گیلگامێش داستانە مەزنەكەی رۆژهەڵات و جیهان

.

دەمێكە خەریكی خوێندنەوەی كتێبم،لێ بەداخەوە  هیچ گرنگیم بە خوێندنەوەی ئەفسانە و داستانەكان نەدەدا، هەتا پێش چەند ساڵێك هاوڕێی نووسەر و وەرگێڕی هێژام كاك "سەلاح حەسەن پاڵەوان" كتێبێكی نایابی خۆی پێشكەشكردم بەناوی " دەسەڵاتی ئەفسانە"  ئەو كتێبە دەرگایەكی گەورە و لەبیركراوی بۆ كردمەوە، هەتا ئەو كتێبەم نەخوێندەوە، نەمزانی گرنگی ئەفسانە بەسەر ژیانی گەلانەوە چییە و رۆڵی لە ئێستاشدا چۆنە. لێرەوە ئیتر دەستمكرد بە گرنگی دان بە خوێندنەوەی داستان و ئەفسانە كۆنەكانی گەلان.

داستانی گیلگامێش یەكێكە لە داستانە گرنگ و مێژوویییەكانی جیهان، چ لە رۆژئاواو چ لە رۆژهەڵاتیش، هەمیشە بە گرنگییەوە باسی ئەم داستانە مەزنە كراوە، منیش هەمووكاتێك سەرم لەوە سوڕدەما، بۆچی رۆژئاوایییەكانی هێندە بەسەرسامییەوە باسی ئەم داستانە دەكەن، لەكاتێكدا بەشێكی زۆری ئەم داستانە لەم وڵاتەی خۆمان روویداوە، كەچی زۆر بەداخەوە ئێمەی كورد هەتاوەكو ئەمڕۆش گرنگییەكی وامان بەم داستانە نەداوە. لەم چەند ساڵەی پێشووشدا، لە هەرێمی كوردستان بەشێكی گرنگی وونبوی ئەم داستانە دۆزرایەوە، كە یەكێكە لە بەشە گرنگەكانی ئەم داستانە، لێ بەداخەوە ئەمەش وەكو هەموو شتەكانی تر گرنگی پێ نەداروە.

بە سوپاسەوە هەڤاڵی هێژام كاك كوردەوان، پێش ماوەیەك ئەم كتێبەی بۆهێنام، پاشان دەستمكرد بە خوێندنەوەی، بەراستی بەتەواوەتی سەرسامی كردم، بەتایبەتی كاریگەری گەورەی ئەم داساتەنە بەسەر ئایین و ئەدەب و فكر و فەلسەفەی جیهانەوە زۆر گەورە بووە. ئەم داستانە لەلایەن  كاك " شاسوار هەرشەمی" لە سویدییەوە كراوەتە كوردی، لە راستیدا كاك شاسوار  شارەزایی زۆرباشی لە داستان و مێژووی ناوچەكە هەبووە، هەربۆیە لە وەرگێڕانەكەدا سەركەوتووبوەو منیش دەستخۆشی لێدەكەم.

لێرەدا هەوڵ دەدەم لەم نووسینە كورتەدا، تیشكێك بخەمە سەر ئەم داستانە و كاریگەرییەكانی بەسەر ئایین و ئەدەب و فكری جیهانەوە بۆ خوێنەرانی ئازیزی دەربخەم.

ناوەڕۆكی داستانەكە
ئەم داستانە بە خەتی بزماری نووسراوە، لە دوانزە تابلۆ یان بەش پێكدێت،  هەروەها داستانەكەش بەزمانێكی شیعری نووسراوە، واتە لەجیاتی زمانی ئاساییی، دێرە شیعر نووسراوە، ئەمەش جوانیی و گرنگی زیاتر بە داستانەكە بەخشیوە.

داستانەكە بەمشێوەیە دەستپێدەكات:
گیلگامێش كە قوڵایی بینی ، بنی زەوی،
ئەو شارەزای هەموو شتێك بوو، لەهەموو شتێك دەگەیشت.

 پێش 4700 ساڵ لە باشووری میزۆپۆتامیا پادشایەكی ژیر و بەهێز و قارەمان لە شاری ئوروك دەژیا و فەرمانڕەوای رەهای شارەكە بووە. لەتابلۆی یەكەمدا لە پەرەگرافی 118/119/120 باسی دەكات و دەڵێت:
گیلگامێش لە ئوروك دادەنیشێ
كەس نییە لەو بەهێزتر بێت
ئەو وەكو هەورە تیشقەی ئانو بەهێزە.ل 44

 كەس نەیوێراوە لە ئاست ئەم پادشا بەهێزە قسە بكات" زۆرجار پیاوانی ناچار دەكرد  تا لەیاری و زۆرنبازی و كێبەركێكاندا بەشداری بكەن، كەس نەیدەتوانی لەو بباتەوە"  لەهەمانكاتیشدا هەر كچێك شووی بكردایە دەبوایە شەوی بوكێنی لای گیلگامێش بوایە، ئەمەش دەبێتە هۆی بێزاربوون و دڵگیرانی خەڵكی شار لە خوداكان پاڕانەوە  كە لەم بەڵایە رزگاریان بكەن، ئانوی خودای ئاسمان، ئاروری ژنە خوداوەندی راسپارد، تا ئینكیدۆی بە بنەڕەت مرۆڤ بخوڵقێنێت، بۆ ئەوەی ببێتە هاوتایەك بۆ گلگامێش، تا ئەوان كێبڕكێی یەكتری بكەن و  خەڵكیش لە بەڵای گیگامێش رزگاربكەن. 

 
ئینكیدۆ بە پێی داستانەكە بێت نیوەی مرۆڤە نیوەی ئاژەڵە، ئەو لەگەڵ گیانەوەرانی كێوی گەورە بوو، بێ ئاگابوو لەوەی كە مرۆڤە و زیاتر خۆی وەكو ئاژەڵ پێناسە دەكرد. رۆژێكیان یەكێك لە راوچییەكان، شامهاتی كچە شادی بەخش" لەشفرۆش" هان دەدات ئینكیدۆ فریو بدات و  پێكەوە جووت بن و پاشان ئینكدۆ بۆ مرۆڤ وەردەگێڕێت  و شامهاتی شادیبەخش ئینكیدۆ لە ژیانی دارستان و كێویی رزگار دەكات و دەیهێنێتە شاری ئوروك و دەیخاتە ژیانێكی خۆشی شارەوە. بەڵام لێرە رووبەری گیلگامێش دەبێتەوە. 

پێشتریش گیلگامێش خەونێكی بینیبوو، نەیدەزانی مانای خەونەكەی چییە، پاشان    دەچێتە لای نینسوونی دایكی كە ئەویش خوداوەندی مانگای كێوییە، ئەو تەفسیری     خەونەكەی بۆ دەكات پێی دەڵێت، كە لەم ماوەیەدا كەسێك دەبێتە هاوڕێی هەمیشەیی گیلگامیش.

سەرەتا گیلگامێش و ئینكیدۆ وەكو دوو گای كێویی لە مەیدان و شەقام و كوچە و كۆڵانەكانی شاردا پەلاماری یەكتری دەدەن و زۆرانبازی لەگەڵ یەكتیری دەكەن، تا لە كۆتاییدا گیلگامێش وازدەهێنێت و پێكەوە باوەش بە یەكتری دەكەن و پاشانیش دەبنە هاوڕێی یەكتری.

ئینكیدۆ لە ژیانی شار بێزار دەبێت ، گیلگامێش هەوڵی زۆری لەگەڵدا دەدات كە لەو خەومۆكییە دەریبكات هیچ سوودی نابێت، پاشان پێشنیازی بۆ دەكات بچن بۆ ناوچەی دارستانە سوورەكە و جەنگ لە دژی هومبابای دێوزمە بكەن، لەوكاتەدا كەس نەیوێراوە خۆی لە قەرەی دارستانەكە و هومبابا بدات، پاشان رازی دەبن، زۆرێك لە ریش سپیانی شار هەوڵیان لەگەڵ دەدەن كە لەم كارە پەشیمانیان بكەنەوە ، بەڵام هیچ سوودی نابێت.

