر بنەمای دەسەڵاتێكی ناوەندیی بەهێزو چەند هەرێمێكی لاواز، بەڵام بەپێی تێپەڕبوونی كات و لەئەنجامی گۆڕانكارییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایتییەكاندا بەتایبەتی لەكۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا، حكومەت و دەسەڵاتدارانی هیندستان، مەیلیان بەرەو حكومەت و سیستمێكی فیدراڵیدایە، بۆ بەڕێوەبردن و رایكردنی كاروباری دەوڵەت و ناوەندو هەرێمەكان، لەهەموو بوارێكدا، جگە لەكاروباری دەرەوەو سیستمی بەرگری.

سەرۆك كۆمار، سەرۆكی باڵای ئەو دەوڵەتەیە، بەپێی دەستوری هیندستان، كەبەشێوەیەكی ناراستەوخۆ لەبازنەكانی هەڵبژاردندا دەچێتە ئەو پۆستەوەو بۆماوەی پێنج ساڵ پیادەی دەسەڵاتەكانی دەكات.

سەرەڕای ئەوەی نوێنەرایەتی سیاسەتی وڵاتەكەی دەكات، هاوكات سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی وڵات و فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی هیندستانە، دەشتوانێت سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش دابمەزرێنێت، بەو مەرجەی سەرۆك وەزیران كاندیدی گەورەترین پارتی سیاسی ناو پەرلەمان، یان زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی وڵاتەكەی بێت، كەواتە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی لە هیندستان پێكدێت لە (سەرۆكی وڵات، جێگری سەرۆكی وڵات، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكی حكومەت، ئەنجومەنی وەزیران)، پێویستە سەرجەم وەزیرەكان و ئەندامانی كابینەی حكومەت ئەندامبن لەیەكێك لەئەنجومەنەكانی پەرلەمانی هیندستان.

دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەهیندستان، ملكەچی چاودێرییەكانی دەسەڵاتی یاسادانان دەبێت، بەجۆرێك هەریەك لەسەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكانیش، بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەرپرسیاردەبن لەبەردەم نوێنەران و ئەندامانی دەسەڵاتی یاساداناندا.

دەسەڵاتی یاسادانان

دەسەڵاتی یاسادانان لەهیندستان پێكدێت لەدوو ئەنجومەنی پەرلەمانی، ئەنجومەنی باڵا بریتیە لەئەنجومەنی پیران و بە راجیا سابها ناسراوە، ئەنجومەنی خوارەوەش بریتییە لەئەنجومەنی نوێنەران و بەلوك سابها ناسراوە. ئەنجومەنی پیران، دەستەیەكی هەمیشەییەو لە (245) ئەندام پێكهاتووەو بۆماوەی (شەش)ساڵ بەردەوام دەبن لەكارەكانیان، زۆرینەی نوێنەرەكان یەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ لەویلایەت و یاسادانەرانی هەرێمەكان هەڵدەبژێردرێن، هەڵبەت بەرەچاوكردنی ژمارەی دانیشتووانی ویلایەتەكان.

بەپێی دەستوری هیندستان،(543) ئەندام لەكۆی (545)ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران، بەشێوەیەكی راستەوخۆ و لەدەنگدانی گشتیدا هەڵدەبژێردرێن و نوێنەرایەتی بازنەكانی هەڵبژاردن دەكەن بۆ ماوەی (پێنج) ساڵ، (2) ئەندامەكەی تری نوێنەرانیش، لەلایەن سەرۆكی وڵاتەوە لە (كۆمەڵەی ئەنگلۆ هیندی) هەڵدەبژێردێن.

هەڵسوڕانی سیاسی

هیندستان گەورەترین كۆماری دیموكراتییە لەسەر ئاستی جیهان بەپێی ژمارەی دانیشتووان، تاڕادەیەكی زۆر سیستەمی سیاسی و هەڵسوڕانی سیاسی و ئاڵوگۆڕی دەسەلات لەو وڵاتە بەشێوەیەكی یاسایی و دەستوری بەڕێوە دەچێت، پارتی كۆنگرەی نیشتمانی هیندستان یەكێكە لەو پارتە سیاسییانەی زۆرترین چانسی ئەوەی هەبووە سەرۆكایەتی حكومەتی وڵاتەكەی بكات و دەسەڵات بگرێتە دەست لەدوای بەدەستهێنانی سەربەخۆییەوە، ئەمەش بەو مانایەی زەمینەی كاری سیاسی لەو وڵاتە یارمەتیدەرە لەوەی چەند پارتێكی تری سیاسی لەو وڵاتە دابمەزرێن و كێبركێی بردنەوەی زۆرترین كورسی پەرلەمانی و بەدەستهێنانی سەرۆكایەتی حكومەت و گرتنە دەستی دەسەڵات بكەن، لە رێگەی بەشداریكردن لەپرۆسەی هەڵبژاردنی گشتی ئەو وڵاتەدا. دیارترین پارتە سیاسییەكانی هیندستان بریتین لە (پارتی گەلی هیندستان)، (پارتی سۆسیالیستی هیندستان) و پارتە ناوچەیی و لۆكاڵییەكانی تر.

