كێشەی كەركوك بەرەو كوێ؟

.

 شێخ مەحمەد شاكلی*

پێش ئەوەی بچمە ناو وردەكاری ئەم باسە هەستیار و ئاڵۆزەوە، پێم باشە خوێنەرانی بەڕێز بەرچاو ڕوونبكەمەوە، كە من هاوڵاتیەكی كوردی دانیشتووی یەكێك لە شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای كەركوكم، پێش ئەوەی سنووری پارێزگاكە بە بڕیاری سەركردایەتی ڕژێمی پێشووی عیراق دەستكاری بكرێت و پارێزگاكە لەت و پەت بكرێت و چەند قەزایەكی دابەش بكرێتە سەر پارێزگاكانی دەورووبەری .

بە درێژایی دەیان ساڵی كاركردن لە بواری سیاسی و ڕۆشنبیری دا، باوەڕم وابووە كە كورد وەكو گەلانی دیكە مافی دیاریكردنی چارەنووسی خۆی هەیە، لە هەمان كاتدا بە دروستی دەزانم خەڵكێك ئەگەر لە ڕووی ڕەگەز و ئایینی و فەرهەنگیشەوە جیاوازبن و لە پانتاییەكی دیاریكراودا پێكەوە ژیان بەسەرببەن، دەكرێت سەرەڕای جیاوازییەكانیان پێكەوە ژیانێكی هاوبەش و هاوسەنگی ئاشتیانە بۆ خۆیان هەڵبژێرن و هەموو لایەك ماف و ئەركی یەكسانیان هەبێت. 

كێشەی پارێزگای كەركوكیش دەكرێت وەكو نموونەیەك بۆ پانتاییەكی دیاریكراوی خاكێك، كە پێكهاتەی جیاوازی تێدا نیشتەجێیە تەماشابكرێت و هەموو پێكهاتەكان لەبەر چاوبگیرێت و كێشەكانیان چارەسەری تایبەتی بۆ بدۆزرێتەوە .

كەركوك بە تایبەتی پاش (14 ی تەمووزی 1958) لە نێوان ململانێ و نائارامی و سەر لێشێواندا دەسوڕێتەوە، بە درێژەكێشانی گرفتەكان و تەشەنەسەندنی پەیوەندی نێوان پێكهاتەكان بەرەو ئاڵۆزی و ناسەقامگیری دانیشتوانی پارێزگاكە لە (كورد و توركمان و عەرەب و كریستیان) بەرادەی جیاواز باجی قورس دەدەن لە ژیان و گەشەسەندن و ئایندەی نەوەكانیان . كێشەكە لە ڕاستیدا ئاسان نییەو پڕە لە ئاڵۆزی، چونكە بەرژەوەندی زۆر و دژبەیەكی تێدایە، چەندێك چارەسەركردنی دوابكەوێت پتر ئاڵۆزتر دەبێت. هەندێك وایدەبینن كە هەرگیز چارەسەر نابێت و وا باشترە لێی بگەڕێن بۆ ڕۆژگارو ئایندەی نادیار، بەڵام ئەگەر بە وردی لە بنەما و هۆكار و ئەوانەی سوود لە مانەوەی بێت چارەسەر بڕوانین، بۆمان ڕووندەبێتەوە دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو شتێكی مەحاڵ نییە.

سێ لایەنی سەرەكی پەیوەندیدار بە كێشەی كەركوك و بەڕادەی یەكەم دانیشتوانی پارێزگاكە (كورد و توركمان و عەرەب و كریستیان) و دەسەڵاتی ناوەندی لە بەغدا و هەرێمی كوردستان، ئەگەر بەڕاستی و بەجدی و بە هەستكردن بە لێپرسینەوەیان بەرامبەر نیشتیمان و هاوڵاتیانیان، هەروەها بە عەقڵێكی كراوە و ڕێزگرتن لە ڕاو بۆچوونی خاوەن كێشەكە و بەكارهێنانی ئەنجامە ئەرێنیەكانی گفتوگۆی نێوانیان و جێبەجێكردنیان، لەتەك ئەوەشدا هەنگاوی كردەییش بنرێت و هەڵەو گرێكوێرەكانی ڕابردوو فەرامۆش بكرێن، ئەو كاتە چارەسەركردنی گرفتەكانی نێوانیان نابێتە شتێكی مەحاڵ .

لەوانەیە چارەسەری كاتی و سنووردار (وەكو لەم مودەیەدا باسی لێوە دەكرێت) بۆ ماوەیەكی كورت ڕەنگە جۆرێك لە ئارامی و سەقامگیری بهێنێتە ناوەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی بنەما و هۆكارەكانی كێشەكە دەمێننەوە، ئیدی پاش ماوەیەك ڕەنگە بە توندی و پتر ئاڵۆزییەوە سەرهەڵبداتەوە .

كەسانێك وای دەبینن، كە چارەسەری كێشەی پارێزگای كەركوك، ڕۆڵی دەبێت لە كردنەوەی زۆر لە گرێكوێرەكانی پەیوەندی نێوان بەغدا و هەرێم و ئاسانكاریی دەكات بە كۆتاییهێنانی ناكۆكییەكانیان، بێگومان ئەویش پرسیارێك دەهێنێتە پێشەوە: كە ئایا كاركردن بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو بۆ كێشەو جێبەجێكردنی بێ چاوەڕوانی ئەنجامی گفتوگۆ و هەوڵەكان بۆ ئاساییكردنەوەی تەواوی كێشەو ململانێكانی نێوان بەغدا و هەرێم پێویستە؟  یان كەركوك چاوەڕوانبێت؟ یاخود چارەسەری هەردوو كێشەكە پێكەوە گرێ بدرێت؟

لە قوڵبوونەوە و ئاڵۆزبوونی كێشەی پارێزگای كەركوك، لایەنی سیاسی و بەرژەوەندی زۆر و جیاواز ڕۆڵیان هەیە وەكو (حزبە كوردستانیەكانی هەرێم بەڕادەی جیاواز و دەسەڵاتی ناوەندی لە بەغدا و هەروەها حیزب و ئاراستەی سیاسی عیراقی كە بۆخۆیان لەناو خۆیاندا لە ململانێدان و دەوڵەتانی دەورووبەر و زلهێزەكانی جیهانیش، هەموویان بە ڕادەی یەكەم پاراستنی بەرژەوەندی خۆیان لا مەبەستە و گرنگیدانیان بە كێشەی دانیشتوانی پارێزگای كەركوك لاوەكییە و مانەوەی كێشەكە لەم ماوە دوورو درێژەدا بەبێ چارەسەر، نیشانەی ئەوەیە كە لایەنە بەشداربووەكان جگە لە خاوەنی ڕاستەقینەی كێشەكە كە (خەڵكی كەركوكن) و زەرەرمەندی یەكەمن لە چارەسەرنەكردنی، ئیدی ئەوانی دیكە نە مەبەستیانە و نە پەلە دەكەن و نە بەشدارێكی كاراش دەبن لە دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو، وەكو سەركردە سیاسیەكانی جیهانی عەرەبی كە هەڵوێستیان نایەكگرتوو ناڕوونە سەبارەت بە كێشەی فەڵەستین، بە ڵكو هاوكارن بۆ هێشتنەوەی بەو شێوەی كە دەیبینین بە مەبەستی سوود وەرگرتن لە مانەوەی كێشەكە بۆ درێژەپێدانی بەرژەوەندییە ئابوری و سیاسییەكانیان .

لە كاتێكدا نزیك دەبینەوە لە یادی سەد ساڵەی دروستبوونی دەوڵەتی عیراقی، كە لە سەرەتای دامەزراندنی ساڵی (1920) و  بە تەندروست لە دایك نەبووە و نەیتوانیوە لە ناخی دانیشتوانی سنوورەكەی دا هەست و نەستی هاوڵاتیبوونیان لا بچەسپێنێت، چونكە لەگەڵ پێكهاتنی دەوڵەتەكە، كێشەو ئاڵۆزیەكانی پێش سەردەمی داگیركردنی ئینگلیز و لەكاتی داگیركردنی و دوای ئەویش بەخۆیەوە هەڵگرتبوو، حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عیراق تا ساڵی (2003) لەوە تێنەگەیشتبوون كە عیراقیەكان لە ڕووی ڕەگەزو ئایین و فەرهەنگەوە جیاوازن و پێویستە بە یەكسانی تەواو مامەڵە لەگەڵ پێكهاتەكانیدا بكرێت و ناكرێت تایبەتمەندیەكانیان نادیدە بگیردرێت و گرنگی پێنەدرێت، هەروەها ناكرێت ویست و بەرژەوەندی لایەنێكی دیاریكراو بە زۆر بسەپێنرێت بەسەر ئەوانی تردا .

