ئه‌مڕۆ له‌مێژوودا

.

16 سێبته‌مبه‌ر [ئه‌یلول]

رووداوه‌كان:

1400: یاخیبووی ویلزی (ئه‌وین گلیندور) خۆی راگه‌یاند به‌ ئه‌میری (ویلز).

1431: په‌یماننامه‌ی فه‌خری نێوان موسڵمانان و قشتاله‌كان له‌ ئه‌نده‌لوس ئه‌نجامدرا، كه‌ شانشینی قشتاله‌ گه‌وره‌ترین هه‌نگاوی خۆی نا له‌ پێناو به‌دیهاتنی ئاواته‌كانی بۆ بنبرِكردنی بوونی ئیسلامی له‌ ئه‌نده‌لوس.

1543: عوسمانیه‌كان په‌یماننانه‌یان مۆركرد له‌گه‌ڵ فه‌ره‌نسه‌ بۆ به‌رِێوه‌بردنی به‌نده‌ری تۆلۆنی فه‌ره‌نسی.

1591: ده‌وڵه‌تی عوسمانی په‌یمانی به‌ست له‌گه‌ڵ پۆڵۆنیا كه‌ پۆڵۆنیا (لیتوانیا) ببێته‌ پاشكۆی ده‌وڵه‌تی عوسمانی.

1776:رودانی شه‌رِآ (به‌رزاییه‌كانی هارلم) كه‌ یه‌كێك بوو له‌ شه‌رِه‌كانی جه‌نگی سه‌ربه‌خۆیی ئه‌مریكا.

1804: زانای كیمیا و فیزیای فه‌ره‌نسی (لویس جوزیف) هه‌ستا به‌ گه‌شت به‌ باڵۆن كه‌ پرِبوو له‌ هایدرۆجین و به‌رزبوویه‌وه‌ بۆ به‌رزایی 7,16 مه‌تر، بۆ پێوانی هێزی راكێشانی زه‌وی و پله‌ی گه‌رمی و په‌ستانی هه‌وا و ته‌ركیزی كیمیایی.

1810: سه‌ربه‌خۆیی مه‌كسیك له‌ ئیسپانیا.

1890: تێكشكانی كه‌شتیه‌كی عوسمانی له‌ ئاوه‌كانی یاباندا و كوژرانی 550 كه‌س.

1908: دامه‌زراندنی كۆمپانیای جه‌نه‌رال مۆتۆرز.

1916: یه‌كه‌م تانك رۆشته‌ گۆرِه‌پانی شه‌رِ له‌سه‌ر ده‌ستی به‌ریتانیه‌كان و ئه‌وه‌ش دژی ئه‌ڵمانه‌كان له‌ شه‌رِی (سوم) كه‌ یه‌كێك بوو له‌ شه‌رِه‌كانی جه‌نگی دووه‌می جیهانی.

1931: هێزه‌كانی ئیتالیا تێكۆشه‌ری لیبیا (عومه‌ر موختار)یان له‌سێداره‌دا.

1940: رێكخراوی (لیحی) فه‌له‌ستینی ده‌ستیگرت به‌سه‌ر كه‌لوپه‌لی بانكی ئاباك له‌ ته‌لئه‌بیب دوای ده‌ستگیركردنی یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی.

1941: داگیركرنی ئێران له‌ لایه‌ن یه‌كیه‌تی سۆڤیه‌ت و به‌ریتانیاوه‌ بۆ كۆتایی هێنان به‌ ده‌سه‌ڵاتی ره‌زا په‌هله‌وی و گۆرِینی به‌ محه‌مه‌د ره‌زای په‌هله‌وی له‌ ترسی ئه‌وه‌ی یه‌ك نه‌گرێت له‌گه‌ڵ ئه‌دۆلف هێتله‌ر له‌ میانی جه‌نگی دووه‌می جیهانی.

1941: موشیری نازیه‌كان (فیلهلم كایتل) فه‌رمانیدا به‌ كوشتنی 50 شیوعی به‌رامبه‌ر یه‌ك سه‌بازی برینداری ئه‌ڵمانی و كوشتنی 100 كه‌س به‌رامبه‌ر به‌ یه‌ك سه‌بازی كوژراوی ئه‌ڵمانی.