چەند جارێك حكومەتی هیندستان پێش وادەی خۆی هەڵوەشێندراوەتەوەو هەڵبژاردنی پێشوەختەكراوە یان باری نائاسایی راگەیەندراوە، بەڵام هەمیشە هەوڵدراوە پرەنسیپە دەستوری و یاساییەكانی تایبەت بەكاری سیاسی و ژیانی حزبایەتی لەو وڵاتە پارێزراوبێت و لەچوارچێوەی یاسایی نەترازێت.

دەسەڵاتی دادوەریی

دەستوری هیندستان، دەسەڵاتی دادوەریی ئەو وڵاتەی بەسەر (3) ئاستی سەرەكیدا پۆلێن كردووە، بەجۆرێك كە لەگەڵ خەسڵەت و تایبەتمەندی جوگرافی و فەرمانڕەوایی و پێكهاتەی نەژادی و ئاینی و سیاسی و ئیداری ئەو وڵاتەدا گونجاو بێت، ئەوانیش (دادگای دەستوری)، (11 دادگای باڵا)، (دەیان دادگای بەرایی). دادگای دەستووریی كە لەلایەن سەرۆكی دادگای دەستورییەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، تایبەتمەندە بەبابەتی مافە سەرەكییەكان، كێشەو ناكۆكی نێوان ویلایەتەكان و دەسەڵاتی ناوەند، پێداچوونەوە بە بڕیارەكانی دادگای باڵادا، لە ڕووی دادوەرییەوە سەربەخۆییەكی تەواوی هەیە و مافی دەركردنی یاساو رەتكردنەوەی یاسای ویلایەت و سەندیكاكانیشی هەیە ئەگەر لەگەڵ دەستوری وڵاتدا ناكۆك و پێچەوانەبێت، هەروەها رۆڵی سەرەكی هەیە لەتەفسیرو شیكردنەوەی دەستوری وڵاتدا، كە گرنگترین ئەركی دادگا باڵاكانی ئەو وڵاتەیە.

یەكە ئیدارییەكانی هیندستان

هیندستان لەڕووی دابەشكردنی یەكە كارگێڕییەكانەوە پێكدێت لە (28) ویلایەت و (7) هەرێمی فیدراڵی، هەموو ویلایەتەكان و دووان لە هەرێمە فیدراڵییەكان كە (بوندیشیری) و (هەرێمی پایتەختی نیشتمانی- دەلهی)ن، ئەندامانی ئەنجومەنەكانی یاسادانان و حكومەتەكان لەسەر سیستمی (ویستمینستەر) هەڵدەبژێرن، (پێنج) هەرێمە فیدراڵییەكەی تریش لەژێر دەسەڵات و چاودێری راستەوخۆی حكومەتی ناوەندیدان و لەلایەن ئەو كەسانەوە بەڕێوەدەبرێن كە حكومەتی ناوەند دەستنیشانیان دەكات.

لەساڵی 1956داو لەچوارچێوی سەرلەنوێ رێكخستنەوەی سیستەمی ویلایەتەكاندا، بڕیاردرا لەسەر پێكهێنانی ویلایەت لەسەر بنەمای زمان و زاراوە و تائێستاش ئەو بنەماو بناغەیە بەشێوەیەكی گشتی كاری لەسەر دەكرێت و پەیڕەو دەكرێت، هەر ویلایەت یان هەرێمێك دابەشدەكرێن بۆچەند كانتۆنێكی كارگێڕی، هەر كانتۆنێكیش بۆ چەند یەكەیەكی بچوكتری ناوچەیی دابەش دەكرێنەوە.