پاشان دایكی گیلگامێش هەندێك رێورەسمی ئاینی بەجێدەهێنێت و داوا لە شاماشی خودای خۆرەتاو دەكات كە لە رێگا بیانپارێزێت. شاماشی خودای خۆرەتاو  یارمەتیان دەدات و رەشەبایەكی بەهێز هەڵدەكات و ئەمەش یارمەتی هەردووكیان دەدات تاوەكو پەلاماری هومبابای دێوەزمە بددەن و پاشان لە جەنگێكی سەختدا، بەسەریدا زاڵ دەبن و دارستانەكە لەناودەبەن. هومبابا دەپاڕێتەوە كە نەیكوژن، بەڵام ئەوان دەیكوژن، ئەمەش دەبێتە هۆی تووڕەبونی خواوەندەكانی تر. پاشان دەگەڕێنەوە بۆ ناو شار.

كاتێك دەگەڕێنەوە بۆ ناو شار دواتر ئیشتاری خوداوەند عاشقی گیلگامێش دەبێت، بەڵام ئەو رازی نابێت چونكە دەزانێت پێشتر هەرچی پیاوە تووشی بەدبەختی كردوون، ئەم رەتكردنەوەی خۆشەویستییە، دەبێتە هۆی توڕەبوونی عەشتاری خوداوەند و پاشان دەچێتە لای ئانوی باوكی كە خوای ئاسمانە، لە هەموو خوداوەندەكان بەهێزترە،داوای لێ دەكات كە سزای گیلگامێش بدات، باوكی رازی نابێت كە ئەو كارە بكات، بەڵام ئەو هەڕەشە لە باوكی دەكات، گەر وا نەكات ئەوا دەرگاكانی جیهانی ژێرەوە دەشكێنێت و رێگا بە مردووەكان دەدات تا سەربكەونە سەرێ و هەموو مرۆڤەكان بخۆن، پاشان باوكی ناچار دەبێت كە كەڵەگایەكی ئاسمانی بنێرێت بۆ لەناوبردنی گیلگامێش و ئینكیدۆی هاوڕێی، بەڵام گیلگامێش و ئینكیدۆ، بەوپەڕی ئازایەتییەوە لە دژی كەڵەگای ئاسمانی دەجەنگێن و پاش شەڕێكی قوورس دەیكوژن. ئەمەش دەبێتە هۆی تووڕەبونی خوداوەندەكان.

بەمێشوەیە بەهۆی كوشتنی هومبابای دێوەزمە و كەڵەگای ئاسمانی، خوداوەندەكان لە گیلگامێش و ئینكیدۆ تووڕە دەبن و بڕیار دەدەن كە یەكێكیان دەبێت بمرێت، پاش ماوەیەك ئینكیدۆ نەخۆش دەكەوێت و دەمرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی بێزاربونی گیلگامێش و لە تەواوی مەملەكەتدا، تەعزیەی بۆ دادەنێت و شیوەن و خەمۆكی بەسەر مەملەكەتدا زاڵ دەبێت و جلی رەش لەبەردەكرێت.

پاش مردنی ئینكیدۆ، گیلگامێش تووشی رەوشێكی دەروونی زۆر خراپ دەبێت و  پێستی شێر لەبەردەكات و  روو لە دەشتودەرو چۆڵەوانی دەكات و  سەرگەردان دەبێت. پاشان رۆژێكیان دەچێتە  خانێك و چاوی بە "سیدوری" ژنە خواوەندی "مەی دروستكەر" دەكەوێت، گیلگامێش نیازی خۆی پی رادەگەیەنێت كە دەیەوێت بچێت سەردانی ئۆتناپیشتیم بكات، ئەو كەسەی كە ژیانی هەمیشەیی لەلایەن خوداوندەكانەوە پێ بەخشراوە.

ئەم گەشتەشی زۆر دژوار و ئاڵۆز دەبێت و ناچار دەبێت بە رێگایەكی ناخۆش  بڕاوت و پاشان لە دەریای مەرگ بپەڕێتەوە، پاش ئەو هەموو رێگایە ئینجا دەگاتە لای ئۆتناپیشتیم. ئەویش چیرۆكی خۆی پێ رادەگەیەنێت كە چۆن خوداوەندەكان ژیانی هەمیشەییان پێ بەخشیوە، ئەوەش لە ئەنجامی ئەوەبوو، كاتێك ئەنجومەنی خوداوەندەكان بڕیار دەدەن مرۆڤی سەر زەوی لەناوبەرن، ئەوەش لە رێگەی لافاوێكی گەورەوە،هەموو خوداكان رازی دەبن تەنها  "ئێیای" خودای ژیری نەبێت، ئەویش پاشان بە ناڕاستەوخۆ  ئەم هەواڵە بە ئۆتناپیشتیم  دەڵێت، پێیشی راگەیاندووە كە بەمزوانە لافاوێكی گەورە دەبێت و هەموو زەوی دادەپۆشێت، بۆیە پێشنیازی بۆ دەكات، كەشتییەكی گەورە دروست بكات و  هەموو خێزانەكەیی و  هەرچی گیانەوەرو جۆری درەخت و گژوگیایە، كۆیبكاتەوەو بیخاتە  ناو كەشتییەكەیەوە.

پاشان لافاوەكە دروست دەبێت و ئەویش سواری كەشتییەكەی دەبێت و پاش شەش رۆژ و حەوت شەو، لافاوەكە نامێنێت، ئەویش لە سەر لووتكەی چیای " نیسیر"  كەشتییەكەی لەنگەر دەگرێت. پاشان دادەبەزێت و قووربانی پێشكەشی خوداوەندەكان دەكات و ئەوانیش پیرۆزی دەكەن و  ژیانی نەمری پێدەبەخشن. " ئەمەش هەمان حكایەتی لافاوەكەیە كە لە كتێبە پیرۆزەكانی  قورئان و  تەورات و ئینجیل" دا  هاتووە .

كاتێك گیلگامێش دەیەوێت بگەڕێتەوە و سواری كەشتییەكەی بێت، ژنی ئۆتناپیشتیم  پێی دەڵێت ، ئەو دەیەوێت دیارییەكی پێ بدات، پێی رادەگەیەنێت گەر گیلگامێش دەستی بگاتە ژێر دەریالوشی گەورەی "ئاپسو" ئەوا لەوێندەر رووەكی ژیان هەیە، كە هەمیشە بە نەمری دەمێنێت و نامرێت.

پاشان گیلگامێش زۆر سوپاسی دەكات و دەچێتە  بنی ئەو دەریایە و رووەكی ژیانی دەستدەكەوێت. بەڵام كاتێك دەگەڕێتەوە بۆ شاری ئوروك، لە رێگادا لە كەنار  گۆمێك  لادەدات و ئاودەخواتەوەو پاشان مەلە دەكات، بەڵام لە پڕێكدا مارێك پەیدا دەبێت و رووەكی ژیان دەدزێت و دەیخوات. ئەمەش گیلگامێش بێزار دەكات، بەڵام كاتێك دەگەڕێتەوە بۆ ناو شار، دووبارە خۆشحاڵ دەبێتەوە، بەشێوەیەكی ئەفسانەیی خوداوەندەكان بڕیار دەدەن كە جارێكی تر ئینكیدۆی هاوڕێی زیندوو بێتەوە، ئەمەش دەبێتە مایەی خۆشحاڵی گیلگامێش و پاشان داوا لە ئینكیدۆی هاورێی دەكات، كە باسی ژیانی ژێرەوەی بۆ بكات، ئەویش بە وردی باسی ژیانی ژێرەوەی بۆ دەكات ، واتە " ئەو دونیا، دونیا ئاخر " ئەویش باسی سەرگوزشتەی مردووەكانی بۆ دەكات لە جیهانی ژێرەوە. بەمەش كۆتایی بەئەفسانەكە دەهێنرێت.