عیراقییەكان و بەتایبەتی (كورد و توركمان و كریستانیەكان) چاوەڕوانبوون پاش ساڵی (2003) ئیتر سەردەمی سەپاندنی ویست و بەرژەوەندی (زۆرینە كۆتایی پێبێت لە حوكمڕانیدا، بەڵام لە چەند ساڵی ڕابردووی پاش لەناوبردنی ڕژێمی بەعس دا و تا ئەمرۆش گیروگرفت و ئاڵۆزیی نێوان پێكهاتەكان چارەسەر نەكراون و بەشێوەی جیاواز و ئالیەتی جیاواز هەمان سیاسەتی زاڵكردنی ویستی زۆرینە پەیڕەودەكرێت، جگە لە تەشەنەكردنی دەستتێوەردانی هەمەلایەنەو ئاشكرای بێگانە لە كاروباری عیراقدا .

هیوادارین لەسەردەمی كابینەی نوێی حكومەتی عیراق دا گۆڕانكاری بنەڕەتی وەدی بكەین بۆ چارەسەری كۆتایی كێشەی پارێزگای كەركوك و كێشە هەڵواسراوەكانی تریش. بەڵام گریمان هەموو ئەو هەوڵانە بە جێبەجێ نەكردنی ماددەی (140) ی دەستووری عیراقیشەوە نەگەیشتە ئەنجامێك، دەبێت چی بكرێت و چ هەڵبژاردنێك بۆ كردنەوەی گرێكوێرەكان بكرێت؟ ئایا جگە لەو ڕێگایانەی تا ئێستا تاقیكراونەتەوە و بە ئەنجامێك نەگەیشتووە، دەكرێت بە دوای چارەسەری نوێدا بگەڕێین؟

ئایا كورد پێی باشە كێشەی كەركوك لە گەڵ كێشەكانی هەرێم و بەغدا پێكەوە چارەسەر بكرێن؟ یان وا باشترە لە سەرەتاوە چارەسەرێكی نوێ بۆ كێشەی پارێزگای كەركوك بدۆزرێتەوە؟ یان وەكو دەستپێك و ئاسانكاری و ڕێگا خۆشكردن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغدا و هەرێم؟ ئەو پرۆژەیەی هەندێ لە برایانی توركمان باسی دەكەن بەناوی (هەرێمی كەركوك) وردەكاریەكانی چۆن چۆنیە؟ ئەو هەرێمەی باسی دەكەن تەنها سنووری ئێستای پارێزگای كەركوك دەگرێتەوە؟ یان ئەو ناحیەو قەزاو گوندانە دەگرێتەوە كە بە زۆر لە سنووری كارگێڕی پارێزگاكە بچڕان و لكاندیان بە پارێزگاكانی دەورووبەریەوە؟ وەكو قەزای خورماتوو بۆ پارێزگای سەڵاحەدین و قەزای كفری بۆ پارێزگای دیالی و هەردوو قەزای كەلار و چەمچەماڵ بۆ پارێزگای سلێمانی؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە لە ئەنجامی گفتوگۆی ڕاشكاوانە و بێ گرێ و گۆڵ و زۆر بە جدی و بە مەبەستی چارەسەر، كە دەبێت لە نێوان پێكهاتەكانی پارێزگای كەركوك بە ڕادەی یەكەم و لایەنی پەیوەندیداری حكومەتی ناوەندی و هەرێمی كوردستان دێنەبەردەست و ئەنجامی ئەو گفتوگۆیانە بكرێتە بنەماو هەوێنی چارەسەری كۆتایی .

دەبێت لەم چوارچێوەدا ئەوە ڕەچاوبكرێت كە ئەوە توانای هەڵبژاردنی چارەسەری گونجاوە كە ئێستا لەبەر دەستدایە، لەوانەیە لە ئایندەدا بەهۆی گۆڕانكاری و ڕووداوی چاوەڕواننەكراو لە عیراق و دەورووبەری لەبەردەستدا نەبێت و هەڵبژاردنی چارەسەر ئەوكاتە لە دەرەوەی ئیرادەی خاوەن كێشەكە بێت، بەهۆی ئەنجامی نادیاری ئەو گۆڕانكارییانەوە. لەبەر ئەوە باشترە پەلە بكرێت لە هەنگاونانیان بەرەو چارەسەر و كۆتاییهێنان بە نەهامەتییەكان .

*سەرۆكی كۆمەلەی روناكبیری و كۆمەڵایەتی كەركوك