ئۆرزدی چییە؟

.

لە سلێمانیی شەقامێكی بەناوبانگ و سەرەنجڕاكێش هەیە، كە لە سەرەتای بانكی رەشیدی سەراوە دەستپێدەكات تا دەسپێكی خانووە كۆنەكەی رەشید سەلیم میران و بۆ سەرەتای شەقامی ئیبراهیم پاشا، بەناوی ئۆرزدی باگ، یان شەقامی ئۆرزدییەوە بانگدەكرێت، لە راستیدا ئەم شەقامە ناوی شەقامی گۆرانە، بەناوی شاعیر گەورەی كورد عەبدوڵڵا بەگی سلێمان بەگ، گۆرانەوە ناونراوە.

بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە بۆ لە سەرەتای حەفتاكان و هەشتاكاندا ناوی ئەم شەقامە زیاتر ئۆرزدییەوە بانگ دەكرێت؟

ئۆرزدی چییە؟

لە كۆتاییی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست كۆمپانیای ئۆرزدی بەشداربوون لە گەشەپێدانی رۆشنبیری بەكاربەر لە خۆرهەڵاتی ئەوروپا دواتر لەوێشەوە بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا، بە كردنەوەی ئەو مۆڵە گەورانە بۆ بایەخ پێدانی كاڵای ئەوروپی لە زۆربەی شارە گرنگەكانی دونیا، عیراقیش بێ بەش نەبوو، لەم كۆمپانیایە لەهەریەك لە پارێزگاكانی عیراق، ئۆزدی لقی خۆی تێداكردەوە.

ئۆرزدی چۆن دامەزرا؟

سەرچاوەكان دەڵێن ئەم كۆمپانیایە بە پێی لێكۆڵینەوەكان بەناوی بنەماڵەی (باخ)ی جولەكەوە بووە، كە دەوڵەمەندترین بازرگانی ئیپمراتۆریەتی نەمسا-هەنگاریا بوون. بنەماڵەكە بە رەچەڵەك نەمسا-هەنگاریین، ئادۆلف ئۆرزدی هاوسەرگیری لەگەڵ مۆریس باخ كردووە.

ئەدۆڵف ئۆرزدی پێشتر ئەفسەرێك بوو لە بزاوتی 1848ی نیشتمانی هەنگاریا، كە دواتر ئەو بزوتنەوەیە شكستی هێنا و نەمساوییەكان لەناویبردن، ئەو ئەفسەرە دواتر سەری خۆی هەڵدەگرێت بۆ (ئیستانبوڵ) لەوێ ئیتر خۆری بازرگانی هەڵهات و دەستی بەكاركرد.

كردنەوەی یەكەمین فرۆشگا
وەكو دەستپێكی ئیشە بازرگانیەكە یەكەمین فرۆشگای لەناوچەی گەڵەتا لە ئەستانبوڵ كردەوە كە شوێنكی ستراتیژی شاری ئەستانبوڵە، فرۆشگاكە جلی ئامادەكراوی ئەوروپی دەهێنا و لەم شوێنە دەیفرۆشتن، بەمجۆرە كارەكەی گەشەی كردوو دواتریش هەریەك لە كوڕەكانی فلیپ و لیۆن لە دوای خۆی درێژەیان بەم كارەدا.

ناونانی ئۆرزدی باك.

پاش ئەوەی ئیشەكە پەرەی سەند كوڕەكانی ئۆرزدی لەگەڵ هێرمان و جۆزیفی كوڕی مۆریس باخ ئیشەكەیان گرتە دەست، هەرچواریان ڕێكەوتن لەسەر ئەوەی ناوی بنێنن، ئۆرزدی-باخ، واتە ناوی باوكی هەرچواریان.

لە ساڵی 1879 هێرمان باخ لە شاری پاریس هاوسەرگیری كرد لەگەڵ ماتێلادا ئۆرزدی خوشكی فلیپ و لیۆن و لە هەمان شاردا نیشتەجێبوون، لە ساڵی 1888یش نووسینگەی سەرەكی كۆمپانیاكەیان لە پاریس كردەوە، لەبری ئەوەی بنووسن ئۆرزدی باخ، كردیان بە ئۆرزدی باك چونكە لە زمانی فەرەنسی بە "باخ" بە "باك" دەخوێنرێتەوە، ناوەكەی بە فەرمی بە"ئۆرزدی باك" جێگیركرا.

كۆمپانیایەكی گەورەی جیهانی بوو،لە كۆتایی سەدەی نۆزدە و سەدەی بیست،توانی لە زۆربەی وڵاتانی دونیا لقەكانی خۆی بكاتەوە.

ئۆرزدی باك لە ساڵی 1893 یەكەمین فرۆشگاكانی لە ڤییەنای پایتەختی نەمسا كردەوە و دواتر لە ساڵی 1895 كۆمپانیاكە بوو بە پشكداری، فرۆشگای گەورەی لە شارەكانی خۆرهەڵاتی ئەوروپا و توركیا كردەوە، ساڵێك دواتر لە پایتەختەكانی قاهیرە و تونس و ، شاری حەلەب و بیروت كردەوە.دواتر لە عێراق و زۆربەی وڵاتانی دونیا كردەوە.