سیاسەتی دەرەوەی هیندستان

لەسەرەتای بەدەستهێنانی سەربەخۆییەوە، هیندستان هەوڵیداوە پەیوەندییەكی رێكخراوو دۆستانەی لەگەڵ زۆرینەی دەوڵەتان و رێكخراوە نێودەوڵەتی و ئاژانسە جیهانییەكاندا هەبێت، هەمیشە لەهەوڵدابووە بۆ پاراستنی ئەو دۆستایەتییەی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكەو جیهاندا دروستی كردبوون، لەساڵی 1950دا هیندستان بەشێوەیەكی گشتی رۆڵی پێشەنگی دەبینی لەرێگەی داخوازیی بۆ سەربەخۆیی داگیركارییەكانی ئەوروپا لەهەردوو كیشوەری ئاسیاو ئەفریقا، هێزی سەربازیی هیندستان بەشێك بوو لەدوو پرۆسەی سەربازیی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێیدا، ئەوانیش (هێزی ئاشتی پارێزی هیندستان لەسریلانكا) و ( هێزی كاكتۆش لە دورگەكانی ماڵدیف).

هیندستان یەكێكە لە(ئەندامە كاراكانی دەوڵەتانی كۆمۆنۆڵس)، هەروەها یەكێكیشە لە( دامەزرێنەران و ئەندامانی بزووتنەوەی دەوڵەتانی بێلایەن)، هەڵبەت ئەمەش پەیوەندی بەو ستراتیژ و سیاسەتەوە هەیە، كە حكومەتی هیندستان لەسەر ئاستی ناوچەكەو جیهان پەیڕەوی دەكات، بەوەی هەم روویەكی دیموكراتیانەو ئاشتیخوازانە پیشان بدات، هەم پشتیوانی زیاتری دەوڵەتانی ناوچەكەو جیهانیش بۆخۆی مسۆگەر بكات، لەیەكلاییكردنەوەی ئەو كێشەو ناكۆكیانەی لەگەڵ پاكستاندا هەیەتی.

لەدوای جەنگی نێوان هیندستان و چین، هیندستان و پاكستان لەساڵی 1965دا، پەیوەندییەكانی هیندستان و یەكێتی سۆڤیەت بەشێوەیەكی بەرچاو پێشكەوتن و فراوانبوونی بەخۆیەوە بینی و تا كۆتایی جەنگی سارد درێژەی كێشا، هیندستان و پاكستان لەسەر چارەنووسی كشمیر دوو جەنگی گەورەیان بەرپاكرد، جەنگی سێیەمیشیان كەلەساڵی 1971دا هەڵایسا بووە هۆی جیابونەوەو دروستبوونی دەوڵەتی بەنگلادیش، چەند جارێكی تریش هەردوو دەوڵەت لەسەر كشمیر و رووباری بەستەڵەتی سیاتچن و ناوچەی كارجیل و بزوتنەوە چەكداری و تیرۆرستییەكانی ناوچەكە، گرژی و ئاڵۆزی توند كەوتۆتە نێوانیانەوە تابەكارهێنانی هێزی سەربازیی و كردەوەی سەربازیی جۆراوجۆر.

لەم چەند ساڵی دواییدا، هیندستان رۆڵێكی گرنگی هەبوو لەسەرخستنی پەیوەندیی ئاسیا بۆ هاوكاری هەرێمی و رێكخراوی بازرگانی جیهانیدا، هەر لەچوارچێوەی بەهێزكردنی پێگەكەیدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و بەدەستهێنانی پشتیوانی زیاتری وڵاتان، 55 هەزار سەرباز و پۆلیسی هیندستان، بەشدارییان لە 35 كردەوەی ئاشتی پارێزدا كردووە، كەچی تائێستا حكومەتی هیندستان، سەرەڕای گەمارۆو فشارو رەخنە ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانییەكان، رازی نەبووە (پەیماننامەی تایبەت بە رێگرتن لەتاقیكردنەوەی ئەتۆمی) و( پەیماننامەی رێگرتن لەبڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی) ئیمزابكات و سورە لەسەر پاراستنی سەروەری وڵاتەكەی لەپیادەكردنی مافی تاقیكردنەوەی ئەتۆمی و بەرهەمهێنان و دروستكردنی چەك و مووشەكی ئەتۆمی.

بەهۆی ئەو دەستپێشخەرییەشەوە كەلەم چەند ساڵەی رابردوودا حكومەتی هیندستان خستییە ڕوو، لەئێستادا پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو چین و پاكستاندا هەیە، لەڕووی ئابوورییشەوە، هیندستان پەیوەندی و رێككەوتن و جموجۆڵی بازرگانی فراوان و چالاكی لەگەڵ دەوڵەتانی گەشەسەندوی ئەمریكای لاتین و ئاسیاو ئەفریقادا هەیە.