مێژووی ئەم داستانە مەزنە
مێژووی ئەم داستانە بۆ سەردەمی زێڕینی شارستانی بابلی كۆن دەگەڕێتەوە، ئەوكاتەی كە یەكێك بووە لە شارستانییە مەزنەكانی جیهان، بە پێی هەندێك سەرچاوەی مێژوویی بێت، دەگەڕێتەوە بۆ 2000 _ 2100 ساڵ پێش زایین. سەرەتاش ئەم داستانە بەزمانی سۆمەری كۆن و هێڵی بزماری نووسراوە. لە هەزارەی دووەمی پێش زایین، زمانی سۆمەری كۆن یەكێك بووە لە زمانە دێرینەكانی ناوچەكە و لە تەواوی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤیندا، زمانی نووسین و ئاخافتن بووە.

پاشان ئەم داستانە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی ئەكەدی كە زمانی شارستانی بابلی كۆن بووەو لەسەروبەندی ساڵی 1600 كۆكراوەتەوەو كراوەتە ئەكەدی، دیارە لەوكاتەدا زمانی ئەكەدی لە تەواوی رۆژهەلاتی ناڤیدا،  بڵاوبووە.

بۆیەكەمجار  لە ساڵی 1853  لە نزیك شاری موسڵ، كتێبخانەی ئاشوو بانیپاڵ دەدۆزرێتەوە، كە یەكێكە لە كتێبخانە مەزنەكانی جیهان و ساڵی 612 وێرانكراوە. لەو ساڵەدا لە لایەن كۆمەڵێك ئەركیلۆژی بەریتانییەوە چەند پارچەیەك لە داستانەكە دەدۆزنەوە كە بە هێڵی بزماری نووسراوەو پاشان دەبرێتەوە بۆ مۆزەخانەی بەریتانیا.

ساڵی 1872 زانا و مێژووناسی بەریتانی جۆرج سمیس ماوەیەكی زۆر لێكۆڵینەوە لەو تابلۆیانە دەكات و بۆی دەردەكەوێت كە ئەمە داستانە مەزنەكەی گیلگامێشە و بەتایبەتی كاتێك تابلۆی یانزە دەخوێنێتەوە، باسی لافاوەكە دەكات.

دیارە لەوكاتەدا ئەمە  هەرایەكی گەورە دەنێتەوە، چونكە زۆر لە عیلمانییەكان پێیانوایە، ئەم داستانە هەموو چیرۆكەكانی كتێبی پیرۆزی ئینجیلی رەتكردۆتەوە، چونكە بە پێی ئەم داستانە بێت، لافاوەكە پێشتر روویداوە.

وا بۆ ماوەی زیاتر لە سەدەو نیوێك دەچێت، هەموو ساڵێك لێكۆڵینەوەو راپۆرتی نوێ لە بارەی ئەم داستانەوە لە جیهاندا دەكرێت، ئەوەی مایەی سەرنج و تێڕامانە هەتاوەكو ئێستا لەناو كتێبخانەی كوردیدا، لێكۆڵینەوەیەكی باش لەبارەی ئەم داستانەوە نەكراوەو بەشێویەكی زانستی لەم داستانە مەزنەمان نەكۆڵیوەتەوە، لەكاتێكدا بەشێكی زۆری ئەم داستانە لەم وڵاتەی خۆماندا روویداوە. 

بۆچی گیلگامێش گرنگە؟
دیارە هەتاوەكو ئەمڕۆش قسەوباس و لێكۆڵینەوەی هەمەجۆر لە تەواوی جیهان دا لە بارەی ئەم داستانەوە دەكرێت، هۆكاری ئەم گرنگی پێدانەی جیهانیش بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێتەوە، لەپێش هەموویانەوە بۆ مێژووەكەی، چونكە كۆنترین دەقی ئەدەبی جیهانییە، هەروەها بۆ ناوەڕۆك و ئەو مەسەلانەی كە لەم داستانەدا باسكراوە، لە هەمووشی گرنگتر كاریگەری  بەسەر ئەدەب و ئایین و فكری مرۆڤایەتییەوە.

 لێرەدا هەوڵ دەدەم ، كەمێك لەو كاریگەرییانەی  دەربخەم.

بوونی خودا
خاڵێكی گرنگ لەم داساتەنەدا پرسی " بوونی خودا" یە، لە رێگەی ئەم داستانەوە باسی خوداكانی بابلی كۆن دەكرێت، لەهەمانكاتیشدا ئەوەمان  بۆ روون دەبێتەوە كە مەسەلەی " بوونی خودا" لەلای مرۆڤەكان، هەر لەدێر زەمانەوە بوونی هەبووە، لەو سەردەمەشدا بە پێی بۆچوونە باوەكان، خوداكان بوونیان هەبووە. ئەمەش لە رووی مێژووی ئاینەوە، هاوكاری زۆرمان دەكات و وەكو سەرچاوەیەكی مێژووی كۆن،  گرنگە و پێمان دەڵێت: پێش 4700 ساڵیش ، پرسی " بوونی خودا " لای مرۆڤەكانی ئەوكاتەش گرنگ بووە. هەروەها دیدوبۆچوونی ئایینی ئەوكاتەمان بۆ دەردەخات و خەڵكی چ جۆرە خوایەكیان پەرستووەو پەیوەندی مرۆڤەكان لەگەڵ خوداوەندەكانیان دەردەخات. 

خودای مەزن و خودای ژیری
لە لایەكی ترەوە هەر لە تابلۆی یەكەم و  دێری 225 باسی " ئێنلیل و ئێیا" دەكات.  ئێنلیل بەزمانی سۆمەری كۆن مانای " پادشای خوداكان، خوای هەموو خواكان دەگەیەنێت" ئێیا " مانای خودای ژیری " دەگەیەنێت،. لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە لەو سەردەمەشدا بابلیە كۆنەكان پێیان وابووە كە یەك خودا هەیە و لە هەموو خوداكان مەزنتر بووە، بە پێی بۆچوونی وەرگێری ئەم داستانەش بێت، وشەی " الله" ی عەرەبی ، لە وشەی ئێنلیلی سۆمرییەوە هاتۆتە ناو زمانی عەرەبی . ل54

مرۆڤ لە قووڕ دروست بووە
هەر لە دێر زەمانەوە مەسەلەی دروستبوونی مرۆڤ لە چ ماددەیەك، مایەی نیقاشی زۆر بووەو لە كتێبە پیرۆزەكاندا هاتووە كە مرۆڤ لە قوڕ دروستبووە. لەم داستانەشدا هەمان شت دەڵێت.
تابلۆی یەكەم دێڕی  85  و 86دەڵیت:
چنگە قوڕێكی هەڵگرتەوە، فڕێیدایە ئاقار.
وێ مرۆڤی بنەڕەتی ئافراند، ئینكیدۆی ئازا
لەمەشدا بۆمان دەردەكەوێت كە لە شارستانی سۆمەریدا، ئەو باوەڕە هەبووە كە مرۆڤ لە قووڕ دروست دەكرێت واتە پێش هەر سێ ئاینەكە " جوولەكە، مەسیح، ئیسلام" ئەم باسە باسكراوە، دواتریش لە تەوارتدا ئەم باسە، باسكراوەو لە قورئانیشدا لە سورەتەكانی " ال العمران، ئایەتی 59،سورەتی الكهف، ئایەتی 37. سورەتی الانعام ئایەتی 2، سورەتی الرحمن ئایەتی 14 باسی ئەم مەسەلەیە كراوە.

