رۆژی جیهانی ڕاديۆ

.

رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان (13)ی شوباتی هەموو ساڵێكی بەڕۆژی جیهانیی ڕادیۆ ناساندووە، تەمەنی ڕادیۆش لە 120 ساڵ نزیك دەبێتەوە. ڕادیۆ یەكێكە لەهۆكانی ڕاگەیاندن و بەربڵاوترینیانە و بەشێوەكی گشتی خەڵك لەمەودایەكی فراوانی جیهاندا پێی ئاشنان و مێژووی داهێنان و سەرهەڵدانی ئەم ئامێرە گرنگە كۆنە، هەرچەندە ئێستا هۆكانی ڕاگەیاندن زۆر بوون‌و پێشكەوتنی بەرچاویشیان بەخۆیانەوە دیوە، كەچی هێشتا ڕادیۆ توانیویەتی پێگەی خۆی ون نەكات و گرنگییەكەی بمێنێت و بە پایەداریی بمێنێتەوە. ناتوانرێت بەدیارییكراوی كەسێك بكرێتە داهێنەری تەواوی ڕادیۆ، هەر بۆیە لە مێژوودا ناوی هەموو ئەوانە بەرز دەنرخێنرێت كە هەوڵیان داوە بۆ گەشەپێدانی ئەم داهێنراوەی مرۆڤ، لە ڕاستیشدا یەكەمین كەس كە هەوڵی بەكارهێنانی شەپۆلەكانی دەنگی داوە بۆ گواستنەوەی دەنگ (گۆلیلمۆ ماركۆنی)یە كە 25ی تەمموزی ساڵی 1896 دا جفرەی مۆرسی بەكارهێنا بۆ پەیوەندی بێ تەل، پێش ئەو و دوای ئەویش چەندین زانا‌و كەسانی داهێنەر هەوڵی گواستنەوەی دەنگیان داوە هەركەسەیان و بەجۆرێك لەو بوارەدا خۆیان تاقیكردووەتەوە ، لەوانەش ( جیناڵد فسندن)ە كە بەیەكەمین داهێنەری پەخشی دەنگ دادەنرێت و دوای ئەویش ناوی چەند كەسێكی تر لە مێژوودا تۆمار كراوە، لەوانەش ( هانز ئورستد)ی زانای فیزیایی دانیماركییە كە لەساڵی (1880)دا سەرەتای بیركردنەوەی لە ڕادیۆ داهێناوە و پاش ئەویش (ئەندرییە ماری ئەمپیر)ە كە لە ساڵی(1819) دا هەوڵێكی دیكەی لەو بوارەدا تاقیكردووەتەوە.

لەساڵی (1831) دا زانای بەریتانیی (مایكل فارادی) دوای ئەویش (جۆزیف هنری) مامۆستا و زانا لەزانكۆی برستۆن لە ئەمریكا هەوڵێكی دیكەیان لە بواری گەیاندنی دەنگ تاقیكردووەتەوە. لەساڵی (1886) (هاینریش هیرتز) زانای فیزیایی و میكانیكی ئەڵمانی شەپۆلی كارۆموگناتیسی لەوزەدا دۆزییەوە و هەر ئەو بوو سیستمی شەپۆلی ڕادیویی (UHF)ی دۆزییەوە و بەیەكەمین كەسیش دادەنرێت كە دیزاینی بۆ ئامێری ناردن و پێشوازیی یەكەمین شەپۆلە ڕادیۆییەكان داناوە پاشان لە 25ی تەمموزی ساڵی 1874 دا (گۆلیملۆ ماركۆنی) یەكەمین شەپۆلەكانی كارۆ مۆگناتیسی بۆ داهێنانی ڕادیۆ دۆزییەوە و خودی ئەویش داهێنەری تروسكەكانی بێ تەلە. پەخشی ڕادیۆیی مێژووییەكی كۆنی هەیە و هەر وڵاتێك لەوڵاتانی جیهان ڕۆژێكی خۆی دیاری كردووە بۆ یادكردنەوەی یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی لە وڵاتەكەدا. بەپێی سەرچاوە جیهانییەكان لە ساڵی(1907)دا زانایانی ئەمریكا و ئەڵمانیا گەیشتنە ئەو ڕاستییەی كە دەتوانرێت بە بەكارهێنانی شەپۆلی ڕادیۆیی قسە و دەنگ بگوازرێتەوە و ئەمەش ڕێگەی خۆشكرد بۆ پەیوەندیی تەلەفۆنیی و توانای پەخشی ڕادیۆیی. یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی لەلایەن ئەندازیارانی كۆمپانیای (بیستبێرگ) بووە لەئەمریكا، ئەوەش بە شێوەیەكی ڕێكەوت بووە، لەكاتێكدا كارمەندەكان سەرقاڵ بوون بە تاقیكردنەوەی گواستنەوەی دەنگ و بیریان لەوە كردووەتەوە كە مۆزیكی سەر ئەو قەوانانەی لەبەردەستیاندایە بەكار بهێنن بۆ گواستنەوەی دەنگ، ئەو كەسانەی لە ماڵەوە ئامێریی سەرەتایی وەرگرتنی شەپۆلەكانی دەنگیان هەبووە توانیویانە شەپۆلی دەنگیی ئەو مۆزیكانە وەربگرن و بۆیە داوایان لەو كۆمپانیایە كردووە كە مۆزیكی زیاتر پەخش بكات و بەردەوام بێت، پاشان كۆمپانیاكە كارەكانی بەشێوەیەكی ڕێكخراوتر كردووە و لە ژێر ناوی ڕادیۆی (KDKA)بەردەوام بووە، ئەم پیتانەش هیچ مانایەكیان نەبووە و هێما نەبوون بۆ هیچ شتێك، بەڵكو بەشێوەیەكی هەرەمەكی هەڵبژێردراون‌و لەساڵی(1920) دا وەك یەكەم وێستگەی ڕادیۆیی ناسراوە.

لەئوستورالیاش یەكەمین وێستگەی ڕادیۆیی لەشاری میلبۆرن و لە ساڵی (1921) دا دەست بەكار بوو.

لەساڵی (1922)دا كۆمپانیای پەخشی بەریتانیی بە ناوی(BBC) لە بەریتانیا وەك یەكەمین ئیستگەی ڕادیۆیی پەخشی خۆی دەستپێكرد و لەهەمان ساڵیشدا لە فەرەنسا و لەتاوەری ئیفڵەوە یەكەمین پەخشی ڕێكخراوی ڕادیۆیی ڕاگەیەندرا، دواتریش لەهەمان ساڵدا ئیستگەیەكی ڕادیۆیی لەیەكێتی سۆڤییەتی ئەو كاتەدا دەست بەكار بوو.

لەساڵی(1923) دا ئیستگەی پەخشی ڕادیۆیی لە هەریەك لە بەلژیكا و چیكسلۆڤاكیای پێشوو و ئەڵمانیا و ئیسپانیا دامەزران، پاشانیش لە فینلەندا و ئیتاڵیا .
لە ساڵی 1924 یشدا نەرویژ‌و پۆڵۆنیا و مەكسیك بوونە خاوەنی پەخشی ڕادیۆیی خۆیان و لەساڵی 1925یش ژاپۆن یەكەم ئێستگەی ڕادیۆیی دامەزراند
لەساڵی 1927دا لە هیند یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی دەستی پێكرد و دواتریش وڵاتانی دیكەی جیهان.

چەند ساڵێك لەمەوبەر‌و لە ساڵی (2011)دا ئەكادیمیای ڕادیۆیی ئیسپانیا بیرۆكەی دانانی ڕۆژێكی جیهانیی بۆ یادكردنەوەی یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی لەجیهاندا خستە بەردەم ڕێكخراوی یۆنسكۆی سەر بەنەتەوە یەكگرتووەكان و چەند مێژوویەك بۆ ئەو ڕۆژە پێشنیار كرا، لەوانە (6)ی ئۆكتۆبەر كە ڕۆژی لەدایكبوونی (جینالد فسندن)ە كە بەیەكەمین داهێنەری پەخشی دەنگدادەنرێت، هەروەها(25)ی تەموز دەستنیشانكرا كە ئەو ڕۆژە بوو (گولیلمۆ ماركۆنی) یەكەمین پەیوەندی بێتەلی بەبەكارهێنانی جفرەی مۆرس بەكارهێنا لەساڵی 1896 دا، پاشان ڕۆژی (30) ئۆكتۆبەریش یەكێكی تر بوو لە پێشنیارەكان، چونكە مێژووی یەكەمین پەخشكردنی ڕۆمانی ( حرب العوالم) بوو كە بە دەنگی هونەرمەندی بە ناوبانگی جیهانی ( ئەرسۆن ویڵز) لە ساڵی (1938)دا خوێندرایەوە.

دواتر لەناو ئەنجومەنی جێبەجێكاری یۆنسكۆدا ڕۆژی (13)ی شوبات دیاریكرا بۆ ڕۆژی جیهانیی ڕادیۆ، چونكە لەو ڕۆژەدا و لەساڵی (1946)دا یەكەمین پەخشی ئێستگەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەستی پێكرد.

دواتر لە خولی(36)ی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان مشتومڕی لەسەر كرا‌و لەمانگی كانوونی یەكەمی(2012)دا كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان بڕیاریدا (13)ی شوباتی هەموو ساڵێك بكرێتە ڕۆژی جیهانیی ڕادیۆ

بەپێی داتاكان تاساڵی 2015 پانزە هەزار ئێستگەی ڕادیۆیی هەبووە و (75%)ی ماڵان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا ڕادیۆیان هەیە.
(70%)ی دانیشتوانی جیهان لەڕێی تەلەفۆنی مۆبایلەوە گوێ لە ڕادیۆ دەگرن.

هەر بەپێی ئامارەكان (608) ملیار كەس لە سەرانسەری جیهاندا گوێ لە ڕادیۆ دەگرن

مێژووی ڕادیۆ كوردییەكان

بەگوێرەی هەموو سەرچاوە كوردییەكان، یەكەم رادیۆی كوردی لە 19ی نۆڤێمبەری 1939 لە بەغدا كراوەتەوە. ئێزگەی دووەم بە زمانی كوردی (رادیۆی ڕۆهەڵات) لە 5ی ئازاری 1941 لە بەیروت و ئێزگەی سێیەمی كوردیش لە ئابی 1942 لە یافا (فەلەستین) كراوەتەوە.
ئەم سێ ئێزگە كوردییەی سەرەوە وەك یەكەم رۆژنامەی كوردی: (كوردستان) لە دەرەوەی خاكی كوردستان پەخشیان دەستی پێكردووە. ئەو ئێزگانە لە راستیدا ئێزگەی كوردی نەبووین، بەڵكو ئێزگەی بیانی بووین و بە زمانی كوردی وەشانیان هەبووە، ئێزگەی ئاڕاستەكراو بووین و بۆ گەیاندنی هەواڵ و دەنگوباسی خۆیان بۆ گوێگری كورد دامەزراون، نەك گەیاندنی هەواڵ و دەنگوباسی كوردی بۆ ئەوان یان بۆ كورد. ئەگەر لەم ئێزگانە، ناوە ناوە باس لە كورد و كوردستانیش كرابێ، زیاتر بۆ خۆنزیكردنەوە و ڕاكێشانی سەرنج و سۆزی كورد بۆ بەرەی خۆیان بووە، نەك لەبەر ئەوەی كوردیان لە دڵەوە خۆشویستووە و وسیتوویانە ئەو گەلە دێرن و نازادارە بێ رادیۆ نەبێ. لەهەمان كات، دەبی بنووسین هەرسێك ئێزگەی كوردی سەرەوە، كە لە دەرەوەی كوردستان پەخشیان بە زمانی كوردی هەبووە، لەكاتی دەستپێكردنی دووەم جەنگی جیهانی دامەزراون و لەگەڵ تەواوبوونی جەنگ، دوو لەوان كوژاونەتەوە. لەگەڵ ئەوەش، بێگومان هەبوونی ئەو ئێزگانەی سەرەوە كارێكی باش بووە، بەتایبەتیش یەكەم ئێزگەی كوردی لە بەغدا، لە مێژووی خۆی سەدان گۆرانی كوردی تێدا تۆمار كرایە و بۆ سەرتاسەری كوردستان پەخش و بڵاوكراونەتەوە. ئەم تۆمار و پەخشكردنە، جگە لەوەی ئەرشیڤێكی جوان و دەوڵەمەندە، بۆتە یارمەتیش بۆئەوەی هونەرمەندی تازە دروست ببن و گۆرانی و ئاوازی خۆیان لە هەمان ئێزگە لەسەر قەوان تۆمار بكەن و گۆرانی و مۆسیقای كوردی پێشبخەن.

بەڵام بەوتەی ئەمیر حەسەن پور ڕۆژنامەنوس و لێكۆڵەری شاری مەهاباد یەكەم پەخشی ڕادیۆیی كوردی لە ساڵی١٩٢٣بووە لە یەكێتی سۆڤیەت و تا ساڵی ١٩٢٩ی خایاندووە.

ساڵی ١٩٤١ش ئینگلیزەكان بۆ دژایەتیكردنی ئەڵمانیای نازی بەشی كوردی ڕادیۆی یافایان كردەوە و ژمارەیەك كەسایەتی وەك گۆرانی شاعیر و ڕەفیق چالاك كاریان تیادا كردووە.