توانای سەربازیی هیندستان

حكومەتی هیندستان، سەرەڕای كۆمەڵێك كێشەو ئاستەنگی ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانی، بەڵام تائێستا توانیوتی وەك چوارەم گەورەترین هێزی سەربازیی جیهان بمێنێتەوە، هێزی چەكداری و سوپای هیندستان كە لەلایەن سەرۆكی هیندستانەوە فەرماندەیی دەكرێت، پێكدێت لە سوپای هیندستان، هێزی دەریایی، هێزی ئاسمانی، هێزە یارمەتیدەرەكانی وەم هێزی نیمچەسەربازیی و پاسەوانی كەناراوەكان و فەرماندەیی هێزە ستراتیژییەكان.

هیندستان، پەیماننامەیەكی هاوكاری لەگەڵ (روسیاو ئیسرائیل و فەرەنسا) ئیمزاكردووە كە گەورەترین وڵاتی هەناردەكاری چەكن، (دامەزراوەی لێكۆڵینەوەی سەربازی و پەرەپێدان)ی هیندستان، سەرپەرشتی پرۆسەی گەشەپێدان و پەرەپێدانی چەكە هەستیارەكان و جبەخانە سەربازییە ناوخۆییەكان دەكات، وەك (مووشەكی بالیستی، فڕۆكەی شەڕكەر، تانكی جەنگیی)، ئەمەش لەپێناو كەمكردنەوەی پشتبەستنی هیندستان بەهاوردەكردن و كڕینی چەك لەدەرەوەی وڵات.

دوای ئەنجامدانی یەكەم تاقیكردنەوەی ئەتۆمی لەساڵی 1974دا بەناوی پرۆسەی خەندەی بودا، هیندستان بووە هێزێكی ئەتۆمی، لەساڵی 1998یشدا چەند تاقیكردنەوەیەكی تری ئەتۆمی لەژێر زەویدا ئەنجامدا، هیندستان پابەندبوونی خۆی دووپاتكردۆتەوە بە(سیاسەتی ئەتۆمی دەستنەكردن بەبەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی)، لەساڵی 2008 دا، هیندستان و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا (رێككەوتنی هاریكاری و هەماهەنگی ئەتۆمی مەدەنی)یان ئیمزاكرد، بەپێی ئەو توانا ئەتۆمییەشی هەیەتی، هیندستان شەشەم هێزی ئەتۆمییە لەسەر ئاستی جیهان.

قەیرانی كشمیر

كێشەی كشمیر بۆتە كێشەیەكی هەرێمی بەگشتی و لەنێوان هیندستان و پاكستانیشدا بەتایبەتی، كەلەساڵی 1947ەوەو بەدابەشكردنی هیندستان دەستی پێكرد، ئەگەرچی چین رۆڵێكی ناڕاستەوخۆو لاوازی لەو دۆسیەیەدا هەبوو، بەڵام هیندستان و پاكستان، چەند جارێك لەسەر دۆسیەی هەرێمی كشمیر، گرژی و ئاڵۆزی و پێكدادانی سەربازی و چەكداری كەوتە نێوانیانەوە.

دەسەڵاتدارانی هیندستان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ویلایەتی جامۆ كشمیر بەشێكە لەخاكی هیندستان و لەساڵی 2010 بەدواوە، نزیكەی 43%ی ئەو ناوچەیەیان كۆنترۆڵكردووە، بەپێی دواین راپرسییش كەلەنێو دانیشتووانی ئەو هەرێمەدا ئەنجامدرا، بۆ یەكلاییكردنەوەی چارەنوسیان، ئەگەرچی زۆرینە پشتیوانییان لەسەربەخۆیی دەكرد، بەڵام لایەنگرانی چوونەوە پاڵ هیندستان زیاتر بوو لەوانەی دەیانویست هەرێمەكەیان بچێتە ژێر دەسەڵاتی پاكستانەوە.

سەرەڕای هەوڵەكانی نێوەندگیری و ئاشتەوایی ناوچەیی و نێودەوڵەتی، بەڵام گرژی و ئاڵۆزییەكانی هیندستان و پاكستان نەك بەرەو هێوربوونەوە ناچێت، بەڵكو تادێت زیاترو توندتر دەبێت و ژمارەی قوربانییەكان و زیان لێكەوتووانیش بەرزتر دەبێتەوە.

هەڵگورد جەلال

PUKmedia