مەسەلەی شەش رۆژ و حەوت شەو
لەناو ئەم داستانەدا لە چەندین شوێندا باسی " شەش رۆژ و حەوت  شەو " دەكرێت:
- شەش رۆژ و حەوت شەو ئینكید لەگەڵ شامهات خەریكی خۆشەویستی بوو. دێری 177، تابلۆی یەكەم
هەروەها لە تابلۆی دەیەم و دێری 63 دا،  گیلگامێش  شەش رۆژ و حەوت شەو بۆ مەرگی ئینكیدۆ دەگریت.  لە تابلۆی یازدە دێرەكانی12.13 لافاوە گەورەكە شەش رۆژ و حەوت شەوی پێچوو.
 ئەم پرسی شەش رۆژ و حەوت شەوە كاریگەری بەسەر ئاینەكانیشەوە هەبووە بۆ نموونە لە تەورات و قورئاندا هاتووە، كە خودای مەزن  جیهانی بە شەش رۆژ و حەوت شەو دروستكردووە.

خۆشەویستی و سێكس
مەسەلەی خۆشەویستی و سێكسی ژن و  پیاو هەر لە دێر زەمانەوە گرنگی خۆی هەبووە،  داستانی گیلگامێشیش گرنگی زۆر بەم پرسە داوە، ئەمەش بەتایبەتی لە هەردوو چیرۆكی خۆشەویستی شـامهات و ئینكیدۆ، هەروەها عەشتار و گیلگامێش. شامهات لە رێگەی راوچییەكەوە، پیلان دادەنێت، بۆئەوەی ئینكیدۆ كە كەسێكی نیمچە مرۆڤ و كێوییە، لە ژیانی كێوی رزگاری بكات و بیكاتەوە بە مرۆڤی ئاسایی بە ژیانی شارستانی و نێشتەجێبوون ئاشنای بكات.
 لەم حكایەتەدا چەندین مەسەلەدا بابەتی سێكس وروژێنراوە، لە تابلۆی یەكەم و دێرەكانی 167 تا 180 باسی چۆنێتی مامەڵەكردن و  كرداری سێكسی دەكات :
-    شامهات جلی ژێرەوەی لەبەر خۆی داكەند
-    ناوگەڵی خۆی بەدەرخست و ئینكیدۆ وروژا
-    ئینكیدۆ هەوەسی بزوا و شەش رۆژ و حەوت شەو لەو دەشتە لەگەڵ شـهات خەریكی خۆشەویستی بوو.
لە لایەكی ترەوە گرنگی سێكس دەردەخات وەكو ئامڕازێك بۆ ڕاوكردنی پیاو ، ئەمەش هەر لەدێر زەمانەوە پێڕەو دەكرێت، جگەلەوەش لەم پەرەگرافەدا شامهات رۆڵی ژنە لەشفرۆشێك دەبینێت كە لەلایەن راوچیكەوە هان دەدرێت كە ئەم كارە بكات. جێگەی گووتنە وشەی " شـامهات " هێما بووە بۆ ئەو كچە خزمەتكارانەی پەرستگا كە لە ماڵی عەشتار كاریان كردووە.

لە لایەكی ترەوە لەم چیرۆكەدا گرنگی سێكس و خۆشەویستی دەردەخات وەكو ئامڕازێك بۆ نیشتەجێبوون و بۆ مەدەنی بوون، چونكە ئینكیدۆ لە رێگەی شامهاتەوە واز لە ژیان و گیانلەبەرە كێوییەكان دەهێنێت و دوای شامهات دەكەوێت و  لە شاری ئوروك دەژی ، كە دواتر لەگەڵ گیلگامێش دەبنە برادەری گیان بەگیانی یەكتری، واتە دەبێتە مرۆڤی ئاسایی.

ئەستێرە ناسی
لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بوونی ئەستێرەكان و لێكۆڵینەوەو گەڕان بە دوای زانستی ئەستێرەناسیدا، گرنگی زۆری هەبووە بەتایبەتی لەسەردەمی بابلی كۆندا، ئەم شارستانیەتە زۆر مەزن بووەو گرنگی بە زۆر شت داوەو داهێنانی گەورەی لەم بوارەدا كردووە، لەم داستانەشدا دووبارە ئەو پرسە لە چەندین شوێندا ووروژێنراوە، كە ئەمەش گوزارش لەوە دەكات، كە لەو سەردەمەدا پەیوەندی مرۆڤ بە ئەستێرەكانەوە، مایەی گرنگی پێدان بووە، بۆ نموونە لە تابلۆی یەكەمدا لە دێری 244 دا دەڵێت:
ئەستێرەكانی ئاسمان خۆیان بە تۆ نیشان داو
شتێكیش  كە لە هەورە تریشقەی ئانو دەچو، لە پێش تۆ كەوتە خوارەوە.
 

شێوازی خودایی
لە تابلۆی یەكەم لە دێری 189 دا دەڵێت:
كچەی شادیبەخش بە ئینكیدۆی گوت:
تۆ جوانی ئینكیدۆ ، تۆ وەكو خودایەك وای
هەمان دێر لە تابلۆی دووەم  دێری شەش دووبارە دەبێتەوە، لێرەدا ئەوەی گرنگە بوترێت ئەوەیە، هەروەك كاك  شاسوار هەرشمی دەڵێت:  لەدێرزەمانەوە لەناو گەلانی میزۆپۆتامیا  ئەو فكرەیە هەبووە، كە شێواز و هەیكەلی مرۆڤ لە شێوازی خوداوە هاتووە، هەروەها خوداوەند بە  جوانترین شێوە مرۆڤی دروست كردووە. هەرهەمان شتیش لە تەورات و قوورئاندا هاتووە. لە قورئاندا لە سورەتی  التین ئایەتی 95 دا هاتووە'خلقنا الانسان فی احسن تقویم." هەروەها لە تەوراتیشدا هاتووە لە كتێبی یەكەمی موسا هاتووە، خودا مرۆڤی بە هاوشێوەی خۆی ئەفراندووە. جگەلەوەش پێخەمبەریش دەفەرمێت: فان الله خلق ادم علی صورته.   ل 60

دیمەنی ترسناك و دۆزەخ
دیارە لەم داستانەدا كۆمەڵێك دیمەنی سەیروسەمەرەی تێدا باسكراوە، هەندێك لەو دیمەنانە كاریگەری گەورەی بەسەر نەوەی دوای خۆی بەجێهێشتووە بەتایبەتی لەرووی فەنتازییەوە. یەكێك لەو دیمەنانەش كە بەلامەوە سەرنج راكێش بوو، تاڕادەیەكیش دیمەنێكی ترسناكە و زیاتر لە باسكردنی دۆزەخ دەچێت ، كاتێك لە تابلۆی  چوارەمدا گیلگامێش خەون دەبینێت، خەونەكەی بەمجۆرە باس دەكات:
ئاسمان گرماندی ، زەوی شریخاندی،
رۆژ كپ و بێدەنگ بوو، تاریكی بەسەر زەوی داكشا
دواتر بوو بە بروسكە  و ئاگری لێكەوتەوە
كڵپەكان بڵێسەیان بڵند بوو، مەرگ دەباری ، دێرەكانی 95.96.97.98
وشەی " مەرگ دەباری " مایەی تێڕامانە، ئەمجۆرە دیمانەنە كە لێرەدا باسدەكرێت، لەسەدەی نوێدا لە جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانی و پاشتردا دیومانە، بەتایبەتی لەكاتی بۆمبارانی فرۆكە جەنگییەكان. لەهەمانكاتیشدا ئەم دیمەنە ئاماژەیەكیشە بۆ دۆزەخ، كە لە زۆرێك لە كتێبە ئاسمانییەكاندا باسكراوە.