1942: دامه‌زراندنی (كۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی كورد) له‌ شاخی سابلاخ له‌ رۆژهه‌ڵاتی كوردستان.

1942: بڵاوكردنه‌وه‌ی یه‌كه‌م ژماره‌ی رۆژنامه‌ی گۆڤاری (ژیانه‌وه‌ی كورد) له‌ لایه‌ن میرحاج له‌ رۆژهه‌ڵاتی كوردستان.

1942: له‌ لایه‌ن كۆمه‌ڵێك ماركسیه‌وه‌ (پارتی كۆمه‌ڵه‌) راگه‌یه‌نرا له‌ رۆژهه‌ڵاتی كوردستان.

1942: دامه‌زراندنی رێكخراوی شۆرِشگێرِانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان به‌ ناوی (كۆمه‌ڵه‌ی كاژێك).

1945: خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانی هێزه‌كانی یابانی له‌ هۆنگ كۆنگ به‌ ئه‌دیمرالی به‌ریتانی (سیسیل هاركورت).

1952: شێخ محه‌مه‌د خزر حسێن بوو به‌ شێخی ئه‌زهه‌ر له‌ دوای شێخ عه‌بدولمه‌جید سه‌لیم البشری، كه‌ ده‌ستی له‌ كار كێشایه‌وه‌.

1955: كۆده‌تای سه‌ربازی كۆتایی هێنا به‌ ده‌سه‌ڵاتی خوان بیرون له‌ ئه‌رجه‌نتین.

1959: سه‌رۆكی فه‌ره‌نسی (دیگۆل) دانینا به‌ جه‌زائیریه‌كاندا كه‌ مافی چاره‌ی خۆنوسینیان هه‌یه‌.

1961: فرِۆكه‌ جه‌نگیه‌كانی رژێمی عێراق بۆردومانی ناوچه‌ی بارزان و ده‌وروبه‌ری كرد له‌گه‌ڵ مه‌ڵبه‌ندی بارزانی.

1963: دامه‌زراندنی مالیزیا له‌ یه‌كیه‌تی مه‌لایا و سه‌نگافوره‌ و بورنیوی باكوری به‌ریتانی و سراوق.

1966: دروستكردنی خانه‌ی ئۆپرا میترۆبۆلیتان له‌ سه‌نته‌ری لینكۆن له‌ مانهاتن.

1969: رژێمی عێراق هێرشی كرده‌ سه‌ر گوندی (سۆریای) له‌ سێگۆشه‌ی سنوری نێوان عێراق و ئێران و توركیا نزیكه‌ی 60 كه‌سیان گولله‌ باران كرد و به‌ سه‌دان كه‌سیش ده‌ربه‌ده‌ر كران.

1969: دانانی ئیمامی گه‌وره‌ (محه‌مد الفحام) به‌ شێخی جامیعی ئه‌زهه‌ر.

1975: بابوا گینیای نوی سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت له‌ ئوسترالیا.

1975: هه‌ریه‌ك له‌ (ره‌ئسولئه‌خزه‌ر و مۆزه‌مبیق و ساوتومیه‌ و برینسیب) چوونه‌ ناو نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان.

1978: محه‌مه‌د زیائولحه‌ق حاكمی سه‌ربازی و سه‌رۆكی ده‌سه‌ڵاتی راپه‌رِاندن خۆی راگه‌یاند وه‌ك سه‌ركۆماری پاكستان و به‌و شێوه‌یه‌ بوو به‌ شه‌شهه‌مین سه‌رۆكی ئه‌و وڵاته‌.

1978: كوژرانی شه‌ست هه‌زار كه‌س له‌ زه‌مینله‌رزه‌یه‌ك له‌ ئێران.

1980: (سانت فنسینت) و (جرینادینز) چوونه‌ ناو نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان.

1982: ده‌ستپێكی قه‌سابخانه‌ی (سه‌برا) و (شاتێللا) له‌ لوبنان.

