مەلا بەختیار: رەخنەكان پاشەكشەمان پێناكەن

.

دەقی وتاری مەلا بەختیار، سەرپەرشتیاری گشتی پلاتفۆڕمی دابڕان، لەدووەمین كۆنفرانسی فێمێنیزمی رۆشنگەریی كە بەدروشمی (فێمێنیزمی رۆشنگەریی‌و تێپەڕاندنی نەریتسالاریی)‌و چوارەمین كۆنفرانسی پلاتفۆڕمی دابڕان، كە سەرلەبەیانی ئەمڕۆ (21/2/2019) لەهۆڵی تەوار، بەڕێوەچوو.

دەقی وتارەكە...

بەیانیتان باش

میوانە ئازیزەكان..

ئەندامە دڵسۆزو بەهەڵوێستەكانی پلاتفۆڕمی دابڕان‌و فێمێنزمی رۆشنگەریی، لەچوارەمین كۆنفرانسی پلاتفۆڕمی دابڕان‌و دووەمین كۆنفرانسی فێمێنیزمی رۆشنگەریدا، بەخێرهاتنی یەك بەیەكەتان دەكەین‌و سوپاستان دەكەین لەهەركوێیەكەوە هاتوون، بەتایبەتی میوانە ئازیزەكانی دەرەوەی وڵات.

بەخێربێن‌و ئومێدەوارین، بەئامادەبوونتان‌و پێشكەشكردنی سی تەوەر، لەسەر بابەتی جۆراوجۆرو چەشناوچەشن، مشتومڕێكی دیموكراسی، ئازادیی‌و بەبڕشت بۆ خەرمانەی خەباتی فەلسەفی و رۆشنگەریی‌و سیكولاریزم‌و كۆمەڵی مەدەنی، ئەم دوو رۆژەی كۆنفرانس، بێتەبەرهەم.

ئامادەبووان!

بەستنی یەكەم كۆنفرانسی پلاتفۆڕمی دابڕان كارێكی ئاسان نەبوو، دەتوانم بڵێم لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست رەچە شكاندن بوو. لەكوردەواری خۆشماندا، سەرچڵییەكی گەورە بوو. لەبەرئەوەی بەربەستەكانی بەردەم عەقڵی كرانەوە، رەخنەی كرانەوە، تێگەیشتنی هاوچەرخ لەژیان، لەتاك، لەكۆمەڵ، لەژن، لەسەربەستییەكان، لەدیموكراسی، هەتا ئێستاش هەژمونیان زیاترە لەتێگەیشتنی هاوچەرخ بۆ ئەم ئەركە دنیاییانە. بۆیە بەستنی یەكەمین كۆنفرانس سەرچڵی بوو، كاردانەوەكانیشمان زانی. لەسەرتاسەری كوردستان، كاردانەوە لەمزگەوتەكان، لەناو حزبەكان، لەناو سەلەفیەكان، لەناو كۆنەپەرستەكان، كۆنەپارێزەكان، كاردانەوەیەكی هەمەلایەنەو بەئاراستەكراویی، بەژەهراوی دژی پلاتفۆڕم‌و كەسی خۆم، بەرپابوو لەكوردستاندا.

بەڵام لەوەڵامی ئەوانەدا، هەرزوو لەیەكەمین كۆنفرانس‌و هەفتەیەك دواتر، كۆڕێكی ئاراممان بەست‌و پێمانوتن ئێوە لەرێگەی كۆنەپەرستی خۆتان بەردەوامبن‌و ئێمەش لەرێگەی رۆشنگەری خۆمان بەردەوامدەبین. بۆیە هەڕەشە مەكەن، چونكە ئێوە زۆر كەمترن لەوەی هەڕەشە بكەن. چونكە لەكاتی تەنگانەدا دیاربووكێ‌ ئازابوو، كێ‌ ئازا نەبوو، لەكاتێكیشدا جادەكە پان دەبێت، هەڕەشە مەكەن. بەڵكو بەرگری لەفەلسەفەی خۆتان بكەن‌و ئێمەش لەسەر رێبازی فەلسەفی خۆمان بەردەوام دەبین. بەردەوامبوین.

دووەمین كۆنفرانس كەمێك هاتە خوارەوە، سێهەمین كۆنفرانس تێگەیشتن هەبوو، ئێستاش چوارەمین كۆنفرانسە، بێگومان ئەو جیهانبینییەی ئێمە هەمانە بۆ فەلسەفەی رۆشنگەری، جیامان دەكاتەوە لەتوندڕەوەكان، بێگومان نامانەوێ‌ لەرابردوودا بچەقین، بەڵكو بەهێڵێكی ناڤین، بەرەخنەگرتنێكی ناڤین، بەتێگەیشتنی ریالیستی لەدۆخی ئێستای سیاسی‌و لەقۆناغی ئێستای ئەركەكانی رۆشنگەری، بەردەوامین.

لەدەرەوەی ئێمە، خەڵكی تر چۆن دەڕوانێتە رۆشنگەریی‌و رەخنەی ئایینی، بڕوای چۆنە، ئەویش ئازادە. ئەگەر لەسەر ئازادی لەدەرەوەی ئێمە، جیاواز لەئێمە، خەڵك بچەوسێتەوە، هەموو بەرگرییەكی لێدەكەین.