پەخشی ڕادیۆی كوردی تارانیش لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ دەستیپێكرد، سەرەتا ماوەی پەخشەكەی تەنها ١٥ خولەك بووە و دواتر كاتەكەی زیاد كرا.

وێستگەی ڕادیۆی یەریڤان لە ساڵی ١٩٥٥دا، بە پێنجەم پەخشی ڕادیۆیی كوردی دادەنرێت كە ئەویش لەسەرەتادا ماوەی پەخشەكەی تەنیا ١٥ خولەك بووە.

لەسەردەمی جەمال عەبدولناسر سەرۆكی پێشووتری میسردا، ئێزگەیەكی كوردی لە ساڵی ١٩٥٧ لەشاری قاهیرە كرایەوە، دواتر و لە پایزی ١٩٥٨دا ڕادیۆی كوردی لە شاری كرماشان كرایەوە و ڕادیۆی كوردی تاران داخرا.

دوای دوو ساڵیش لە دەستپێكردنی شۆڕشی ئەیلول بە ژمارەیەك ئامێری سەرەتاییەوە ڕادیۆی دەنگی كوردستان لە ساڵی ١٩٦٣دا لە ناوچەی باڵەكایەتی دەستی بە پەخشی خۆی كرد.

بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی نوێ‌، یەكێك لەو بوارانەی كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بایەخی زۆری پێدا بوو بواری میدیا بوو، هەر بۆیەش لەسەرەتای ساڵی 1976دا مشوری پەیداكردنی ئیزگەیەكی رادیۆی لەسوید خوارد‌و لەرێی سوریا‌و توركیاوە گەیەنرایەوە كوردستان‌و  لە 21ی ئازاری 1979  لەگوندی نۆكانی سەر سنورەوە بەخشی ئەو ئیزگەیە دەستی پێكرد‌و لەوێوە پەیام‌و چالاكی‌و سیاسەت‌و هەڵوێست‌و تێڕوانینی یەكێتی بەكۆمەڵانی خەڵك ئاشنا كرا‌و ئەو ئیزگەیە رۆڵی دیاری هەبوو لە جۆشدانی خەڵك‌و پێشمەرگە‌و بەهێزكردنی گیانی فیداكاری ‌و بەرخودان.
لەسەردەمی شۆڕشدا ئیزگەی دەنگی گەلی كوردستان، وەك مەفرەزەكانی پێشمەرگە لەیەك شوێندا نەسرەوت، بەڵكو چەند جارێك جێگۆڕكێی كرد‌و لەم شوێنانەوە بەخشی كرد(نۆكان، توژەڵە، گردی مامەوڵا، زەڵێ‌، باوزێ‌، بەرگەڵو، دۆڵوكۆگە،سەقز، گەڵاڵە، چوارتا، سلێمانی).

ئێزگەی دەنگی گەلی كوردستان لەقۆناغە جیا جیاكانی شۆڕشی نوێدا،كاریگەرترین دەزگای میدیای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بووە‌و رۆڵی دیارو پرشنگداری لەو شۆڕشەدا بەگشتی‌و لەسازدان‌و رێكخستن‌و جۆشدانی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان بۆ راپەرینی ئازاری 1991 بەتایبەتی هەبوو، كە لەلاپەڕە زێرینەكانی مێژوودا بەشانازییەوە دەنوسرێتەوە

ژمارەی ڕادیۆ كوردییەكان لەهەرێمی كوردستان
محمد گەردی بەڕێوبەری ڕاگەیاندن لەوەزارەتی ڕۆشنبیری ولاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسایتیPUKmedia  ڕاگەیاند :-كۆی گشتی ژمارەی ڕادیۆكان. لەئێستای هەرێمی كوردستان بریتییە لە(١٦٥) ڕادێۆ كە بەشێوازی جۆراو جۆر پەخش دەكەن لە ڕووی كاتەوە.

سەرچاوە

خەلیل عەبدولڵا :دەنگی شۆڕشی نوێ
مێژووی رادیۆ لە سەرەتاوە تا ئێستا، كوردستانی نوێ
زریان ئەحمەد :-لە ڕۆژی جیهانیی ڕادیۆدا گرنگیی ڕادیۆ و مێژووی یەكەم ڕادیۆ كوردییەكان بخوێنەرەوە، ،سایتی مێژووی كورد
سەپان مەغدید: رادیۆ و رادیۆ كوردییەكان
 رۆڵی راگەیاندن لە راپەڕین دا (ئێزگەی دەنگی گەلی كوردستان) وەك نموونە 4/3/2017

PUKmedia  كاوان ئەحمدحمەصاڵح هەڵەبجەیي