مەرگ
خاڵێكی گرنگی تر كە لەم داستانەدا گرنگی پێدراوە مەسەلەی " مەرگ و ترس لەمردنە". هەمیشە ئەم پرسە لە لای مرۆڤ هەر لەدێر زەمانەوە بۆتە مایەی تێڕامان و لێكۆڵینەوە. لەم داستانەشدا كە مێژووكەی بۆ 4700 ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، بۆمان دەردەخات كە مەسەلەی مەرگ، چەندە بەلای مرۆڤەوە گرنگ بووە، ترسیش لە مردن، پەیوەندی بە ئازایەتیی و قارەمانێتی ئەو كەسەوە نییە و ئەمەش مەسەلەیەكی ئەزلیییە و  پەیوەستە بە مرۆڤە . لە تابلۆی  چوارەمدا لە دێری 245 253 كۆمەڵێك قسەی گرنگ لەمبارەیەوە دەكات. كاتێك گیلگامێش قسە بۆ  ئینكیدۆ دەكات و دەڵێت:
دۆستی من، ئەی شارەزا لە شەڕان
كە لە جەنگ بێباكی، ئێدی بەختو خۆرایی لە مردن مەترسە
لێگەڕێ با دەنگت وەك تەپڵی شەڕ بڵند بێت
مەرگ لەبیر بكە ، بەدوای ژیاندا بگەڕێ.

لێرەدا قسەكردنە لە بارەی مەرگدۆستی و ژیاندۆستییە، ئەمەش مەسەلەیەكی گرنگە و بۆمان دەردەخات تەنانەت كاتێك مرۆڤە ئازاكان بەرەو جەنگیش بڕۆن، بەرەو  ژیاندۆستی دەڕۆن و بۆ ژیان دەجەنگێن نەك بۆ مەرگ. مەسەلەی مەرگدۆستی و  ژیاندۆستی، یەكێكە لەو پرسانەی كە زۆرێك لە فەیلەسووفانی جیهان و لە سەدەی بیستەمدا خۆیان پێوە خەریكردووە بەتایبەتی ئەریك فرۆم، لەمبارەیەوە كتێبێكیشی نووسیوە. 

لەلایەكی ترەوە مەسەلەی مەرگیش پەیوەندی بە پرسێكی گرنگی ترەوە هەیە كە ئەویش مەسەلەی " نەمرییە" كە ئەمەش خەونێكی دێرینی مرۆڤە و لەم داستانەشدا گرنگی باشی پێدراوە.

نەمریی
هەر لەدێر زەمانەوە مەسەلەی " نەمری" یەكێك بووە لە خەونەكانی مرۆڤ و گەڕان و لێكۆڵینەوە پشكنینی زۆریشی لەمبارەوە كردووە، هەر ئەم پرسەش پانتایی گەورە لە ئەدەب و فەرهەنگی گەلانی جیهان داگیر دەكات. لەم داستانەشدا گرنگی زۆری بەم مەسەلەیە داوە. لە كۆتاییدا كاتێك گیلگامێش هاوڕێ نزیكەكەی "ئینكیدۆ" لەدەست دەدات، تەواو ژیانی تێكدەچێت و پاشان بە دوای پرسی " نەمری" دا وێڵ دەبێت. كاتێك گەشتە ترسناكەكەی بۆ بینینی ئۆتناپیشتیم دەستپێدەكات، ئەویش دەیەوێت وەكو ئەو بەنەمری بمێنێتەوە، پاشان كە دەگەڕێتەوە ژنەكەی وەكو دیارییەك باسی رووەكی نەمری بۆ دەكات، كاتێك گیلگامێش دەتوانێت لە ژێر دەریاكە دەستی بەم رووەكە بگات، بەڵام دوایی مارەكە ئەو رووەكە دەخوات. لەمەشدا مەسەلەی نەمری ، پانتایی گەورە لەم داستانە داگیردەكات. دیارە  هەمیشە " نەمری" بەشێكی گرنگی خەون و خەیاڵ و بیركردنەوەی مرۆڤ بووە.

مەسەلای لافاوەكە
مەسەلەی لافاوەكە یەكێكە لە مەسەلە گرنگەكانی ئەم داستانە، گرنگی ئەم باسەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەم حكایەتە بە جۆرێكی تر لە كتێبە پیرۆزەكانی ئایینی جوولەكە و مەسیحی و ئیسلامدا  هاتووە، بە پێی چیرۆكی كتێبە پیرۆزەكان بێت، خودای گەورە فەرمان بە حەزرەتی نوح دەكات، كە  كەشتییەك دروست بكات و هەرچی جۆری گیانلەبەرە بیخاتە كەشتییەكەوەو لەو لافاوە رزگاریان بكات. بەڵام  ئەم داستانە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە ئەم حكایەتە لەناو ئەفسانە و داستانە كۆنەكانی شارستانی بابلی كۆندا بوونی هەیە.  هەروەك وەرگێڕیش لە كۆتایی داستانەكەدا لە پاشكۆیەكیدا باس لەم دەكات، كاتێك  جۆرج سمیس، مێژووناس و سۆمەری ناسێكی بەریتانیی، بۆیەكەمجار  توانی لەو تابلۆیانە و شێوە خەتە بزمارییەكەی بكۆڵێتەوەو لە ماناكانی تێبگات، كاتێك ئەم راستییەی  ئاشكرا كردووە، لە تەواوی بەریتانیا و جیهانیش لە رۆژنامەكاندا هەرای گەورەی ناوەتەوە، لەوكاتەشدا جیهان بۆتە دوو بەشەوە، بەشێكیان خۆشبەخت بوون دەستیانكردووە بە كۆكردنەوەی پارەی زیاتر بۆ مێژوونوسان، تاوەكو گەشتی عیراق بكەن و لێكۆڵینەوەی زیاتر لەمبارەیەوە بكەن، بەشێكی تریشیان بە ئاشكرا گفتوگۆی ئەوەیان دەكرد، كە ئیدی مەسیحییەت وەكو ئایین كۆتایی پێهات، ل 273
هۆكەشی ئەوەیە كە تەفسیری كتێبە پیرۆزەكان بۆ ئەم حكایەتە تەواو جیاوازە لە گێڕانەوەی داستانی گیلگامێش، هەروەها ئەوەشمان بۆ روون دەكاتەوە، كە پێش هەزاران ساڵ لە ئایینی جوولەكە و مەسیحیەت و  ئیسلام، ئەم داستانە لەناو گەلانی رۆژهەڵاتی ناڤیندا بوونی هەبووە.

ژیانی  ئێستا و ژیانی ئەو دونیا
خاڵێكی گرنگ و سەرنج راكێشی تر كە بۆتە مایەی نیقاش و قسەكردنی زۆر، لەم داستانەدا پانتاییەكی باش دانراوە بۆ " ژیانی سەر زەوی" پاشانیش " ژیانی ئەو دونیا" یان وەكو لە كتێبە ئاینییە پیرۆزەكاندا " تەورات و ئینجیل و قوورئان" بە " دونیای ئاخر" ناوی هاتووە. لەم داستانەشدا بەتایبەتی لە كۆتاییدا زۆر بەچڕی باسی ئەم مەسەلەیەی كردووە، لێرەش بە : ژیانی ژێر زەوی" وەسفكراوە. كاتێك كە ئینكیدۆ دەمرێت پاشان زیندوو دەبێتەوە، گیلگامێش جەختی لێدەكاتەوە كە باسی ژیانی " ژێر زەوی " یان ئەو دونیای بۆ بكات، كە مردووەكانی لێ دەژین.

لێرەشدا داستانەكە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە لەوكاتەدا ئەو فكرەیە هەبووە كە كاتێك مرۆڤ دەمرێت، بەرەو  جیهانێكی تر دەڕوات كە لە داستانەكەدا بە جیهانی مردوان وەسفی دەكات.

پاشان ئەمە لە هەرسێ ئاینیە ئاسمانییەكەدا" جوولەكە، مەسیحی، ئیسلام" گرنگی زۆری پێدراوە.  لە تابلۆی دوانزەدا، بەدرێژی باسی  جیهانی ژێرەوە كراوەو لە چەندین شوێنیشدا ناوی دەهێنێت.

