ئه‌مـڕۆ له‌ مـێژوودا

.

رووداوه‌كان:
1268: موسڵمانه‌كان به‌ سه‌رۆكایه‌تی (الظاهر بیبرس) یافایان له‌ خاچپه‌رسته‌كان سه‌نده‌وه‌.
1792: ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌ی فه‌ره‌نسی كه‌ هه‌ڵقوڵاوی شۆڕشی فه‌ره‌نسی بوو، فه‌رمانی له‌سێداره‌دانیان ده‌ركرد بۆ مه‌لیك لویسی شانزه‌هه‌م و خێزانه‌كه‌یان، به‌ تۆمه‌تی ناپاكیی مه‌زن.
1820: ئیماره‌تی دوبه‌ی كه‌وته‌ ژێر پارێزگاری به‌ریتانیا.
1839: كه‌شتی به‌ریتانی به‌ سه‌رۆكایه‌تی (هنس) توانی عه‌ده‌ن داگیربكات و تا ساڵی 1967ز له‌ژێر ده‌سه‌لاتیدا مایه‌وه‌.
1883: تۆماس ئه‌دیسۆن یه‌كه‌مین سیسته‌می رووناككردنه‌وه‌ی دانا بۆ خزمه‌توزاریی.
1899: به‌ریتانیا سودانی له‌ میسر جیاكرده‌وه‌ و سودانی میسری ئینگلیزی راگه‌یاند.
1915: باڵۆنه‌كانی زبلینی ئه‌ڵمانی شاری(یارموس)یان له‌ به‌ریتانیا بۆردومان كرد و بووه‌ هۆی كوژرانی 20 كه‌س كه‌ ئه‌وه‌ یه‌كه‌مین بۆردومانی ئاسمانی بوو له‌ مێژوودا، ئه‌وه‌ش له‌ میانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیدا.
1918: هه‌ڵگیرسانی یه‌كه‌مین جه‌نگ له‌ نێوان پاسه‌وانی سوور و پاسه‌وانی سپی له‌ جه‌نگی ناوخۆی فنله‌نده‌.
1919: سه‌ره‌تای ده‌سپێكی كاره‌كانی كۆنگره‌ی ڤه‌رسای كه‌ كۆتایی هێنا به‌ جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی.
1941: هێزه‌ به‌ریتانیه‌كان هێرشیان كرده‌ سه‌ر ئه‌ریترای ژێرده‌ستی ئیتالیا له‌ جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیدا.
1942: هێزه‌كانی یابان بۆرمایان داگیركرد له‌ میانی جه‌نگی دووه‌می جیهانیدا.
1949: كۆبا دانینا به‌ ئیسرائیلدا.
1956: سودان چووه‌ ناو كۆمكاری ولاتانی عه‌ره‌به‌وه‌.
1966: ئه‌ندێرا گاندی بوو به‌ سه‌ره‌ك وه‌زیرانی هیند.
1975: زه‌مینله‌رزه‌ له‌ ناوچه‌ سنوریه‌كانی كشمیر و تبت به‌ هێزی 6,8 به‌ پێوه‌ری رێخته‌ر، و گیان له‌ده‌ستدانی 42 كه‌س و بریندار بوونی 40 كه‌س و ئاواره‌بوونی 2500 كه‌س.
1977: بارینی به‌فلر بۆ یه‌كه‌م جار به‌سه‌ر شاری میامی له‌ فلۆریدا، كه‌ یه‌كه‌م جاره‌ له‌ مێژوودا به‌فری تیا ببارێت.
1981: روودانی زه‌مینله‌رزه‌ی ئیریان له‌ ئه‌ندونیسیا به‌ هێزی 6,8 به‌ پێوه‌ری رێخته‌ر، كه‌ بووه‌ هۆی گیان له‌ده‌ستدانی 305 كه‌س و دیارنه‌مانی نزیكه‌ی 1000كه‌س و زۆرێكیش له‌ گونده‌كان ژێر خاك كه‌وتن.
1981: ئێران و ئه‌مریكا رێكه‌وتننامه‌یه‌كیان مۆركرد كه‌ 52 ده‌ست به‌سه‌ر به‌ربده‌ن له‌ باڵیۆزی ئه‌مریكا له‌ تاران.
1983: بۆلیڤیا (كلاوس باربی) ئه‌فسه‌ری نازی ده‌ستگیركرد.
1991: عیراق موشه‌كی (سكۆد) ته‌قاند بۆ به‌ ئاراسته‌ی ئیسرائیل بۆ هۆی برینداربوونی 15 كه‌س، ئه‌وه‌ش له‌ میانی جه‌نگی دووه‌می كه‌نداو.