1982: له‌سێداره‌دانی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی پێشووی ئێران (سادق قوتب زاده‌) به‌ تۆمه‌تی پیلاندانان بۆ سه‌ر ده‌وڵه‌ت.

1987: مۆركردنی پرۆتۆكۆلی مۆنتریال بۆ پارێزگاری به‌رگی ئۆزۆن.

1989: دامه‌زراندنی لیژنه‌ی هاریكاری كورده‌ ئاواره‌كان له‌ هۆڵه‌نده‌، بۆ یارمه‌تیدانی كورده‌ ئاواره‌كانی باشووری كوردستان.

1990: له‌ به‌غداد راگه‌یه‌نرا كه‌ (عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید)  وه‌زیری حوكمی ناوخۆیی، بوو به‌ پارێزگاری كوێت.

1991: مه‌راسیمی به‌خاك سپاردنی ته‌رمی 23 شه‌هیده‌كه‌ی شه‌قلاوه‌.

1991: ده‌ستپێكی دادگایی سه‌رۆكی لابراوی په‌نه‌ما (مانویل نوریگا) له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان.

1992: كۆنگره‌ی نۆزده‌یه‌مینی سۆشیالیست ئینته‌ر ناسیۆناڵ  له‌ برِیاره‌كانیدا فیدرِاڵی بۆ كوردستانی عیراق په‌سه‌ند كرد.

1996: توركیا رازیی نه‌بوو فرِۆكه‌خانه‌ی (ئینچه‌رلیك) به‌كاربهێنرێت تا له‌و رێگایه‌وه‌ هێرشی ئاسمانی بكرێته‌ سه‌ر عێراق.

1998: دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌ی سه‌له‌فی بۆ بانگه‌واز و شه‌رِ له‌ جه‌زائیر.

2000: له‌ ده‌یه‌ی نه‌وه‌ده‌كاندا بۆ یه‌كه‌مجار نرخی نه‌وت گه‌یشته‌ 36 دۆلار.

2004: سێهه‌مین كۆنگره‌ی سه‌ندیكای پزیشكان له‌ سلێمانی به‌رِێوه‌چوو.

2004: گه‌رده‌لولی ئیڤان دای له‌ فلۆریدا و زیانی زۆری گه‌یاند و چواره‌م گه‌رده‌لولی به‌هێز بوو كه‌ بیدات له‌ ولایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان.

2005: ده‌وڵه‌تی كوێت له‌ باره‌گای نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان رێكه‌وتننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بۆ بنبرِكردنی كاره‌كانی تیرۆری ئه‌تۆمی مۆركرد و بووه‌ 60 هه‌مین ده‌وڵه‌ت كه‌ ئه‌و رێكه‌وتننامه‌یه‌ مۆربكات.

2009: سه‌رۆكی لوبنانی میشال سلێمان (سه‌عده‌دین حه‌ریری)ی  راسپارد بۆ دروستكردنی حكومه‌تی لوبنانی.

2013: رووداوی كوشتنی به‌ كۆمه‌ڵ له‌ واشنتۆن نافی یارد كه‌ بووه‌ هۆی كوشتنی 13 كه‌س له‌گه‌ڵیاندا ئه‌نجامده‌ری كرده‌كه‌، له‌گه‌ڵ 27 بریندار.

2013: سه‌رله‌نوی كاركردن له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كیسونگی پیشه‌سازی و دوای ئه‌وه‌ی كه‌ زیاتر له‌ پێنج مانگ كاركردن وه‌ستا تیایدا دوای قه‌یرانی 2013ز.

2014: كۆبوونه‌وه‌كانی خولی 69ی كۆمه‌ڵه‌ی گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ نیویۆرك.

 

له‌دایكبوون:

1386: مه‌لیك هنری پێنجه‌م، مه‌لیكی ئینگلته‌ره‌.

1521: ئیمبراتۆر جیاجینگ، ئیمبراتۆری چین.

1853: ئه‌لبرشت كوسل، پزیشكی ئه‌ڵمانی و وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی پزیشكی ساڵی 1910ز.