لە مانگی نیسانی ساڵی 1984 ز "فەرهاد فەرەج" كە وەك پێنجەمین بەرپرس و بەڕێوەبەری ( ئۆرزدی باك لە سلێیمانی)"دەست بەكار بوو.
كە یەكێك بوو لە بەرپرسە بەتوانست و لێهاتووەكانی ئەم بازاڕە،هەتا ساڵی 1991ز كە ئۆرزدی باك تاڵانكرا و دواتر تەنها شوێنەكە مایەوە.

چۆن ناوی ئۆرزدی گۆردرا؟

ئەو كات زۆربەی بڕیارەكان لە حكومەتی ناوەندی لەبەغداد دەرئەچوون.بۆیە بەپێی بڕیارێكی وەزارەتی بازرگانی لەساڵی 1986 هەرچی ناوی ( ئۆرزدی باك) هەبوو لە عیراقدا گۆڕا بۆ ( بازاڕی ناوەندی گشتی)( الاسواق المركزیە)".ئیتر ناوی ئۆرزدی باك لەسەر "دفتر مشتریات" پەڕاوی كڕیاران كرا "للاسواق المركزیە".

ئیتر لە هەمان ساڵەدا بۆ ماوەی چەند مانگێك كاری فرۆشتن ڕاگیرا و دەستكرا بە نوێكردنەوە و نۆژەنكردنەوەی دیكۆرات و گۆڕانكاری و فراوانكردنی بەشەكانی بازاڕەكە..
لەگەڵ ناردنی رێنمایی نوێ و زانیاری دروست بۆ بەڕێوەبردن و دابەشكردنی كەل و پەل بە سیستەمێكی نوێ و هاوچەرخ.

بۆچی ئۆرزدی گرنگ بوو؟

كردنەوەی بازاڕەكە ئاستەنگی زۆری هاتە پێش "بەڵام بە هۆی پەیوەندی برایانەو هاوڕێیەتی و كەسایەتی ئەزیزەكانی شارەكە و خەمخۆری و دڵسۆزی بەڕێوەبەر و لیپرسراوی هەندێ لە فەرمانگەكانی ( ڕێگاوبان ـ تەندروستی ـ كارەبا ـ پۆلیس ...) هاوكاری و یارمەتیەكی زۆریان داین لە دابین كردنی لۆری و كۆمپرێسەرو كەرەسەی بینا و تەنانەت كرێكار ....هەمووی ئەمانە بێ بەرامبەر.

ئەم بازاڕە لە بەرواری 1-8-1987 كرایەوە لە رێ و رەسمێكی رەسمیدا كە لیپرسراوان و بەڕێوەبەری فەرمانگەكانی سەلەیمانی بەشدار بوون وە لە لایەن فەرمانبەرو كار گوزارەكانەوە بە پۆشاكی كوردیەوە پێشوازیان لێ كرا.

ئەم بازاڕە كەوتۆتە سەر شەقامی گۆران، بیناكەی پێك هاتوە لە سێ نهۆم وە بەشێك لە نهۆمی خوارەوە ( كۆگایەكی گەورە بوو بۆ هەموو كەل و پەلەكانی بەشەكان) وە بەشێك لە نهۆمی سەرەوە تەرخان كرابوو وە جیا كرابوەوە بۆ بەشەكانی ( ژمێریاری ـ ووردبینی ـ ڕۆشتن و هاتنی كەلو پەلی كۆگانی بەشەكان ـ خەزێنە ی سەرەكی ـ احسا‌و ـ دیكۆر).

هەر یەكێك لەم بە شانە چەن فەرمانبەرێك ئیش و كارەكانی خۆیان بە گیانێكی لیپرسراوەتی و دڵسۆزیەوە جێ بە جێ ئەكرد" زۆربەی زۆری فەرمانبەرەكان بەوانەی لە فرۆشتن و بەشەكانی تردا خزمەتیا ن ئەكرد هەڵگری بڕوا نامەی زانكۆ و پەیمانگاو ئامادەیی یەكان بوون !!!!!

بەشی دووهەم

ئەم بازاڕە پێك هاتبوو لە چەن بەشێك هەر بەشەی چەن فەرمانبەرێك لیپرسراوی بوون بە( ژمە) مانای هەموو كەل و پەلی ئەو بەشە بە یەكسانی لە ئەستۆی ئەواندا بوو.

بە پێی سیستەم و رێنمایی، پێشتر ئاگادار ئەكران بۆ ئەو كەل و پەلانەی ئەبێت بفرۆشرێن و دابەش بكرێن " وە هەر بەشێك ( خەزنەدار ـ ئەمین سندوق ـ كاشێر) هەبوو جاری وا بۆ قەرەباڵغی ئەكرا بە دوو كاشێر.