گیلگامێش بە نیرگاڵی" خوداوەندی جیهانی ژێرەوە"  پاڵەوان  دەڵێت:
كونێك بكەوە بۆ جیهانی ژێرەوە
تا گیانی  ئێنكیدو  لە جیهانی ژێرەوە را سەربكەوێتە سەرێ
نێرگاڵی پاڵەوان، پیاوی گەنج
كونێكی بۆ جیهانی ژێرەوە كردەوە
گیانی ئینكیدۆ  هەروەك سێبەرێك لە جیهانی ژێرەوە را سەركەوتە سەرێ
دێرەكانی 78 تا 91 هەموو باسی ئەوە دەكەن كە چۆن ئینكیدۆ زیندو دەبێتەوەو لە جیهانی ژێرەوە دێتەوە سەرەوە دووبارە زیندوو دەبێتەوە.

ئایینی ئاسمانی
خاڵێكی گرنگی تر كە لەم داستانەدا هەیە مەسەلەی ئاسمان وەكو سەرچاوەو شوێنی خودا. ئەمەش لە چەندین شوێندا ئاماژەی پێداوە، بۆ نموونە لە تابلۆی یەكەم دێڕی 65 دا دەڵێت:

-    خوداكانی ئاسمان
لە تابلۆی حەوتەم دێری 131 دا هاتووە:
-    هەر لەوكاتەوە دەنگێك لە ئاسمانەوە بیسترا
لیرەشەوە تێدەگەین كە لەم داستانەدا ئاسمان بە شوێنی خوداكان دانراوە. هەروەك وەرگێڕی بابەتەكەش  لە تێبینیەكیدا دەڵێت: لە دابونەریتی و ئاینی كۆنی میزۆپۆتامیادا ، شوێن و جێگای خودا، لە بڵند و لە ئاسمان  دانراوە.ل 208

دیارە   پاشتر یش هەر سێ ئاینەكە ئاسمان وەكو شوێنی خوداوەنی مەزن دادەنێن و دواتریش ناوی هەرسێكیان بە ئایینە ئاسمانییەكان دەناسرێت. ئەمەش دووبارە خاڵێكی سەرنجراكێشی ترە ، كە لەم داستانەدا بۆمان دەردەكەوێت و كاریگەری بەسەر هەر سێ ئاینەكە دەردەخات.

مەسەلەی شیوەن و ماتەمینی و پرسە
مردنی كەسانی ئازیز و خۆشەویست، هەمیشە كاریگەری بەسەر مرۆڤەوە هەبووە، هەرئەمەش وایكردووە كە هەندێك لە ئەنترۆپۆلیجستەكان بگەنە ئەو قەناعەتەی كە فكرەی دورستبوونی خوداكان و  قووربانی لەوەوە هاتووە، كە مرۆڤ نەیویستووە ئەو كەسە خۆشەویستانە لە دەست بدات. لەم داستانەشدا پانتایی باش بۆ ئەم مەسەلەیە دانراوە ، بەتایبەتی كاتێك ئینكیدۆ دەمرێت و گیلگامێش بەتەواوەتی نیگەران دەبێت و پرسە بۆ هاوڕێكەی دادەنێت.

بۆ نموونە لە تابلۆی هەشتەم دێری 68 تاوەكو 96 باسی ئەو شیوەنە دەكات
گیلگامێش  بۆ ئینكیدۆی داناوە و  بە دەنگێكی بەرز هاوار دەكات:
بانگی گەوهەر ساز  و ئاسنگەرانی كرد
گیلگامێش پەیكەرێكی بۆ دۆستی خۆی سازكرد
من داوا لە دانیشتوانی ئوروكێ دەكەم تا
بۆت بگرین و شیوەنت بۆ بگێڕن
دوای مەرگی تۆ ، من بێ خۆشتن دەڕۆم
پێستی شێر لەبەر دەكەم و لە د ەشت و دەر ، سەرگەردان دەسووڕێمەوە
هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ بێزاریی و شێوەن و گریان، ئەم دابو نەریتە  هەر لە دێر زەمانەوە هەبووەو لە ئێستاشدا لە باشووری عیراق، ئەم شیوەن و گریانە، بەشیوەیەكی تر لەلایەن شیعەكانی پەرە پێدراوە، كە بە بڕوای من ، شیوەن لەناو كولتوورتی عیراقیدا، پانتایی گەورەی داگیركردووەو لە شارستانی بابلی كۆنەوە بۆمان ماوەتەوە.
 
كاریگەری بەسەر ئەدەبی جیهانەوە
ئەدەبی نووسراو هەمیشە گرنگیی وتایبەتمەندی خۆی هەیە، چونكە بە پێچەوانەی ئەدەب و فەرهەنگی زارەكیەوە، دەتوانێت بۆ هەتا هەتایە بمێنێتەوە. گرنگی گیلگامێش لەوەدایە كە كۆنترین دەقی نووسراوە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، شێوازی نووسینەكەشی" بەیتی شیعرییە" كە ئەمەش رۆڵی گرنگی هەیە. گیلگامێش وەكو یەكەمین دەقی نووسراو، كاریگەری گەورەی بەسەر تەواوی ئەدەبیاتی جیهانەوە هەیە، بەتایبەتی بەسەر ئەدەبیاتی یۆنانی كۆن، ئەمەش لە داستانە شیعرییەكانی ئەلیادەو ئۆدیسە هەستی پێدەكرێت.

یەكێك لە هۆكارەكانی گرنگی پێدانی جیهانیش بەم داستانە، دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی ئەم داستانە كە بە یەكەمین دەقی ئەدەبی جیهانی دادەنرێت.

كاریگەری بەسەر ئەدەبی كۆنی یۆنان
هەروەكو ئاشكرایە كە داستانی ئەلیادە و ئودیسا كە لە لایەن هومیرۆسی شاعیری كۆنی یۆنانەوە 7 سەدە پێش زایین نووسراوە. بە پێی زۆرێك لە سەرچاوە مێژووییەكان بێت، داستانی گیلگامێش لە زۆر رووەوە كاریگەری گەورەی بەسەرەوە هەبووە، لە كۆتایی كتێبی داستانی گیلگامێش دا ،كاك شاسوار هەندێك لەو كاریگەریانەی دەرخستووە، كاتێكیش كە خوێنەر گەر هەردوو داستانەكەی خوێندبێتەوە، لە زۆر شوێندا هەست بەو كاریگەرییە دەكات.

بۆ نموونە لە یەكێك لە بەشەكانی داستانی ئەلیادەدا ، ئەكیلیۆس  شیوەن بۆ پاترۆكلۆسی هاوەڵی دەگێڕێت، لەو بەشەدا لە یەكچوونی زۆر لەگەڵ ئەو بەشەی گیلگامێش دەردەكەوێت ، كاتێك شێوەن بۆ مەرگی ئێنكیدۆی هاوڕێی دەكات.

لە شوێنێكی تریشدا كە هەندێك مێژوونوس وەكو " كۆپیكردن یان دزییەكی ئاشكرا" دایدەنێن، ئەوەش كاتێك پێنێلۆپ دەزانێت كە تێلێماكۆس بۆ گەشتێكی مەترسیدار بەرێدەكەوێت و نەخشەش لە گۆڕی هەیە بۆ كوشتنی، دەست بەگریان دەكات و پاشان هێور دەبێتەوە ، دەستەكانی دەشوات و جلوبەری پاكوخاوێن لەبەر دەكات و دەچێتە سەربان و سەبەتەیەك  لەگەڵ خۆی دەبات و دەست بۆ ئاسمان بەرز دەكاتەوە لە خواوەند ئەسینا دەپاڕێتەوە، كە ئاگاداری كوڕەكەی بێت و بە سەلامەتی بگەڕێتەوە. ئەمەش رێك دەقاو دەق وەكو  شتە، كاتێك نینسونی دایكی گیلگامێش دەزانێت، كە گیلگامێشی كوڕی و ئینكیدۆی هاوڕێی بەنیازی سەفەری ترسناك و درێژن، دەچێتە سەربانی ماڵەكیی و خۆی دەشوات و جلوبەرگی پاكو خاوێن لەبەر دەكات و دەچێتە سەربان ، لە خودای هەتاو " شاماش" دەپاڕێتەوە، كە ئاگاداری گیلگامێش  وئینكیدۆ بن.