 بەڵام بۆچوونەكان لەدەرەوەی ئێمەو رەخنەكانی كە لەئێمە دەگیرێ‌ لەسەر ئەم رێبازە ریالیستییەی كەگرتومانەتەبەر، ئەوە بەهیچ شێوەیەك پاشەكشەمان پێ ناكات، بەپێچەوانەوە لەسەر بیروباوەڕی خۆمان، لەسەر فەلسەفە‌و ئەو جومگانەی دیاریمان كردووە بۆ راپەڕاندنی ئەركەكانی رۆشنگەری، بەردەوامدەبین.

دووەمین كۆنفرانسی فێمێنیزمی رۆشنگەری، بۆ خانمان، بۆ بانوانە، بۆ كچان‌و ژنانە. ئێمە هەرلەسەرەتاوە وتومانە كە"نامانەوێ‌ لەهیچ رێكخراوێكی ژنان‌و ئافرەتان بچین"، بەڵكو تەنها بزافێكی پەروەردەیی رۆشنگەرین‌و هیچیتر. نە هیچ وابەستەییەكی قورس، نە ئەركی قورس، نە ئابونەو نەكۆبوونەوەی فراوان‌و دیسپلین‌و ئەمجۆرە كارانەمان نییە. بەڵكو تەنها دەمانەوێ‌ پردێك بین لەنێوان مێژوو و كەلتوری رۆشنگەریی‌و گواستنەوەی بۆ ناو فێمێنیزمی رۆشنگەریی، پاشان بۆ ناو رایگشتی‌و ئەمەش كاری ئێمەیە.

هەموو ئەوانەی لەبازنەكانی دابڕان ئیشدەكەن، كە ئێسا بووە بەكێشەیەكی گەورە بۆمان كە ئایا ئەم هەموو بازنەیە چۆن بهێنینە ناو كۆنفرانس، بەتایبەت لەمكاتەدا كە هیشتا قەیرانی دارایی بەرۆكی بەرنەداوین. هەموو ئەو بازنانەی ئیش دەكەن‌و ئەو بازنەوانانەی كە ماندودەبن، دەزانن كە ئەركێكی قورسمان نییە. بەڵكو ئەركمان تەنها ئەوەیە، ئەو ئەقڵانەی لەژێر هەژمونی سەلەفی، كۆنەپەرستی‌و تێگەیشتنێكی سەقەتی سەدەكان ناوەڕاستدایە، كەمبكەینەوەو وردە وردە ئەقڵەكان، رەخنەكان ئازاد بكەین، پرسیارەكان ئازاد بكەن‌و بەازادانەش بەدوای وەڵامەكاندا بگەڕێین‌و ئەمەش ئەركی ئێمەیە.

بێگومان هەموو ئەوانەی لێرە دانیشتوون، ئاگادارن كە مەحاڵە دیموكراسی بەدیبێت، ئەگەر گۆرانكاری دیموكراسی كۆمەڵایەتی بەدینەیات‌و مەحاڵە. دیموكراسی كۆمەڵایەتی‌و گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی بەدینەیات، نەك دیموكراسی لەخەم ناڕەخسێ، بەڵكو هەمیشە دیموكراسی هەڕەشەی لەسەرە. ئەوەی بەربەست‌و دەربەست‌و دەستەبەری دیموكراسییە، ئاستی تێگەیشتنی كۆمەڵایەتییە لەدیموكراسی، نەك دەسەڵات چی لەسەر دیموكراسی دەڵێت.

چونكە خراپترین دەسەڵاتی دیموكراسی، ئێستا لافی دیموكراسی لێدەدات‌و هەركاتێكیش بیانەوێ دیموكراسی سەردەبڕن‌و پێشێلی دەكەن! هەركاتێكیش بیانەوێ‌ زیندانەكانیان پڕ دەكەن لەدیموكراسی.

هەموو ئەو وڵاتانەی كە تێگەیشتنی كۆمەڵایەتی‌و گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌و دیموكراسیان هەیە، مەدەنیان هەیە، سەربەستی ژنیان هەیە، ئەوە لەناو كۆمەڵ بەربەستەكانی بەردەم دیكتاتۆریەت، بەردەم هەژمونی دەسەڵاتەكانی رەهای هێزەكان پتەو دەكەن‌و بەهیچ شێوەیەك ناهێڵن هیچ حكومەتێك، لەو حكومەتانەی بەلافلێدان دیموكراسین‌و هەتا ئەوكاتەش دیموكراسین كە هیچ ترسێك لەسەر بەرژەوەندی دەسەڵاتیان نەبێ‌، بەڵام كە ترسی راستەقینە لەسەر بەرژەوەندی دەسەڵاتیان هەبێ‌، پەلاماری هێزە دیموكراتەكان دەدەن‌و پەلاماری ژنانی فێمێنیست دەدەن‌و پەلاماری هەموو ئەو كەسانە دەدەن، كە خەبات لەپێناوی یەكسانی ژن‌و پیاودا دەكەن.

بۆیە، ئەركی ئێمە بەدەرس وەرگرتن لە (28) ساڵ حوكمڕانی لەكوردستان‌و بەئەزمون وەرگرتن لەخەباتی رۆشنگەری لەسەدەی هەژدەهەم، نۆزدەهەم‌و بیستەم لەئۆرۆپا، تەنها ئەوەیە كە ئێمە كۆمەڵێكی رۆشنگەر یان رایەكی رۆشنگەرمان هەبێ‌، كە بتوانێ‌ ئیرادەی هەبێ‌، رەخنەی هەبێ‌، بەربەستی راستەقینەی دیموكراسی كۆمەڵایەتی، لەبەردەم هەموو ئەگەرەكانی مەترسی لەسەر دیموكراسی دابنێت‌و دوایش دەستاودەستكردنی دەسەڵات، گۆڕینی دەسەڵات، گۆڕینی سەرۆكەكان، گۆڕینی میلیتاریستەكان، گۆڕینی هەموو ئەوانەی كە تەراتێن دەكەن بە بازاڕەكان، بەچارەنوسی خەڵك‌و بەئارەزوی خۆیان حوكم دەكەن، بە ئارەزوی خۆیان شار دادەبڕن، هێزی چەكدار دروستدەكەن. دەبێ‌ بەربەستبین لەبەردەم ئەمەداو رێڕەوی دیموكراسی لەدەسەڵات لەناو حزبەكان، لەناو رێكخراوە دیموكراتەكان‌و سەندیكاكان، لەكۆمەڵی مەدەنی، لەناو ژنان، لەناو گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌و بەڕاستی دیموكراسی بگاتە ئاستی كۆمەڵایەتی، ئاستی رای گشتی دیموكراسی ئەوتۆ، كە دڵنیابین جارێكی تر دیموكراسی لەوڵاتی ئێمە، لەسەر دەسەڵاتی ئێمە، لەناو حزبەكانی ئێمەدا، لەبەرامبەر ئازادیخوازانی ئێمە، جارێی تر پەلامارنادرێتەوە.

ئامادەبووان..!

دیموكراسی لەئۆرۆپا، ئەو كاتە لەخەم رەخسا كە بزوتنەوەی رۆشنگەری دەستیپێكرد. هەتا  بزوتنەوەی رۆشنگەریی‌و خەباتی مەدەنی لەئۆرۆپا، لەناو كۆمەڵ دەستیپێنەكرد، هەموو دەسەڵاتەكانی ئۆرۆپا، سەرەڕای ئەوەی بەقۆناغی سروشتی گەشەكردنی كۆمەڵایەتی‌و چینایەتی، ئینجا لەرێنیسانسەوە هاتن بۆ چاكسازیی ئایینی، بۆ مۆدێرنەتە، بۆ شۆڕشی پیشەسازی هاتن‌و هەموو ئەوانە بەوەوە هاتبوون، كە چوونە سەركار، پێشئەوەی رای رۆشنگەری دروستببێ‌، پێشئەوەی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی‌و مافی گشتی دەنگدان‌و دەنگدانی ژنان‌و ئازادی سەندیكاكان‌و .. هتد دروستببێ‌، بۆرجوازی كە لەئۆرۆپاهاتە سەركار، بە سروشتیش هاتە سەر كار، بەڵام دەیویست قۆرخی دەسەڵات بكات‌و رێ‌ بگرێ‌ لەگەشەكردنی پرۆسەی دیموكراسی ‌و لەبەیهێنانی ئەركەكانی دیموكراسی. ئەوەی دەسەڵاتی بۆرجوازی، كە ئەلتەرناتیڤی دەسەڵاتی دەرەبەگایەتیش بووە لەئۆرۆپا‌و بەشۆڕشی راستەقینەی دیموكراسیش هاتنە كایە، ئەوەی كە دەسەڵاتی تازە هاتووە سەركاری دیموكراسی ناچاركرد بەردەوامبێ‌ لەخەباتی چاكسسازیی‌و بەدیهێنانی تەواوی ئەركەكانی دیموكراسی، مەدەنی‌و سیكولاریزم، ئەوە خەباتی رۆشنگەرەكان‌و خەباتی مەدەنیخوازەكان‌و خەباتی فێمێنیستی ژنان بوون لەئۆرۆپا. چونكە بەبێ‌ ئەم خەباتە مەحاڵ بوو بگاتە ئەم لوتكەیەی كە ئێستا پێیگەیشتووە. بەبێ‌ ئەو خەباتی رۆشنگەریی‌و مەدەنییە، مەحاڵ بوو ئایین بۆ ئەودنیا بێت‌و دەسەڵات، حزب، رێكخراو و سەندیكاش بۆ ئەم دنیا بێت، مەحاڵبوو ئەوە.

تەنانەت، لەوڵاتێكی وەكو ئیتاڵیا كە زایگا رێنیسانسە، ساڵی (1937) كاسۆلیك، پاپا‌و ڤاتیكان دووردەكەونەوە لەدەسەڵات‌و، دوور دەكەونەوە لەهەژموونی  كاسۆلیكی لەسەر دەسەڵاتی ئیتاڵیا‌و رەخنە لەخۆیان دەگرن، لەسەر ئەو هەموو تاوانە گەورەیەی كە لەمێژوودا كردویانەو ملیۆنەها كەسیان كردۆتە قوربانی قەناعەتی رزیوی دادگاكانی پشكنینی سەدەكانی ناوەڕاست. تا لەساڵی (1937) بەتەواوەی هەژمونی كاسۆلیك بەسەر هەژمونی دەسەڵات نەما‌و ئۆرۆپا دوای (400) ساڵ لەرێنیسانس، رەها بوو لەهەژمونی كاسۆلیكەكان‌و لەهەژمونی ئایینی. ئینجا وردەوردە وڵاتانی تر. تەنانەت هەندێك لەوڵاتان لەئۆرۆپا لەپەنجاكاندا بەتەواوی بوون بەسیستەمی سیكولاریزم‌و وڵاتێكی وەك سویسرا لەساڵی (1971) بوو بەسیستەمێكی سیكولاریزم. هەمووی لەبەر بەربەستەكانی مەزهەبی‌و ئایینی، كە لەوێ‌ مابوونەوەو شەڕی خوێنایشیان لەنێوان خۆیاندا كرد.

كەوابێ‌ ئەگەر سەیری ئۆرۆپا بكەین، ئەوا ئۆرۆپا پێماندەڵێ‌: ئاگاتان لەكۆمەڵ بێ‌، گۆڕانكاری لەكۆمەڵ، لەزهنییەت‌و هزری خەڵك بەدیبهێنن. ئەگەر سەیری خۆشمان بكەین، ئەوە هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیسان لەدوای ئەوەی پەنجاكان‌و شەستەكان خەباتێك هەبوو، بەناوی خەباتی نیشتمانیی ‌و دیموكراسی، چەندین حزبیش هەبوون كە هێزی چەپ‌و دیموكراسی زۆر بەهێزیش بوون، بەڵام دوای شكانی ئەوان بینمیان لەدوای جەنگی سارد، ئاسۆیەك پەیدابوو بۆ ئەلتەرناتیڤ لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەو ئاسۆیەش لەمەڵاسدا بوو، راپەڕینێك، وەرچەرخانێك‌و وەگۆڕانێك لەم وڵاتانەدا رووبدات‌و ئیتر ئەم سیستەمە دكیكاتۆرو دژە دیموكراسیانە كۆتاییان پێبێت. بەڵام كە راپەڕینی بەناو بەهاری عەرەبی روویدا، بینیمان لەبەرئەوەی رای گشتی، رای گشتییەكی دواكەوتوو بوو، بەشی زۆری هزریان لەسەدەكانی ناوەڕاست چەقیبوو، قەناعەتیان بەئیسلامگەرا هەبوو، بەهێزەكانی ئیسلامگەرا هەبوو، بینیمان هەر لەساڵی یەكەمدا، هێزە ئیسلامگەراكان لەناو راپەڕیوانی بەهاری عەرەبی، چۆن هەژموونی خۆیان سەلماند‌و لەناو هەڵبژاردنەكانیشدا دەرچوون‌و وردە وردە بوون بەمایەی ئەو هەموو كارەساتەی لەمیسر، لە لیبیا، لە یەمەن روویداو ئێستاش لەسوریا‌و یەمەن‌و دەوڵەتانی دەروبەرمان بەردەوامە‌و مەترسییەكانی جەنگی گەورە، مەترسییەكانی جەنگی ئەهلی، مەترسیەكانی بەقوربانیدانی ملیۆنەها كەس لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هێشتا سەرچاوە هەرە ترسناكەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەقڵییەتی دواكەووی مەزهەبی‌و سەپاندنی دەسەڵاتی مەزهەبی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

كەوابێ‌، كۆمەڵی دواكەوتوو، كۆمەڵێك كە بزوتنەوەی دیموكراسی كۆمەڵایەتی لەناویدا رووینەداوە لەناویدا، رۆشنگەری، خەباتی مەدەنی بەچەمكە راستەقینەكەی‌و هەمەلایەنەكەی لەناویدا روینەداوە، هەمیشە كانگایەكە بۆ بەرهەمهێنانی هێزی سەلەفی‌و كانگایەكە بۆ بەرهەمهێنانی هێزی شۆڕشی چەواشە، هەروەكو بینیمان ئومێدی گەورەی سەد ساڵەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەچاڵنراو كۆتایی پێهات. كارەساتەكەشی بەملیۆنها كەس تیاچوون‌و دەیان ملیۆن كەس ئاوارەبوون‌و بەپێی خەمڵاندنێك، هەموو ئەو وڵاتانەی دووچاری ئەم شەڕی ئەهلییە بوون‌و ئەم شەڕی هێزە ئیسلامییەكان‌و دەسەڵاتەكان بوون، لایەنیكەم پێویستیان بەیەك ترلیۆن دۆلار هەیە، بۆ ئەوی جارێكی تر بونیادبنرێنەوە. تەنها سوریا پێویستی بە(500) ملیۆن دۆلارە، بۆ بونیادنانەوە. ئەوە عیراقیش دەبینین بەپێی دواهەمین راپۆرت (800)سەد ملیار دۆلار بەفەساد رۆیشتووە! ئەمە لەكاتێكدا (60) هەزار خوێندنگە لەعیراقدا، بینای قوڕە‌و ئاستی ژیانیش دواكەوتووە. لەسەدا (24) بێكارییە. بەڵام (800) ملیار دۆلار لەسایەی ئەم سیستەمەی كە لەعیراقدایە، حكومەت لەدوای حكومەت بەهەدەریان داوەو بەفەساد رۆیشتووە. هەروها لەم كوردستانەشدا گەندەڵی كەم نییەو رەخنە لەگەندەڵی كەم نییە‌و گەندەڵكارانیش كەم ئاشكرا نەبوون لەناو خەڵك‌و لەناو رای گشتیماندا.

بۆیە هەڤاڵان، هاوبیران‌و دۆستان، بەڕاستی ئیتری كاتی ئەوەهاتووە بڵێین: شانبەشانی خەبات لەپێناو رزگاری نیشتمان، كە نەتەوەی كورد نیشتمانەكەی داگیرو دابەشكراوەو لەهەموو بەشێكی كوردستان مافێتی بەردەوامبێ‌ لەخەبات بۆ رزگاریی‌و بۆ دیمكوراسی، شانبەشانی ئەو خەباتە، ئێمە لەباشورو بەشەكانی تری كوردستان‌و هەموو گەلانی ژێر دەستەی وەكو ئێمە، هەموو ئەو وڵاتانەی كە وەكو ئێمە جارێ‌ رۆشنگەری لەناویاندا بەرپا نەبووە، شانبەشانی ئەركی دیموكراسی‌و رزگاری، ئەركی رۆشنگەری بووە بە یەكێك لەئەركە چارەنوسسازەكانی دیموكراسی لەناو كۆمەڵدا. هەم بۆ ئەم قۆناغەو هەم بۆ دوای قۆناغ، كە حكومەتە دیكتاتۆرەكان دەگۆڕدرێن‌و هەژمونی حزبە خراپەكان كەمدەكرێنەوە‌و رۆشنگەری و رای گشتی رۆشنگەری، ئەركێكی پیرۆزی سەرشانمانە.

دەزانین، هێشتا بۆ ئێمە، بۆ پلاتفۆڕمی دابڕان‌و فێمێنیزمی رۆشنگەری، لایەنیكەم لایەنیكەم دەهەیەكمان ماوە، بتوانین لەخۆمان رابپەرموین بڵێین: بەڵێ‌، ناوەندێكی فراوانی كۆمەڵ‌و ژیانی كۆمەڵایەتی ئێستا رۆشنگەرن‌و لایەنیكەم دەیان پرسیاری رۆشنگەریان هەیە‌و تێگەیشتینیان بۆ ژیان، بۆ رابردوو، بۆ دیموكراسی، بۆ ئازادی‌و بۆ پەیوەندی كۆمەڵایەتی، بۆ ئازادییەكانی تاك، بۆئازادییەكانی ژن گۆڕاوەو ئەمەش دەهەیەكی دەوێ‌. بەداخێكی زۆریشەوە، دەتوانم بڵێم: پەنجا ساڵ زیاترە، حزبەكان لەعیراق‌و كوردستان، لافی دیموكراسی‌و لافی غەلمانییەت‌و مەدەنییەت لێدەدەن، بەڵام لایەنیكەمی ئەركەكانیان لەمبارەیەوە جێبەجێ‌ نەكردووەو بەڵكو هەندێ‌ لایەنیش بەناوی عەلمانییەت،بەناوی چەپ، بەناوی ئۆپۆزسیۆن‌و گۆڕانكاری، جەزرەبە لەرۆشنگەریی‌و لەعەلمانییەتیش دەدەن، كە لەخزمەتی دژەكانی عەلمانییەت، مەدەنییەت‌و ئازادییە.

ئەم تێگەیشتنە سەقەتە لەلایەن زۆرێك لەحزبەكان، زۆرێك لەسەركردەكان، بۆ چۆنێتی پەروەردەكردن‌و گۆڕانكاری لەناو كۆمەڵ، زیانێكی ئێجگار گەورەی لەپێشكەوتنی كۆمەڵایەتیمان داوەو سەرەنجام یەكێك لەهۆیەكانی ئەو زیانە سیاسی‌و ئایدۆلۆجییەی لەكۆمەڵی ئێمە درا، ئەوەبوو بینیمان چەند هێزی سەلەفی بەئاسانی ردوستبوون‌و بەئاسانی هێزی چەكداریان دروستكردو بەئاسانیش كارەساتیان لەكوردستاندا خوڵقاند.

ئێستاش ئەگەری سەرهەڵدانەوەی سەلەفی، بەجۆرێكی تر، بەگۆڕینی شێوازی خۆكوژیان، كۆمەڵكوژیان، تۆقاندنیان، جەستەلەناوبردنیان، هزر لەناو بردنیان، ئێستاش هێشتا هێزی سەلەفی، هێزێكی كۆمەڵایەتی بەهێزەو سەرانی سەلەفی، دەتوانن بەشێوەیەكی تر ئەم هێزە پڕچەك بكەنەوەو جارێكی تر بەریبدەنەوە گیانی هێزە دیموكراتەكان.

دەمەوێ‌ رونكردنەوەیەكیش لەسەر ئەوەبدەم كە ئێمە بۆ دەڵێین: "جیاوازین لەهەموو ئەو رەوتانەی كە هەیەو بەپێی بڕوای خۆمان خەباتی رۆشنگەری دەكەین". ئێمە كە وتمان خواو قورئان‌و پێغەمبەر، هێڵی سورن، جۆرەها رەخنەمان لێگیراو ئازادیشن‌و سوپاسیان دەكەین. ئەوان رای خۆیان وتووەو ئێمەش رای خۆمان وتووە. هیچ لارییەكمان لەهیچ رەخنەیەك نییە، بەڵام هیوادارین لەدەرەوەی ئێمە، ئەوانەی ئەو رەخنانەیان لەئێمە گرت، باشتر لەئێمە بكەن‌و ئەوەی لەناخیاندایە، بەڕاستی‌و ئازایانەتر دەریببڕن. هیچ رێگەیەكمان نەگرتووەو دیسانەوە دەیڵێینن هەر هەڵوێستێك هەبێ‌، پێچەوانەی هەڵوێستی ئێمەو توندەڕوانەش بێ‌‌و ئێمە قبوڵی نەكەین، هەرلایەك دەست بۆ ئەو رەخنەگرانە بەرێت، بەرگری لێدەكەین. بەڵام ئێمە ئەمە سیاسەتمانە.

پرسیارێك كرابوو، كە ئێمە پێچەوانەی خەباتی رۆشنگەری و مێژووی رۆشنگەری ئەو قسانەمان كردووە. پێموایە ئەو رەخنەیە پێچەوانەیە. لەهەموو مێژووی رۆشنگەریدا، دە فەیلەسوفی مولحید- بێباوەڕی تێدا نییە‌و ئەوەش هەموو مێژووی رۆشنگەری هەر لەسەدەی هەژدەهەمەوە، تا ئێستا سەیری بكەن، دە فەیلەسوفی مولجیدی تێدا نییە. ماركس رۆشنگەر نەبووە، بەڵكو لەسەرەتاكانی ژیانی گەنجێتی، كاریگەر بوو بەرۆشنگەری، بەڵام فەیلەسوفی رۆشنگەری نەبوو. باسی ماركس‌و ئەنجلس نەكەین، چونكە ئەمانە پەیوەندیان بەرۆشنگەرییەوە نەبوو، رۆشنگەرەكان دیارن كێن. كانت، دیكارت، ڤۆڵتێرو جان جاك رۆسۆ، ئەمانە پێشەنگە گەورەكانی رۆشنگەرین‌و سەیر بكەن بزانن چۆن سەیری رۆشنگەری دەكەن. كێ‌ لەدیكارت، لەڤۆڵتێرو جان جاك رۆسۆ رۆشنگەرتر بوو؟! كێ‌ وەكو ئەوانە توانی رەچەی مێژوویی بشكێنێت‌و بتوانێ‌ ئیمپراتۆرە گەورەكان پاشەكشە پێبكات‌و فەلسەفەی ئەوان ببێ‌ بەبناغەی پەیوەندی تاك، دەسەڵات‌و دەستورو پەیمانی تاك‌و دەسەڵات لەڕێگەی فەلسەفەكانی ئەوانەوە دابینكراو مێژووش بە بەردەوامی تەوزیفی بۆچوونەكان‌و لۆژیكی ئەوان دەكات. ئێمە لەمێژووی رۆشنگەریی‌و رابەرانی رۆشنگەری ئاوا تێگەیشتووین‌و پێموابێ‌ ئەدەبیاتێكی كەمیشمان لەمبارەیە وەرنەگێڕاوە. ئێستاش دەیڵێینەوە، كە هەرگیز رێگە لەبۆچوونی تر ناگرین‌و ئەوەش هەقێكی رەهای هەموو كەسێكە، خۆی، فەلسەفەی خۆی، جیهانبینی خۆی دەرببڕێت‌و دڵخۆشیشین كەدەستوری عیراق، ئازادی ویژدانی دابینكردووە. ئازادی ویژدان واتە (لائیك)، ئایینت هەبێ‌، مەزهەبت هەبێ‌ یان نا لەعیراقدا ئازادیت. پرۆژەی پێشنیازكراوی دەستوری كوردستانیش كەجارێ‌ پەسەند نەكراوە، بۆ ئاگاداری بەڕێزتان بەندە وشەی ئازادی ویژدانم بۆ زیادكرووە، بۆ ئەوەی ئەو كەسانەی ئەو رەخنانە دەگرن، ئەوانەش ئازادبن. ئەوانەی ئەو رەخنانەیان گرتووە، رەنگە هێشتا نەزانن بڕگەكانی دەستور چۆن داڕێژراو! بەڵام بۆ ئازادی ویژدان، پێداگیریمان كرد كە دەبێ‌ كوردستانیشدا تێیدابێ‌، هەروەكو لەعیراقیش یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان پێشنیازی كرد لەدەستوردا هەبێ‌.

بۆیە ئومێدەوارم، ئەوكاتەی لەكۆنفرانسی یەكەمدا هەڵمەتێكی ئێجگار فراوانمان لەسەر كرا، هیچ كەسێك بەرگری لێنەكردین. بەڵام ئەوكاتانەی وامانكرد، رەخنەیان لێگرتین‌و رەخنەكانیش چوونە خزمەتی سەلەفییەتەوە، نەك خزمەتی رۆشنگەری.

ئێستاش بەردەوامین، مێژوویەكی دوورو درێژ بەدەسەڵاتی رەهای ئایینی‌و لەكوشت‌و كوشتار، لەتاوان، لەتێگەیشتنی سەقەت، نوقمی سەقتییە ئەو تێگەیشتنە لەئایین‌و كەمترین كوردیش دەزانێ‌، ئایین فەلسەفەیەكی گەورەو فراوانەو دەكرێ‌ لەڕووی فەلسەفییەوە، گفتوگۆی لەگەڵ بكەیت. بەتێكستێكی رزیوو، بەئەقڵێكی رزیوی سەلەفی‌و بەدواكەوتن، ئایین ئێستاش دەسەپێنرێتە سەر تاكی كورد‌و بەبێئەوەی دەرگای گفتوگۆ بكەنەوە، وەكو چۆن لەئۆرۆپا كردیانەوە‌و لەدوای رێنسانسیش، لەدوای ئایینسازی، لەدوای مۆدێرنەتە، لەدوای رۆشنگەریش، ئایینی مەسیحی بەكاسۆلیك‌و پرۆتستانت‌و ئایینزاكانی ترەوە ئازادن‌و تەنها كەنیسەیەكیش دانەخراوە. چۆن لەوێ‌ ئێستا بەفەلسفە، بەلۆژیك، بە ئەقڵی گەورە، بەبیرمەندی گەورە، بەرگری لەئایینەكان‌و لەمەزهەبەكان دەكرێت، ئێمەش پیاوە ئایینیەكانمان، بیرمەندە ئایینەكانمان لەبەرامبەر فەلسەفەكانی پێچەوانەی ئایین‌و مەزهەب، با بەفەلسەفە، با بەلۆژیك، نەك بەكوشتن‌و بەهەڵەشە‌و ئیهانەكردنی مرۆڤ، بەدرۆ هەڵبەستن بۆ ئازادیخوازەكان، ململانێ‌ لەگەڵ رۆشنگەرەكان بكەن. بەپێچەوانەوە پێمانخۆش فەزای ململانێ‌، فەزای دیالۆگ، لەبواری دینی‌و مەزهەبیشدا، فەزایەكی ئازادبێ‌‌و ئەوەی باوەڕی بەوە هەیە، ئێستاش وەكو جاران دەبێ‌ دین‌و مەزهەب بسەپێنێ‌، با بەئازادی قسە بكات. ئەگەرچی باوەڕمان بەوەنییە كە وەكو جاران، دین‌و مەزهەب بسەپێنرێت. بەڵكو دەبێ‌ پابەندی ئەركە فەلسەفی‌و ئەقڵانییەكان‌و فەلسەفە دانراوەكانی دنیاین، ئێمەش قسەی خۆمان هەیە.

ئەوەی باوەڕیوایە هەموو عەلمانییەك مولحیدە، هیچ لە عەلمانیەت نازانێ‌. چونكە باشترین كتێبەكانی نوسەرە ئیسلامییەكانمان خوێندۆتەوە، بۆچوونی باشترین نوسەرەكان‌و بەرپرسە گەورەكانی ئیسلامیمان خوێندۆتەوە، بەڵام لەعەلمانییەت تێنەگیشتوون. كۆمەڵێك وتاری كۆلاج كۆلاج لێرەو لەوێ‌ دەهێنن‌و دەیبەستن بەیەكەوەو بەزۆری زۆرداری  دەیانەوێ‌ بڵێن: عەلمانییەكان كافرن!

ئەوە هەموو ئۆرۆپا بیخوێننەوە، كێ‌ لەئۆرۆپا لەسەر ئایین دەگیرێت.  بەپێچەوانەوە ئێستا لەوێ‌ خەَك لەئایین‌و مەزهەب سڵدەكاتەوە، لەكاتێكدا دەوڵەتی ئەوپەڕی عەلمانی‌و دیموكراسی. با بەئەقڵیەتی داخستنی دەرگاكانی دیالۆگ، ئەقڵیەتی شمشێر هەڵكێشان، ئەقڵیەتی خۆكوژی، مزگەوت پڕ كردن لەهەژموونی دواكەوتن لابەرین‌و مامۆستا منەورەكانمان، پێشكەوتووەكانمان، ئەوانەی خزمەتی زۆر‌و گەورەیان كردووە لەئەدەبدا، لەئەقڵدا، لەئارامی كۆمەڵایەتیدا، لەئاشتی كۆمەڵایەتیدا، بابێن‌و لەگەڵ هەموو ئەو نوسەرانەی كە باوەڕیان بەمەدەنییەت‌و بەرۆشنگەری هەیە، بە ئارام ئارام گفتوگۆ بكەین، بۆ ئەوەی خانەكانی یەكتر بدۆزینەوە، ئەوان لەخانەی خۆیان ‌و ئێمەش لەخانەی خۆمان، ئەمەش رێگەیەكی دروستەو هەر دەبێ‌ وای لێبێت.

سەدان تاوانی گەورەی تر بكرێت، بەدەیان نوسەری تر شەهید بكەن، هەژموونێكی كۆنەپەرستانەتر لەكوردستان‌و ناوچەكە بسەپێنن، لەدوا سەرەنجامدا حوكمی مێژوو هەر ئەوەیە كە دەبێ‌ دیموكراسی، مەدەنییەت‌و رۆشنگەری سەربكەوێ‌. ئەمەش حوكمی مێژووەو باقییەكەی وەكو هێزە سەلەفییە شكستخواردووەكانی مێژوو، لەمێژوودا دەنێژرێن‌و ئەوانەی بەزیندوویی دەمێننەوە، هەر ئەوانەن كە بەزیندوویی سەیری ژیان، مرۆڤ، ژن، دیموكراسی‌و مەدەنییەت‌و رۆشنگەری دەكەن.

ئێمە ئەمڕۆ لێرە كۆبووینەتەوەو ئێوە هەمووتان تەشریفتان هێناوە، بۆ ئەویە لەو سی تەوەرە، لەو سی بابەتەی كە دۆستانی ئێمە لەدەروەو ناوەوەی كوردستان‌و هاوبیرانمان ئامادەیان كردووە، بۆ ئەوەیە ئێمە بۆچوونی خۆمان بڵێین‌و ئێوەش رەخنەی خۆتان بگرن. بێگومان دوای مشتوماڵكردنی هەموو بۆچوونەكان، راسپاردەكانی هەردوو كۆنفرانس دەردەچێت‌و راگەیەندراوی كۆتایی كۆنفرانس دەردەچێت، راسپاردەكان‌و راگەیەندراوەكانیش، سیاسەتی رەسمی پلاتفۆڕمی دابڕان‌و بزوتنەوەی فێمێنیزمی رۆشنگەری دەبێت.

جارێكی تر سوپاسی ئادەبووان دەكەم‌و ئەم كۆنفرانسە بەكۆنفرانسی خۆتان بزانن. ئەگەر ئێمە توانیبێتمان دەرگای ئەم رێبازە‌و ئەم فەلسەفەیە بكەینەوە، ئەوە بەو مانایە نییە كە بەتاپۆمان گرتووە یان پاوانمان كردووە. بەڵو ئەوە رێگەی هەموولایەكمانەو بەهاوكاری هەمووان، بەرخنەی هەمولایەك، بەكارلێك لەچۆنێتی تێگەیشتن لەئەركەكانی رۆشنگەری، دەتوانین ئاییندەیەكی باشتر بۆ هەمووان، بەتیابەتی بۆ هێزە دیموكراتەكان‌و هێزە چەپەكان فەراهەم بكەین.

لەكۆتاییدا، دەمەوێ‌ بڵێم، كە: كۆنفرانسەكەمان هاوكاتە لەگەڵ چەند یادێكی سەیر لەمێژوودا.

(1918) لەژێر كاریگجەری كۆنەپەرستەكان، لەئورمێ‌ تا سەڵماس، شەڕێكی خوێناوی (158) رۆژە لەنێوان موسڵمانەكان‌و مەسیحییەكان بەرپا دەبێت‌و تیایدا (137) هەزار كەس دەبێت بەقوربانی‌و ئەمڕۆ یادێتی. كە ئەوەش ئەنجامی ئەقڵی سەلەفییە لەمێژوودا.

هەر ئەمڕۆ و سبەینێ‌ (21 و 22)ی مانگ لەساڵی (1921) بەریتانییەكان دوو بڕیاری سەیر بەرامبەر بەكورد دەردەكەن. بڕیاری یەكەم كە لەئەمڕۆدا دەردەچێت، ئەوەیە كە بەریتانییەكان ئاگاداری شێخ مەحمود دەكەنەوەو دەڵێن: واز لەخەبات بهێنە‌و بە بۆردومانكردنی سلێمانی هەڕەشە دەكەن‌و بەهیچ شێوەیەك مافەكانی كورد ناسەلمێنن.

بەڵام سبەی، واتە رۆژی دواتر (22)ی مانگە، لەبەریتانیا حكومەتی ئەو وڵاتە كۆنگرەیەك دەبەستێ‌ لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، داوای فیدراڵی بۆ كوردستان دەكەن. ئەمە حكومەتی بەریتانیا كە ئاوای لێكردوین‌و حكومەتە مەزنەكەی بەریتانیا ئاگای لێ‌ نییە، بەكرێگیراوەكانی لەعیراق، چۆن هەڵسوكەوت لەگەڵ هەمان نەتەوە دەكەن، كە داوای ئازادی دەكەن.

یادی ئورمێ‌ تا ساڵماس‌و قوربانییەكانی، ئەو سیاسەتە هەڵەیەشی كە كۆڵۆنیالیزمی كلاسیی گرتییەبەر، هەموو ئەم یادانە دەبێ‌ هاندەرمانبن، بۆ ئەوەی خۆمان لادەین لەشەڕی سەلەفی‌و كۆنەپەرستەكان‌و لەگەڵ دەوڵە گەورەكانی ئێستا، هەموو ئەو دەرسانەیان پێبڵێینەوە، كە سەد ساڵە ئێوە غەدری گەورەتان لەئێمە كردووەو ئەم غەدرانە دووبارەمەكەنەوە، چونكە كات چارەسەری كێشەی نەتەوەیكوردە لەهەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

سوپاس بۆ هەمولایەك..

PUKmedia