مەلا بەختیار: 600 ملیار دۆلار براوەتە دەرەوەی وڵات

.

ئەمڕۆ لەدووەم رۆژی دیداری ئاشتی‌و ئاسایشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە زانكۆی ئەمریكی كوردستان- دهۆك، پانێڵێك بۆ هەریەك لە مەلا بەختیار، لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی، مەكتەبی سیاسی یەكێتی، رێبەر ئەحمەد، وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان، فالح فەیاز، راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عیراق‌و د. بەشیر حەداد، جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەچوو.

مەلا بەختیار، لەپانێلەكەیدا ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، كە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە رواڵەت لەم سەردەمەدان و بە جەوهەر لە سەدەكانی ناوەڕاستدان. رونیشیكردەوە، كە: وەرچەرخان بە مانای مۆدێرنێتە، بەمانای دیمۆكراسی، مەدەنی و پابەندبوون بە دەستوور و جێبەجێكردنی دەستوور لەم وڵاتانەدا بوونی نییە. بۆیە هەموو جارێ كە تووشی قەیرانێك دەبن ئەم وڵاتانە دەگەڕێنەوە بۆ خاڵی سفر.

ئەمەی خوارەوەش، دەقی روانگەی مەلا بەختیار، لێپرسراوی دەستەی كارگێڕییە:

روداوەكانی ئێستا روودەدەن‌و دەگوزەرێن لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و هەندێك لەوڵاتانی تریش، دەیانخست كە ئەم وڵاتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاس بەرواڵەت لەم سەردەمەدان‌و بەجەوهەر لەسەدەكانی ناوەڕاستدان هێشتا. وەرچەرخان بەمانای مۆدێرنەتە، دیموكراسی، مەدەنی، پابەندبوون بەدەستورو جێبەجێكردنی لەم وڵاتانەدا بوونی نییە. بۆیە هەمووجارێك  ئەم وڵاتانە كە توشی قەیرانێك دەبن، دەگەڕێنەوە خاڵی سفرو سەرلەنوێ‌ بیر لەوەدەكەنەوە بونیادنانەوەی ئەم وڵاتانە چۆن دەستپێبكەنەوە. ئەمە خاڵێكی جەوهەریی و ستراتیجییە بەبڕوای من‌و تا ئەم وڵاتانەش رزگار نەبن لەهەژمونی سەدەكانی ناوەڕاست، ناتوانن بێنە ئەم سەردەمەو بەپَی ئەركەكانی ئەم سەردەمەش كێشەكان چارەسەر بكەن.

چونكە چارەسەركردنی كێشەكان، تەنها بەڕێگەی دیموكراسی، پابەندبوون‌و جێبەجێكردنی دەستور دەبێت. نەك بەڕێگەكانی تری كە تا ئێستا لەوڵاتانی ناوچەكە، بەعیراقیشەوە بەڕێوەدەچێت.

44 كابینە لەمێژووی عیراقدا دروستكراوەو هیچی نەیتوانیوە، كێشەك ئابورییەكان، سیاسییەكان، كۆمەڵایەتییەكان‌و كێشە هەرێمایەتییەكانی عیراق چارەسەر بكەن. بەڵكو هەموو جارێك ئیستغلالی ئەوەیان كردووە، كە ئاستی تێگەیشتنی خەڵك، لەئاستی پێویستدا نەبووەو بەئەقڵییەتی میللیتاریستی مامەڵە لەگەڵ چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەكان كراوە. باشترین زیندان لەعیراق هەبووە، بەڵام خراپترین قوتابخانە لەعیراق هەبووە. باشترین جۆری ئەشكەنجەدان لەعیراق هەبووە، بەڵام خراپترین جۆری زانكۆ و پەروەردەكردن لەم وڵاتەدا هەبووە‌و كادری باش‌و هۆشیاری باش پەروەردە نەكراوە. بۆیە ئەم وڵاتانە قەیرانی پێكهاتە و بنچینەییان هەیە.

ئێستاش كە ئێمە لەسەردەمی جیهانگیریی‌و سۆسیالمێدیاداین، نەوەیەكی تازە پەیدا بووە. ئەم نەوە تازەیە، وەكو نەوەكانی رابردوو، لەژێر هەژموونی رابردوونین، كە هەموو شتێكی ئەم حكومەتانە قبوڵ بكەن. بۆیە دەبینین راپەڕین بەرپا دەبێ‌‌و بەئاسانیش شەقام دەتوانێ‌ ئاراستەكان‌و هاوكێشەكان هەموو بگۆڕێ‌. ئەمەش خاڵێكی زۆر گرنگە و هەتا ئەم تێنەگەینن نە دەتوانین لەمێژووی ئەم وڵاتانە تێبگەین‌و نە لەئیستاو ئاییندەشی تێبگەین.