هەربۆیە لە زۆر شوێندا، هەست بە كاریگەری گەورەی گیلگامێش بەسەر داستانی ئەلیادە دەكرێت، لە كاتێكدا داستانی ئەلیادە، كۆنترین دەقی ئەدەبی ئوروپییەوەو زۆر مایەی شانازییانە. 

 كاریگەری بەسەر هەر سێ ئاینەكە
زۆرێك لە مێژوونوسان و پسپۆرانی بواری میتۆلۆژیا و ئایینناسی لەو باوەڕەدان كە داستانی گیلگامێش كاریگەرییەكی گەورەی بەسەر هەر سێ ئاینە ئاسمانییەكە هەیە، بەتایبەتی لە كاتی باسكردنی حكایەتی " لافاوەكە و دروستبوونی مرۆڤ و بەهەشت و دۆزەخ".

گرنگترین بابەت مەسەلەی دروستبوونی لافاوەكەیە،لەناو هەر سێ كتێبە پیرۆزەكەدا، باسی دروستبوونی لافاوەكە كراوە، بە پێی گێڕانەوەی  تەورات و قورئانیش بێت، خودای مەزن لە پاش ئەوەی مرۆڤەكان ڕەفتاری خراپ دەكەن، سزایان بەسەر دەسەپێنێت و لافاوێكی گەورە دروست دەكات، لەوكاتەدا تەنها حەزرەتی نوح رێگای پێدەدرێت، كە كەشتییەكی گەورە دروست بكات و  هەرچی خزمو كەسوكار و گیانلەبەرو گژوگیای هەیە، لەنو كەشتیەكەیدا جێگای بكاتەوە. پاشان حەزرەتی نوحیش بە تەمەندرێژترین كەس بانگ دەكرێت" لای خۆشمـان پەندیك هەیە " خۆ عومری نوحی نییە". ئەمەش ئاماژەیە بۆ تەمەندرێژی.

لە داستانی گیلگامێشدا بە جۆرێكی تر باسی ئەم لافاوە دەكرێت، كاتێك ئەنجومەنی خوداوەكان بڕیار دەدەن مرۆڤی سەر زەوی لەناوبەرن ئەوەش لەرێگەی لافاوێكی گەورەوە، هەموو خوداكان رازی دەبن تەنها  ئێیای خودای ژیری نەبێت، ئەویش پاشان بە ناڕاستەوخۆ  ئەم هەواڵە بە ئۆتناپیشتیم  دەڵێت، پێیشی راگەیاندووە كە بەمزوانە لافاوێكی گەورە دەبێت و هەموو زەوی دادەپۆشێت، بۆیە پێشنیازی بۆ دەكات، كەشتییەكی گەورە دروست بكات و  هەموو خێزانەكەیی و  هەرچی گیانەوەرو جۆری درەخت و گژوگیاهەیە، بیخاتە  ناو كەشتییەكەی. پاشان لافاوەكە دروست دەبێت و ئەویش سواری كەشتییەكەی دەبێت و پاش شەش رۆژ و حەوت شەو، لافاوەكە نامێت ئەویش لە سەر لووتكەی چیای " نیسیر"  كەشتییەكەی لەنگەر دەگرێت. پاشان دادەبەزێت قووربانی پێشكەشی خوداوەندەكان دەكات و ئەوانیش پیرۆزی دەكەن و  ژیانی نەمری پێدەبەخشن.

هەربۆیە كاتێك یەكەمجار ئەم داستانە بڵاو دەبێتەوە، هەرای گەورە دەنێتەوە، چونكە پێشتر خەڵكی تەنها لە رێگەی حكایەتەكەی تەوارت و قوورئانەوە ئاگاداری ئەم حكایەتە بوون.

لە زۆر شوێنی تریشدا هەست بەو كاریگەرییە دەكەین بۆ نموون لە  چیرۆكی دروستبوونی ئادەم لە ئاینە ئاسمانییەكان، ئادەم سەرەتا وەكو هەموو گیانلەبەراكانی تر ژیانێكی كێویی هەبووە، پاشان دەبێتە باوكی هەموو مرۆڤایەتی، ئەوەش لە رێگەی  ئاشنابوونی بە حەزرەتی حەوا، پاشان بە هۆی خواردنی سێوەكە، خوای گەورە لێی تووڕە دەبێت و لە بەهشت دەریدەكات. لە داستانی گیلگامێشیش ئینكیدۆ سەرەتا كەسێكی نیمچە كێویی بووە، پاشان لە رێگەی خۆشەویستی لەگەڵ شامهات  جێژی ژیانی سێكسی كرد و واز لە ژیانی  دارستان و  كێویی و گیانلەبەران دەهێنێت و دەچێتە شاری ئوروك دەژی. 

لەلایەكی ترەوە لە داساتنی گیلگامێشدا هاتووە : ئینكیدۆ بە هاوشێوەی خودای ئاسمان "ئانۆ" ئافێندراوە،  بە پێی تەوراتیش بێت ، خودا ئادەمی هاوشێوەی خۆی خوڵقاندووە.  هەروەها ئادەم و حەواش لە سەرەتادا بە رووتی ژیاون ، ئینكیدۆی سەرەتا بە رووتی ژیاوەو وەكو هەموو گیانلەبەرانی تر.

هەروەها لە رووی فكرەی بەهەشت و دۆزەخ، بەتایبەتی پەیوەندی بەهەشت بە رووبارەكانەوە، لە هەردوو ئایینی جوولەكە و ئیسلامیشدا ، باسی ئەم پەیوەندییە كراوە.  لە قوورئاندا لە چەندین شوێندا لە وەسفی بە هەشتدا هاتووە" جنات تجری من تحتها الانهار" بە گوێرەی تەوارتیش بێت، بەهەشت لە لای سەرچاوە رووبارەكانی پیسۆن و چیهۆعن و و فورات هەڵكەوتووە.

لە داستانی گیلگامێشیشدا كاتێك باسی ژیانی ئۆتناپیشتیم دەكات، كە لە بەهەشتێكدا دەژی  كە لە نزیكی سەرچاوەی رووبارەكانە.

كاریگەری بەسەر حكایەتی هەزار یەك شەوەو ئەسكەندەر نامەوە
گیلگامێش تەنها كاریگەری بەسەر ئایین و داستانە مێژووییەكان نەبووە، بگرە كاریگەرییەكی زۆر گەورەشی بەسەر ئەدەبیاتی جیهانییەوە هەبووە، بەتایبەتی ئەدەبیاتی كۆن ، لە رۆژهەڵاتدا حكایەتی " هەزار و یەكشەوە و ئەكسەندەر نامە" دوو حكایەتی كۆنی رۆژهەڵات و رۆژئاوان، داستانی گیلگامێش لە زۆر چیرۆكی ئەم دوو حكایەتەدا، كاریگەری گەورەی تێكردوون.  كاك شسوار لە كۆتایی كتێبەكەدا بە درێژی باسی ئەو كاریگەریانەی كردووە. 

كاریگەری بەسەر ئەدەبیاتی نوێوە
ئەمڕۆ  لە بەشێكی زۆری جیهاندا ئەدەبیاتی " فەنتازی، ماگی ، ساین فەكشن" زۆر بڵاوە، بەتایبەتی لە رۆژئاوادا، هەرچەندە لەم دواییەدا كاتێك سەردانی چینم كرد، سەیرمكرد، لەوێش زۆرێك لە نەوەی نوێی چینی حەزیان بەمجۆرە ژانرەی ئەدەبە، لەمەشدا وەكو رۆژئاوا بیردەكەنەوەو كاریگەری فەرهەنگی رۆژئاواییان بەسەریانەوە زۆرە.

كاتێك داستانی گیلگامێشم خوێندنەوە، ئینجا ئەو كاریگەرییە گەورەیەم بۆ دەركەوت، چونكە لە زۆر شوێندا فەنتازیا و  چیرۆكی ئەفسووناوی تێدایە، بە راستی كاتێك ئەم داستانە و بەشێك لە ئەدەبیاتی نوێ یان فیلمی نوێ دەبینێت، یەكسەر ئەو كاریگەرییەت بۆ دەردەكەوێت، بە تایبتی لە رووی پێكهێنانی پاڵەواندا، گیلگامێش پاڵەوانێكی خاوەنی هێزێكی ئەفسووناوییە، هەروەها بەشێكی زۆری ئەو دیمەن و شوێنانەی كە لەم داستانەدا باسكراون، رێك دەڵێیت ئەو فیلم و رۆمانە خەیاڵیانەن ، كە لە ئێستادا لە جیهاندا برەوی هەیە.

شێوازی نووسین
بە پێی ئەو دەقە كوردیەیە كە من خوێندمەوە و لەلایەن كاك شاسوار هەرشەمی لە سویدییەوە كراوەتە كوردی، داستانەكە لە دوانزە تابلۆ یان بەش پێكدێت، ئەوەی گرنگە ، هەموو داستانەكە بە شێوەی " شیعر" نووسراوە، ئەمەش خۆی لە خۆیدا داهێنانێكی نوێیە، چونكە شیعر داهێنانێكی گەورەی ئەدەبییە، هەر ئەم داستانە شیعرییە بۆتە ئیلهام بۆ زۆرێك لە داستانەكانی تری وەكو " ئەلیاد و ئۆدیسا" و لەلایەن هومیرۆسی شاعیرەوە نووسراوە، داستانی " بەهاراتا " ی هیندیش بە شیعر نووسراوە . پاشانیش ئەم داستانە رێگای بۆ بەهێزبوونی شیعر خۆشكردووە لە ناوچەكە و جیهان، بۆ نموونە شكسپیر زۆربەی شانۆكانی خۆی بە شیعر نووسیوە. خۆی لە خۆیدا گێڕانەوەی داستانەكە بە زمانێكی شیعری، داهێنانێكی گەورە بووەو كاریگەری زۆریشی بەسەر  ئەدەبیاتی جیهانەوە كردووەو پەرەی بە شیعر داوەو وایكردووە تا ماوەیەكی زۆر شیعر بەسەر تەواوی ئەدەبیاتی جیهاندا زاڵ بێت.

چەند سەرنجێك
دیارە من زمانی سۆمەریی و یان ئەكەدی نازانم و سەریشم لە  شێوە نووسینی خەتی بزماری دەرناچێت، لەبەرئەوە زۆر زەحـمەتە هەڵسەنگاندن بۆ ئەم دەقە بكەم، بەڵام ئەو دەقە كوردیەی كە لە بەردەستمدایە دەتوانم هەندێك سەرنج دەرببڕم، یەكێكیش لەو سەرنجانە كەلام دورست بوو، دووبارە بوونەوەی پەرەگراف و زۆرجاریش رستەیە لە داستانەكەدا، لە زۆر شوێندا ئەم دووبارە بوونەوەیە دەبینیت، نازانم ئایا هەر لە ناوەڕۆكەوە ئەم دووبارە بوونەوەیە هەیە، یان لە وەرگێرانەكە وا هاتووە؟ . بەراستی ئەم دووبارە بوونەوەیە كەمێك خوێنەر بێزار دەكات و بۆتە خاڵێكی لاواز بۆ دەقەكە.

لە تابلۆی چوارەم دێری یەكەم  تا شەشەم، لە لاپەڕە 90 ، هەمان پەرەگراف  لە دێری 35 دووبارە دەبێتەوە:
دوای بیست جووت كاتژمێرت رێ برین، ئەوان نانیان خوارد
دوای سی جووت كاتژمیر رێ برین، تەواو هەواریان هەڵدا،،
هەتا كۆتایی پەرەگرافەكە، هەمان پەرەگراف لە لاپەڕە 94 دووبارە دەبێتەوە.
هەروەها لە لاپەڕە 182 تابلۆ  نۆیەم دێری 142،143،144 چەندین جار دووبارە دەبێتەوە
تاریكی هێشتا هەر چڕ بوو، بێ هیچ تروسكاییەك
كارێكی ئەستەم بوو، چ پێش خۆی ببینێ، چ پاش خۆی
دوای ئەوەی كە ئەو سێ جووتكاتژمێر، رۆیشت
ئەو سێ دێرە هەتا كۆتایی دووبارە دەبێتەوە.
لە تابلۆی یانزەو لاپەرە 231 دێری 222 تا 226 و دووبارە دەبێتەوە.
بەراستی ئەم دێرە دووبارانە مایەی سەرنجە، لەهەمانكاتیشدا دەبێتە هۆی بێزاربوونی خوینەریش.

لە لایەكی ترەوە لە زۆر شوێندا ووشە یان دێڕ و رستە نەماوە، ئەمەش كاریگەری خراپی لەسەر مەفهومی گشتی داستانەكە كردووە، لە زۆر شوێنیشدا نەمانی ئەو دێڕانانە یان وشانە دەبنە مایە‌ی پرسیار لای خوێنەر.

لە بارەی وەرگێڕانە كوردیەكەوە
لە راستیدا ئەمە یەكەمین بەرهەمی كاك شاسوار هەرشەمییە كە من بەرچاوم كەوتبێت و خوێندبێتمەوە، بە گشتی كوردی زانێكی باشە و هەوڵیداوە بە زمانێكی ئاسان ، دەقەكە بە خوێنەری كوردی ئاشنا بكات، لە هەمانكاتیشدا زانیاری زۆرباشی لەبارەی مێژوو و داستانەكانی ناوچەكە لە پەراوێزەكان نووسیوە. جگە لەوەش لە كۆتایی داستانەكەشدا چەند پاشكۆیەكی گرنگی نووسیوە بەتایبەتی لەبارەی كاریگەری ئەم داستانە بەسەر ئایینەكان و ئەدەبیاتی كۆنی یۆنانی و رۆژهەڵاتی. تاكە شت كە لەم كتێبەدا بێزاری دەكردم، پیتەكان زۆر بە بچووكی نوسراون، بە داخەوە چاپخانەكە حسابی بۆ خەڵكانێك نەكردووە كە چاوی كەم ببینێت، بریا پیتەكان  كەمێك گەورەتر بونایە بۆ خوێندنەوەی خۆشتر و  ئاسان تر بوو.  
هیوای كاری باشتری بۆ دەخوازم.

دوا قسە
 بەدڵنیاییەوە داستانی گیلگامێش، یەكێكە لە داستانە گرنگ و مێژووییەكانی  مرۆڤایەتی، خوێندنەوەی ئەم داستانە، زانیاری زۆرمان لە بارەی ئایین و شێوەی ژیان و ئەدەبیاتی ئەو كاتەی شارستانی كۆنی عیراق پێدەدات، لەهەمانكاتیشدا كاریگەرییەكانی بەسەر ئایین و ئەدەبی كۆن و نوێوە بۆمان دەردەخات. 
دیارە قسەكردن لەبارەی ئەم داستانە زۆری دەوێت، هەتاوەكو ئێستاش لە زۆربەی وڵاتانی جیهان ، لێكۆڵینەوەی هەمەجۆری لەبارەوە دەكرێت، هەربۆیە هیوادارم بەم چەند دێرەی كە نووسیومە، تیشكێكم خستبێتە سەر ئەم داستانە و گرنگییەكانیم دەرخستبێت.

سەرچاوە:
داستانی گیلگامێش. لە سویدیەوە . شاسوار هەرشەمی. چاپی یەكەم. ناوەندنی توێژینەوەی مێژویی جەمیل رۆژبەیانی. چاپی یەكەم،.. سلێمانی. 2017

ئەردەڵان عەبدوڵڵا

PUKmedia تایبەت