1993: چیك و سلۆفاكیا چوونه‌ رێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌.
1995: زه‌مین له‌رزه‌ له‌ كۆلۆمبیا به‌ هێزی 6,6 به‌ پێوه‌ری رێخته‌ر.
1997: تا 20/1 گێڕانی كۆڕێكی ماته‌مینی بۆ كۆچكردنی هونه‌رمه‌ند عه‌باسی حه‌قیقی، هه‌زاران كه‌س به‌شدار بوون تیایدا.
2000: پێكدادانێكی توند دورگه‌كانی (مۆلۆكۆ)ی ئه‌ندونوسیای گرته‌وه‌، له‌نێوان موسڵمان و مه‌سیحیه‌كان، بوه‌هۆی كوژرانی زیاتر له‌ 1800كه‌س.
2007: تیرۆركردنی رۆژنامه‌نوسی توركی(هرانت دینك) له‌ به‌رده‌م باره‌گای رۆژنامه‌كه‌ی به‌هۆی داواكردنی به‌رده‌وامی بۆ ئیدانه‌كردنی كۆمه‌ڵكوژی ئه‌رمه‌نیه‌كان له‌ لایه‌ن توركه‌كانه‌وه‌، له‌ میانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی.
2009: به‌ستنی كۆنگره‌ی ئاشته‌وایی له‌ كێت له‌ نێوان مه‌لیكی سعودیه‌ عبدالله بن عبدالعزیز و سه‌رۆكی سوریا به‌شار ئه‌سه‌د و نێوان سه‌رۆكی میسر محمد حوسنی موباره‌ك و ئه‌میری قه‌ته‌ر شێخ حه‌مه‌د كوڕی خه‌لیفه‌، به‌ ئاماده‌یی ئه‌میری كوێت شێخ ێباح الاحمد و مه‌لیكی به‌حره‌ین حه‌مه‌د بن عیسا و مه‌لیكی ئوردون عبدالله ی دووه‌م، ئه‌وه‌ش دوای ئه‌وه‌ی كه‌ مه‌لیكی سعودیه‌ رایگه‌یاند له‌ سه‌ره‌تای كۆنگره‌ی لوتكه‌ی عه‌ره‌بی ئابووری و گه‌شه‌پێدان و كۆمه‌لایه‌تی كه‌ ناكۆكیه‌كانی نێوان وڵاتانی عه‌ره‌بی كۆتایی هاتووه‌.
2009: ئه‌میری ده‌وڵه‌تی كوێت(شیخ ێباح الاحمد الجابر الێباح) كۆنگره‌ی(لوتكه‌ی عه‌ره‌بی ئابووری و گه‌شه‌پێدان و كۆمه‌ڵایه‌تی) كرده‌وه‌ كه‌ بۆ یه‌كه‌م جار بوو له‌و شێوه‌یه‌، له‌ كێتدا به‌ ئاماده‌بوونی سه‌رۆكه‌كانی ولاتانی عه‌ره‌ب و ئه‌مینداری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان(بان كی مون) و سه‌رۆكی سینیگال(عبدالله واد9 به‌ سیفه‌تی ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌رۆكی رێكخراوی هاوكاری ئیسلامی بوو.
2010: بومه‌له‌رزه‌یه‌كی به‌هێز ولاتی هایتی هه‌ژاند زیانێكی زۆری گیانی و مادی لی كه‌وته‌وه‌، به‌گوێره‌ی هه‌ندی سه‌رچاوه‌، له‌ئاكامی به‌ومه‌له‌رزه‌كه‌دا 325000كه‌س گیانیان له‌ده‌ستدا.
2010: بووجه‌ی خه‌مڵێنراوی هه‌رێمی كوردستانی عێراق بۆ ساڵی 2010 بڕی 11تریلیۆن و (433) ملیۆن دینار بوو.
2010: ئه‌و پێنوسه‌ی ئیمزای له‌سێداره‌دانی عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید (ناسراو به‌ عه‌لی كیمیایی)پێكرا، به‌ هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هید به‌خشرا.
2011: زه‌مینله‌رزه‌یه‌كی توند باشوری خۆرئاوای پاكستانی هه‌ژاند و هێزه‌كه‌ی گه‌شته‌ 7,2 به‌ پێوه‌ری رێخته‌ر .