سەبارەت بەهەرێمیشەوە، گرنگترین خاڵ ئەوەیە، كە دەستور لەم وڵاتە، لەدوای روخانی بەعس لە 2003 لەسەر بنەمای قیوا ئەم وڵاتە دروستبۆتەوە، پێكهاتەی سوننە، شیعەو كورد دروستبۆتەوە. بەداخەوە ئەم هاوسەنگی قیوایە، نەبووە بەمایەی ئەوەی ئیلتیزام بۆ دەستور بەتەواوەتی جێبەجێ‌ ببێت. بۆیە هەر لەیەكەمین تاقیكردنەوە كە ئێمە رووبەڕووی بوینەوە، كێشەی ئابوری بوو، نانیان بڕین. ریفراندۆم بوو، پەلاماریانداین. جێبەجێكردنی دەستور، شانزە ساڵە هەر هاتوچۆمان پێدەكرێت‌و ئەمانەش كێشەی زۆر گەورەن. بمانەوێ‌ و نەمانەوێ‌ ئۆباڵی هەموو ئەم كێشانە بەدرێژایی مێژوو لەسەر ئەم حكومەتانەو میللەتانی وەكو ئێمەو ئەو خەڵكە نییە كە داوای مافی ئابوری، دەستوریی‌و مەدەنی خۆی دەكات.

دەوڵەتی عیراق ئەگەر بیەوێ‌، خۆی لەو قەقیرانانە رزگار بكات، كە لە98 ساڵی رابردوو توشی بووە، نەك هەر ئەم حكومەتە، بەڵكو ئەم حكومەتەی عادل عەبدولمەهدی سەبارەت بەئێمە، صەمامی ئەمانەو هیچ كێشەیەكمان نییە لەگەڵ جەنابی عادل عەبدولمەهدی، بەڵام كەلەپوری 98 ساڵی رەبەق بەجێماوەو بەئاسانی چارەسەر ناكرێ‌. بۆیە باشترین رێگە ئەوەیە كە یەكەم: پابەندبن بەدەستور. چونكە دەستور جێبەجێ‌، مەحاڵە ئەم وڵاتە دەربازی ببێت. ئێستاش كە مەترسییەك هەیە، كە ئەگەر بێت‌و پرسی پێداچوونەوە یان هەمواركردنەوەی دەستور بكەوێتە دەست هەندێك خەڵك‌و دیسان لەڕوانگەی تائیفی‌و ناسیونالیستی، یان لەڕوانگەی نادیموكراسییەوە بیانەوێت دەستور هەموار بكەنەوە، عیراق دەبەنەوە بۆ گێژاوی رابردوو، ئێمەش دووچاری قەیرانی گەورەی زۆر مەترسیدار دەبینەوە جارێكی تر.

بۆیە ئومێدەوارم، ئەم راپەڕینە قۆناغێكی نوێ‌ بێ‌ لەمێژووی عیراق، نەك سەبارەت بەعەرەبی عیراق بەڵكو سەبارەت بەكورد، بەتوركمان، بەمەسیحی‌و هەموو پێكهاتەكان‌و ئەم قۆناغە نوێیەش بمانەوێ‌ و نەمانەوێ‌ دەبێ‌ رابردوو بەجێبهێڵێت‌و ئەو هەژمونانەی كە پێیدەوترێت هەژموونی سەدەكانی ناوەڕاست، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ كۆتایی پێبێت‌و ئەم وڵاتەش، كە وڵاتی عیراقە، پەیوەندی هەرێم‌و عیراقیش لەپەیوەندییەكی كلاسیكی بگۆڕین بۆ پەیوەندییەكی ئەم سەردەمە‌و لەم سەردەمەشدا بێین، بەپێی پێویستییەكانی ئەم سەردەمە، بەپێی ئەركەكانی دیموكراسی ئەم سەردەمە، بەیچی ئەركەكانی مۆدێرنەی ئەم سەردەمە، كێشەكانمان چارەسەر بكەین‌و جگە لەم رێگەیە، رێگەی پینەوپەڕۆ دادمان نادات. وەكو لەمەوبەریش دادی نەداوین‌و رووبەڕووی شەڕو شۆڕ بەدبەختی بوینەتەوە.