1858: ئه‌ندرو بونار لو، سه‌ره‌ك وه‌زیرانی شانشنینی یه‌كگرتوو.

1859: یووان شیركای، سیاسه‌تمه‌دار و سه‌ركرده‌ی سه‌ربازی چینی.

1877: جاكوب شیك، داهێنه‌ری ئه‌مریكی.

1886: فرانسی ئیمیل سیلانبا، نوسه‌ری فنله‌ندی و وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی ئه‌ده‌بی ساڵی 1939ز.

1891: كارل دونیتس، سه‌رۆكی ئه‌ڵمانیای نازی.

1893: ئه‌لبرت ناجیرابولت، پزیشكی هه‌نگاری وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی پزیشكی ساڵی 1937ز.

1897: میلت فرانكلین، مۆسیقاری ئه‌مریكی.

1922: گای هاملتن، ده‌رهێنه‌ری ئه‌مریكی.

1924: لورین باكان، ژنه‌ ئه‌كته‌ری ئه‌مریكی.

1936: جهیمان العتیبی، تیرۆریستی سعودی.

1945: له‌یلا نه‌زمی، ژنه‌ گۆرانیبێژی میسری.

1950: تاریق متری، ئه‌كادیمی و سیاسه‌تمه‌داری لوبنانی.

1951: رینی فان دی كركوف، یاریزانی تۆپی پێی هۆله‌ندی.

1951: ویلی فان دی كركوف، یایزانی تۆپی پێآ هۆڵه‌ندی.

1952: میكی رورك، ئه‌كته‌ری ئه‌مریكی.

1961: زیكرا، ژنه‌ گۆرانیبێژی تونسی.

1965: كارلهاینز ریدل، یاریزان و راهێنه‌ری تۆپی پێی ئه‌ڵمانی.

1968: مارك ئه‌نتونی، گۆرانیبێژی ئه‌مریكی.

1988: مریه‌م حسێن، ژنه‌ ئه‌كته‌ری عێراقی و كاركردوو له‌ ئیمارات.

1992: نیك جوناس، گۆرانیبێژ و ئه‌كته‌ر و نوسه‌ری گۆرانی و ژه‌نیاری ئه‌مریكی.

 

وه‌فات:

1701: مه‌لیك جیمسی دووه‌م، مه‌لیكی ئینگلته‌ره‌.

1736: دانیال گابرییل فه‌هره‌نیهایت، زانای فیزیای ئه‌ڵمانی.

1824: مه‌لیك لویسی هه‌ژده‌هه‌م، مه‌لیكی فه‌ره‌نسه‌.

1925: ئه‌لكسه‌نده‌ر فردیمان، زانای فیزیای روسی.

1931: عومه‌ر موختار، تێكۆشه‌ری لیبی و نازناوی (شێخی موجاهیدان)ی هه‌بوو.

1932: رونالد روس، پزیشكی ئینگلیزی و وه‌رگری خه‌ڵاتی نۆبڵی پزیشكی ساڵی 1902ز.

1944: گۆستاڤ باور، راوێژكاری ئه‌ڵمانیا.

1977: ماریا كالاس، ژنه‌ گۆرانیبێژی ئه‌مریكی یۆنانی.

1980: جان بیاجیه‌، زانای سویسری له‌ ده‌رونزانیدا.

1996: مه‌لیك جۆرج باندی، سیاسه‌تمه‌داری ئه‌مریكی.

2006: فوئاد المهندس، ئه‌كته‌ری میسری.

2006: موشیه‌ ساسون، دووه‌م باڵیۆزی ئیسرائیل له‌ میسر.

 
جه‌ژن و بۆنه‌كان:

رۆژی جیهانی پاراستنی چینی ئۆزۆن.

جه‌ژنی سه‌ربه‌خۆیی له‌ مه‌كسیك.

جه‌ژنی سه‌ربه‌خۆیی له‌ بابوا گینیای نوی.

رۆژی شه‌هید له‌ لیبیا.

جه‌ژنی دامه‌زراندنی مالیزیا.

 

PUKmedia ئا/حسێن هه‌ڵه‌بجه‌یی