له‌دایكبوون:
1544: مه‌لیك فرانسوای دووه‌م مه‌لیكی فه‌ره‌نسه‌.
1736: جیمس وات، ئه‌ندازیاری ئوسكوتله‌ندی.
1809: ئیدگار ئالاان بو، شاعیر و نوسه‌ری ئه‌مریكی.
1813: هنری بسمر، داهێنه‌ری به‌ریتانی و خاوه‌نی رێگای بسمر بۆ دروستكردنی ماده‌ی ره‌ق.
1839: بول سیزان، نیگاركێشی فه‌ره‌نسی.
1878: هیربرت چابمان، یاریزان و راێنه‌ری تۆپی پێی ئینگلیزی.
1912: لیونید كانتروفیچ، ئابوریناسی روسی و وه‌رگری خه‌لاتی نۆبڵی زانسته‌كانی ئابووری ساڵی 1975ز.
1920: خافێر پێرێز دیكۆیلار، سیاسه‌تمه‌داری بیروفی و ئه‌مینداری پێشووی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان.
1959: مجدی الابیاری، نوسه‌ری میسری.
1966: ستیفان ئیدبرگ، یاریزای تۆپی سه‌رمێزی سویدی.
1968: مات هیل، ئه‌كته‌ری هیندی.
1971: ئه‌نغام، ژنه‌ گۆرانیبێژی میسری.
1972: دریا دی ماتو، ژنه‌ ئه‌كته‌ری ئه‌مریكی.
1977: لاوردینن یاریزانی تۆپی پێی كامیرۆنی.
1980: می عزالدین، ژنه‌ ئه‌كته‌ری میسری.
1980: سما المێری، ژنه‌ گۆرانیبێژ و ئه‌كته‌ری میسری.
1981: ئه‌سییر دی هورنو، یاریزانی تۆپی پێی ئیسپانی.
1984: حسێن یاسر، یاریزانی تۆپی پێی قه‌ته‌ری به‌ نه‌ژاد میسری.
1986: سلوی الجراش، ژنه‌ گۆرانیبێژ و ئه‌كته‌ری به‌حره‌ینی.
1992: شون جۆنسۆن، یاری جمبازی هونه‌ریی ئه‌مریكی.

وه‌فات:
1595: سوڵتان مورادی سێیه‌م، سوڵتانی عوسمانی.
1881: ئوجوست ماریت، زانای فه‌ره‌نسی له‌ زانستی بیناییدا.
1979: ێه‌لاح مه‌نێور، ئه‌كته‌ری میسری.
1993: عێمت عبدالحلیم، ژنه‌ ئه‌كته‌ر و گۆرانیبێژی میسری.
2000: بتینو كراكسی، سه‌ره‌ك وه‌زیرانی ئیتالیا.
2002: یحیی العلمی، ده‌رهێنه‌ری میسری.
2006: عون الشریف قاسم، نوسه‌ر و پیاوی ئاینی سودانی.
2007: هرانت دینك، رۆژنامه‌نوسی توركی.
2013: وه‌حید سه‌یف، ئه‌كته‌ری میسری.
2013: نبیل الهجرسی، ئه‌كته‌ری میسری.
2013: تایهو كوكی یاریزانی زۆرانبازی یابانی.

جه‌ژن و بۆنه‌كان:
بانگهێشتی سوڵتان لای به‌هائیه‌كان.
رۆژی كاراوكی له‌ یابان.

PUKmedia  ئا/ حسێن هه‌ڵه‌بجه‌یی