جێی ئاماژەیە دابەشكردن و دانانی نرخ،  هەمووی لە رێگای رێنمایی ژمێریاری و وردبینی ( مەڵبەندی ژمێریاری بغداد) بوو بە فاكس ئاگادار ئەكران.
دابەشكردن و نرخ راستەوخۆ پەیوەند هەبوو بە بغداد تەنها ئیدارە و جێگۆڕكێ یی فەرمانبەران پەیوەند بوون بە ( ئەمانەتی بازرگانی و دارایی هەولێر)!.

لە سیستەمی نوێ كەدا بۆ هەموو مووچە خۆری دەوڵەت بۆی هەبوو سەردانمان بكات وە كەل و پەل بكڕێت" لە رێگای هەر یەك دەفتەرێكی تایبەت ( رەنگی سپی) بوو" تا سنوری 60 دینار بۆ مانگێك ( هەندێ خواردەمەنی هەبوو ئازاد بوو نەئەخرایە سەر دەفتەرەكەی) وە دەفتەرێكی تر هەبوو ( رەنگی رەساسی) بۆ بەڕێوەبەریە گشتیەكان و پلەی سەربازی لە ( عقید) بۆ سەرەوە تا مەبلەغی 250 دینار بۆ كرینی كەل و پەل لە مانگێكدا. لەگەڵ هەر كاشێرێك فەرمانبەرێك دا ئەنرا بۆ ووردبینی و تسجیل كردنی دەفتەرەكان.

ئەم بازاڕە ئەم بەشانەی لە خۆ گرتبوو (شووشەو قاپ و پێداویستی چێشتخانە ـ كەل و پەلی ناو ماڵ ـخواردن و خواردنەوە پێ ویستی قوتابخانە و مكتبی"كارەبایات " .جل و بەرگ ( ژنان و مناڵان و پیاوان) هەر یەكە بەشی جیاوازی خۆی هە بوو " قوماش و خاولی و ئەو پێداویستیانە وەك كومبار و فەرش  پێویستی ئۆتۆمۆبیل و پارچەی یەدەك و تایەو پاتری " یاری منداڵان و وەرزش " دقیقە وەك كامێراو سەعات.

بۆ زانیاری هەموو سەری مانگێك یان بە دوو مانگ جارێك جگە لە ساڵانە، لیژنە پێك ئەهات و ووردبینی لە كەل و پەل ئەكرا و سەرژمێر ئەكران بۆ ئەوەی نەوەك كەم و كوڕی رووبدات، هەر وەها ئەو پارەیەی رۆژانە لە فرۆشتنی كەل و پەلەكان دەست ئەكەو، كاشێرەكان دوای دەوام ئەمانەوە لەلایەن سەرۆكی ژمێریاری ئەهات كۆنتروڵی ئەكرد وە ئەو پارەیە بە واژەی ئەو خەزندەرای سەرەكی ئەخرایە ناو قاسەوە و رۆژی دوایی ئەنێرا بۆ ( بانق) و تەسلیم بە حسابی دائرەكەمان ئەكرا وە بەرێوەبەرایەتی بغداد لە مەبلەغی فرۆشتنی هەموو بەشەكان بەجیا وە بە كۆی هەمووی ئاگادار ئەكرا.

ئۆرزدی بازاڕێك بوو زۆر بەی زۆری پێویستی ژیانی تیا ئەفرۆشرا لە خزمەتی مووچە خۆرانی دەوڵەتدا بوو لە كوالیتی باش و نرخی هەرزان، هەر لە لیپرسراوانی دەسەڵات و تا هاووڵاتیانی ئاسایی چاوی لەو بازاڕە بوو ( لەبەر دەرگای چونە ژورەوە هەرچی هەڵگری ئەو دەفتەرە نە بوایە بۆی نە بوو بێتە ژورەوە.

دەوامی رەسمی دوو دەوام بوو، لە نێوان هەردوو دەوامەكە سەعاتێك پشوودان بوو ، ئەوەی جێگای خۆشحاڵی و شانازیە هەر هەموو فەرمانبەران و كارگوزارەكان وەك یەك تیمی خزمەتگوزاری لەو بازارەدا ئەركی خۆیان بەرجەستە ئەكرد، بەشێوەیەك بە هەمان رۆح و خەندە و دڵسۆزیەوە، تا ئێستاشی لە گەڵدا بێت ئەو پەیوەندیە رۆحییە هەر بەردەوامە لە نێوانیاندا.

ئۆرزدی تاكە فەرمانگەیەكی نمونەیی بوو لە شاری سلەیمانیدا، كەنموونەیەكی پیرۆزو جوانی پەیوەندی و رێزو خۆشەویستی دامەزراوەیەكی فەرمی دەوڵەتی بوو.

PUKmedia لە سۆشیال میدیاوە

ئا/داناز عەبدولڕەحمان