لەبەشێكی تری پانێلەكەدا، لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی، ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، كە: من لەناو راپەڕینەكەم‌و نە سەركردەیەكی راپەڕینەكەم، بەڵام راپەڕینەكە ئامانجەكانی دیارە، گۆڕینی ئەم حكومەتەیە، سیستەمەكەیە، گۆڕینی دەستورو هەڵبژاردنی پێشوەختەیەو هەموو ئەو ئامانجانەش، ئامانجی راپەڕینە. ئەمانەش ئامانجی چاكسازیی‌و خۆپیشاندان‌و مانگرتن نییە. 

ئەوانەی من باش دەناسمن، دەزانن بەباشی لەسەر مەفاهیم دەوەستم‌و كتێبیشم هەیە لەسەر جیاوازی شۆڕش‌و راپەڕین، بەناوی شۆڕشی كوردستان‌و گۆڕانكارییەكانی سەردەم. یەكەمین كتێبیشە كە پێشبینیم كردووە، راپەڕین لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرپا دەبێت، كە لەساڵی 1989شدا كتێبەكەم نوسیوە. بۆیە خوێن رشتن‌و پانزە هەزار بریندار، ناسنامەی داوە بەراپەڕینەكە. بۆیە ئومێدەوارم عیراق لەم قەیرانە رزگاری ببێت‌و وەربگۆڕێت لەوڵاتێكەوە كە جارێ‌ نەیتوانیوە دەوڵەتێكی دیموكراسی مۆدێرن بونیادبنێ‌، بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتێكی دیموكراسی مۆدێرن.

لەم وڵاتانەی ئێمەدا، تەكنەلۆجیای مۆدێرنە بەكاردەهێنین، بەڵام فەلسەفەی مۆدێرنە لەسیستەمدا جێبەجیچ ناكەین. دیموكراسی مۆدێرنە لەم وڵاتانەی ئێمەدا جێبەجێ‌ ناكرێ‌. هەموو جارێك ئەم تەقینەوانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوە. ئەمە یەك.

دووەم: هەندێك ژمارە دەڵێم، بزانن چ میللەتێك هەیە بەرگەی ئەمە بگرێت.      

ژمارەی جەنەڕاڵەكانی عیراق، دە بەقەد جەنەڕاڵەكانی ئەمەریكایە.ئەمریكا لەهەشتا وڵاتدا ئۆردوگای هەیەو دنیا لەڕێگەی سەربازییەوە دەبات بەڕێوە، ئێمەش لەبەرامبەر موسڵ‌ودیالەو كەركوك، سوپاكەمان بینی چی بەسەرهات لەسەر دەستی ئەم جەنەڕاڵانە. كەرتی كارەبا لەسەردەمی سەدام 35 هەزار فەرمانبەری هەبووە، موچەكانیشیان لەداهاتی كارەبا دراوە، نەك لەداهاتی دەوڵەت. بەڵام ئێستا 100 هەزار فەرمانبەر لەداهاتی دەوڵەت موچە وەردەگرن، سەد ملیار دۆلاریش لەكەرتی كارەبا دزراوە. 600 ملیار دۆلار لەم وڵاتە بردراوەتە دەرەوەی وڵات. ناوەندەكانی دارایی دەرەو دەڵێن:368 ملیار دۆلار تەنها براوە بۆ بەریتانیا. یەك ملیۆن و 600 هەزار منداڵی بێ سەرپەرشت لەعیراق هەیە. شەش هەزار قوتابخانەی قوڕ لە عیراق هەیە. رێژەی بێكاری بۆ ئەو پەڕی هەڵكشاوە، ئەمەش دۆخێی زۆر ترسناكە سەبارەت بەوڵاتێك كە رۆژانە چوار ملیار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات‌و داهاتەكەشی بەوجۆرە خەرج دەكرێت. 

جێگری سەرۆی پەرلەمانی عیراق زۆر جوانی وت: گەندەڵی ئەم وڵاتە بۆتە سیستەم‌و رۆچۆتە هەموو جومگەكانی ئەم وڵاتە، لەفەرمانبەرێكی بچوكەوە هەتا كاربەدەستی گەورە. بۆیە ئەم وڵاتە پێویسی بە گۆڕانگارییەكی رادیكاڵی هەیە‌و بەپینەوپەرشۆ چارەسەر ناكرێت. بەدڵناییەوە، تەئیدی هەموو ئەو هەنگاوانە دەكەمەوە كە جەنابی عادل عەبدولمەهدی‌ و كاكە فالح قسەی لەسەر دەكەن‌و هەموو ئەمانە چاكسازین‌و زۆر زۆر باشە‌و باجێبەجێ‌ بكرێت. بەڵام ئەمە دەردی ئەم وڵاتە چارەسەر ناكات.

سەبارەت بەئێمەش، بەشبەحاڵی خۆم، پێموایە پەیوەندی هەرێم‌و بەغداد، ئێستان پەیوەندییەكی  تەندروستەو جارێكی تر هەرێمی كوردستان سەلماندی كە بەشێكە لەچارەسەری كێشەكان، عیراق لەگەورەترین قەیراندایە، بەڵام هەرێم خۆی وەكو بەشێك لەچارەسەر لەعیراق خستۆتەڕوو، هەروەكو چۆن لەسەردەمی ئۆپۆزسیۆن، پەناگەی هەموو ئۆپۆزسیۆنی عیراق بووین،هەروەكو چۆن دوای روخانی صەدام، جەنابی مام جەلال‌و كاك مەسعود چوونە بەغداد، ماڵیان بەكرێ‌ گرت‌و ژووریان لەهۆتێل گرت‌و وتیان با عیراق بویادبنێینەوەو بونیادیان نایەوە. ئێستاش ئەوە جارێكی تر قەیران دروستبۆتەوە، قەیرانێكی قوڵیش دروستبۆتەوەو مان‌و نەمانی ئەم حكومەتە لەغەرغەرەدایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەرێم رۆڵێكی پۆزەتیڤ دەبینێت بۆ بونیاد نانەوە. 

ئومێدەوارین ئەم بونیادنانەوە، پەیوەندی نێوان هەرێم‌و بەغداد، جیاوازە لەو پەیوەندییەی دوای روخانی صەدام‌و پێشووتر. ئێستا دەستورمان هەیە. بودجەی دیاریكراومان هەیە بەغەدریشەوە، رێككەوتنی سیاسیمان هەیەن ئەم پەیوەندییەی ئێستا هەیەو ئەم دەرەسی ئێستا دەدرێت بەحكومەتی عیراق‌و بەهەموولایەكمان، ئومێدەوارم ئەم پەیوەندییە ئەم جارە بەوشێوەیە تەوزیف بكرێت‌و دەستەبەر بكرێت، كە ئەم قەیرانەی ئێستا چارەسەر بكرێت، بەرازیكردنی هەموو ئەو خەڵكەی لەشەقامدایە، وا چارەسەر بكرێت كە ئیتر دەستور جێبەجێ‌ بكرێت، كێشەی بودجەی نێوانمان چارەسەر بكرێت، ئیتر لەسەر موچەی خەڵك ئازار نەدرێین، پێشمەرگەو هەموو سێكتەرەكانی ئەم وڵاتە هەقە رەنگادانەوەی پۆزەتیفی بۆ ئێمەش هەبێت‌و ئەو كێشانەی بوون بەمایەی لاوازبوونی پەیوەندییەكانی هەرێم‌و بەغداد، نابێ‌ ئەو كێشانە جارێكی تر هیچ كاربەدەستێك ‌و حزبێك لەعیراقدا، هەقی هەبێ‌ ئەوانە لەگەَ ئێمە بكاتەوە. چۆنێتی چارەسەكان ئامادەیە، بەڵام چۆنێتی جێبەبەجێكردنەكان ئامادەنییە لەعیراقدا.

ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، كە: ئێستا زۆربەی لایەن عێراقیەكان و تەنانەت مەرجەعیەتی بەڕێز سیستانیش، ئاماژە بەوەدەكەن كە عێراق ناگەڕێتەوە پێش 25ی ئۆكتۆبەر، ئەم قسەیە، مانای زۆر هەڵدەگرێت، واتا تەواوی سیستەمی عێراق، حكومەت‌و پەرلەمانی عێراق، پەیوەندیەكانی نێوان هەرێم و بەغداد، هەمویان دەگۆڕێن. 

بۆیە چۆن عێراق ناگەڕێتەوە بۆ پێش 25ی ئۆكتۆبەر، ئەوا دەبێت كوردستانیش نەگەڕێتەوە پێش 25ی ئۆكتۆبەر، واتا دەبێت گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغداد، لە گفتوگۆكانی پێشوتر نەچێت و گۆڕانیان بەسەردا بێت لەڕووی هەموو كێشەكانەوە. بە تایبەتی كێشەی مادەی 140 و پشكە ئابوریەكانی هەرێم.

PUKmedia راگەیاندنی لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی