گەندەڵیی لە عیراقدا
ریپۆرتاژ 06:22 PM - 2019-01-10.
داتای مەترسیدار ئاشكرا دەكرێت
خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات، كۆنترۆڵكردنی بۆ بەرژەوەندی كەسیی خزخزمێنەو واسیتەو تێپەڕاندنی كاروبار بەبێ بنەما ئیداریو یاساییەكانو پێدانو وەرگرتنی بەرتیل، پابەندنەبوون بە دەستپاكیو… بە چوارچێوەی فراوانی گەندەڵی دادەنرێت. كۆی ئەمانە بە زیاتریشەوە لە عیراقدا باوە، بەتایبەت لەدوای ساڵی 2003ەوە ئەو كاتەی عیراقییەكان باوەڕیان وابوو لە دیكتاتۆریەت رزگاریان بووە، نەیاندەزانی دەكەونە قۆناغێكی مەترسیدارتر كە بریتییە لە گەندەڵیو تەواوی جومگە حكومیو كۆمەڵایەتیەكانیش دەگرێتەوە.
ساڵانە لەكانونی یەكەمدا، یادی رۆژی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵییە لە جیهاندا، لە عیراقیشدا جگە لە خستنەڕووی هەندێك داتای مەترسیدارو روخێنەر هیچ ئومێدو دەرچەیەكی رۆشن نییە، رۆژانە وەكو دەستكەوت باس لە بوونی 15 هەزار دۆسێەی گەندەڵی دەكرێت كە هیچ كات بەرپرسێكی باڵای عیراق تێوەنەگلاوە جگە لە فەلاح سودانی وەزیری پێشوتری بازرگانی عیراق، ئەو كەسانەشی كە دۆسێەی گەندەڵیان لەسەر كراوەتەوە پلە نزمە وەزیفییەكانن بەتایبەت لە پلەی بەڕێوەبەری گشتیو نزمتر، وەكو دەوترێت تۆڕی گەندەڵی بچوكەكان پێوەی دەبن نەك گەورەكان. لەساڵی 2017دا دەستەی نەزاهەی عیراق بڕیاری رێگری گەشتی بۆ 216 كەس دەركردوە بێ ئەوەی ناوی یەك وەزیر هەبێت.
روخساری گەندەڵی لە عیراقدا
لە عیراقدا سیاسییەكان خۆیان لەهەرسێ سەرۆكایەتییەكە بە گەورەتر دەبینن، وەها خۆیان پیشانداوە كە جگە لەوان كەسی تر ناتوانێت ئاسودەییو خۆشگوزەرانیان بۆ دەستەبەر بكات، ئەمەش لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا بەڕوونی دەبینرێت، هەرچەندە ژمارەی بەشداربووان كەمتریش بوو لە نیوەو كورسیەكانیش دابەش ببون، بەڵام هەمان روخسارو تێڕوانین دێتەوە جێگەی. ئەمە جگە لەوەی شەڕی مەزهەبیو تائیفی سونەو شیعە تادێت قوڵتربۆتەوەو زۆرترین كات سیاسییەكانی بە خۆیەوە سەرقاڵكردووەو كەمتر بیر لە بڕینی دەستی گەندەڵی كراوەتەوە، زۆرجاریش بەمەبەست برەو بەم بوارە دراوە بۆ پەردەپۆشكردنی گەندەڵ.
لەناو سەرۆك وەزیرەكانی عیراقدا، نوری مالكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عیراق بە پادشای گەندەڵی دەناسرێتو لەهەمان كاتیشدا دەكرێت حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشوو وەكو یەكەم سەرۆك وەزیران دابنرێت كە بەگژ گەندەڵیدا چۆتەوە، ئەمیش بەهۆی روبەڕووبونەوەی داعشو دابەزینی نرخی نەوتو ئەو رێگریانەی لێی كرا نەك لەلایەن كۆی سیاسییەكانی عیراق بەڵكو ئەوانەشی شیعەبوونو تەنانەت لە حزبەكەی خۆشی بوون، نەیتوانی ئامانجەكانی خۆی بپێكێت، ئێستاش كە سەردەمێكی نوێیەو عیراقییەكان چاویان لە عادل عەبدولمەهدییە، ئومێدێكی ئەوتۆ نابینرێت تەنانەت ناتوانێت سیاسییەكان لەسەر كاندیدێك یەكلابكاتەوە.
لەساڵی 2014ەوە، ناكۆییەكانی عیراق لەمەزهەبو نەتەوەوە گۆڕا بۆ پاوانخوازیو دەركەوتنی ئەستێرەی سیاسی كە پێوەرەكانی مەزهەبو نەتەوەیان تێپەڕاند، ئەوەبوو سەركردەكان قاڵبی حزبیان تێپەڕاند، دیارترینیان نوری مالكیو هادی عامری بوون.
سیاسییەكانی عیراق بە جۆرێك كۆنترۆڵی دەزگا حكومییەكانو گرێبەستەكانیان كردووە كە حكومەت تووشی ئیفلیجی بووەو گەندەڵیش گەیشتۆتە ئاستێك كە خزمەتگوزاری ئەمنیو بژێویو بێكاریو تەنانەت خزمەتگوزارییەكانی ژیانی رۆژانەش لەوپەڕی مەترسیدان.
لەدوای پڕۆسەی ئازادكردنی عیراقیشەوە چاوەڕوان دەكرا عیراقێكی فرەییو دیموكراسی بنیات بنرێت، بەڵام لەدوای 15 ساڵ، عیراق بەدەست حزبە ئیسلامییو تائیفیەكانەوەیەو ئەوان بڕیار لە بەڕێوەبردنو ئاڕاستەكردنی دەدەن، حزبە ئیسلامیو تائیفیەكان تەواوی جومگە گرنگەكانی عیراقیان بەدەستەوەبوو كەمترین فرسەت یاخود هیچ دەرفەتێك نەدراوەتە كەسانی تەكنۆكراتو ئەكادیمی لە بەڕێوەبردنی كاروباری دەوڵەتدا، ئەمەش بەڕادەیەكی گەورە كاریگەری لەسەر تەشەنەسەندنی گەندەڵی هەبووە لە عیراقدا.
لەعیراقدا، شەش كۆنگرەی وزاری كراوە بۆ روبەڕووبونەوەی گەندەڵیو تائێستاش روبەڕووبونەوەی گەندەڵی تەنها دەستەواژەیەكە لەسەر كاغەزو لە واقعدا وەڵامی هاووڵاتیانی عیراقی پێنەدراوەتەوە.
ئەو بەهەدەردانە زۆرەی لە ئابووری عیراقدا هەیە، لە رابردوودا رێگر بووەو بۆ داهاتووش هەمان كارەسات چاوەڕوانی دەكات كە ناتوانرێت پڕۆسەكانی ئاوەدانكردنەوە لەدوای كۆتایهاتنی داعش وەكو پێویست ئەنجام بدات كە چەند شارێك لەگەڵ زەویدا تەخت بوون بەتایبەت نەینەواو رومادی.
عیراق لەدوای 15 ساڵی دوای دیكتاتۆری كۆمەڵێك داتای مەترسیداری بەرهەمهێناوە كە بریتین لە بەهەدەردانی پارەو سامانی گشتیو بەكارهێنانەوەی بۆ بەرژەوەندی كەسییو بەدەستهێنانی پێگەی سیاسی، هەندێك لەو داتایانە دەخەمەڕوو كە نیشانی ئەوەی دەدات هاووڵاتیانی عیراق لە چ مەرگەستێكدا دەژین:
هاووڵاتیانی عیراق لە چ مەرگەستێكدان
* لەساڵی (2003 – 2017)، (430) هەزار هاووڵاتیی عیراقی كوژراونو (620) هەزاریان برینداربوون، رێژەی (30%)ی ئەو بریندارانە ناتوانن بجوڵێن یاخود كار بكەن، هەروەها (58) هەزار كەس لە عیراقدا چارەنوسیان نادیارە، ئەمەش یەكێكە لە پرسە هەرە مەترسیدارەكان لە عیراقدا. ئەمە جگە لەوەی ئەو بارودۆخە بۆتە هۆی ئەوەی دوو ملیۆن بێوەژن هەبێت كە تەمەنیان لەنێوان (14 – 52) ساڵدایەو (5.6) ملیۆن هەتیو هەیە كە تەمەنیان لەنێوان یەك مانگ بۆ 17 ساڵە.
* (35%)ی عیراقییەكان لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین كە داهاتی رۆژانەیان كەمترە لە پێنج دۆلار.
* (9%)ی منداڵان كاردەكەن كە تەمەنیان لەخوار 15 ساڵیەوەیە.
* لەبواری تەندروستیدا، بۆ هەر هەزار نەخۆشێك یەك جێگەی مانەوەی نەخۆش هەیە، هاوكات (39) نەخۆشیو پەتا لە عیراقدا تۆماركراوە دیاترینیان (كۆلێرا، ئیفلیجی منداڵانو ڤایرۆسی جگەر)، ئەمە جگە لە شێرپەنجەو شێواوی زگماكی.
* لەبواری پەروەردەدا، نۆ هەزار خوێندنگە زیانیان بەركەوتووە، (800) خوێندنگە لە قوڕ دروستكراوە، عیراق پێویستی بە (11) هەزار خوێندنگەی دیكە هەیە، لەگەڵ ئەمەشدا شەش ملیۆن نەخوێندەوار
هەیە كە نازانن بنووسنو بخوێننەوە.
* بەپێی هەندێك سەرچاوەی ناڕەسمی، لەدوای ساڵی 2014ەوە، (27) هەزار پڕۆژەی ئاوەدانیو وەبەرهێنان لەكاركردن وەستاونو (800) كۆمپانیای بیانیش لە پڕۆسەی سەرمایەگوزاری لەعیراق كشاونەتەوە كە بۆتە هۆی پەككەوتنی هەزار پڕۆژە، هەندێك سەرچاوەش ئاماژە بەوە دەكەن لە 15 ساڵی رابردوودا 13 هەزارو 328 كارگەو دامەزراوەی بەرهەمهێنان لەكاركەوتوون.
* لە ساڵی (2003 – 2014) نزیكەی (350) ملیار دۆلار بۆ پڕۆژەی وەهمی رۆیشتووە، كە نزیك دەبێتەوە لە نیوەی ئەو داهاتەی عیراق لەو ماوەیەدا دەستی كەوتووە، ئەمەش لەكاتێكدایە كە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عیراق دانی بەوەداناوە كە قەبارەی قەرزی ناوخۆ و دەرەكی دەكاتە (120) ملیار دۆلار. عیراق ساڵانە شەش ملیار دۆلار زیانی بەردەكەوێت بەهۆی گەندەڵیو خراپ ئیدارەدانی مەلەفی گومرگ لەخاڵە سنورییەكان، جگە لە خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان.
* لەبواری نەوتدا، عیراق پارچە زەوییەكی نەوتاوییە، داهاتی ساڵانەی (95% – 99%) لە فرۆشتنی نەوتەوە سەرچاوە دەگرێت، نزیكەی چوار ملیۆن بەرمیل بەرهەم دەهێنێت لە رۆژێكداو (2.8) ملیۆن بەرمیل هەناردە دەكات. بەشێك لە سەركردەكانی عیراق لە فرۆشتنو كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی نەوتو ئیمزاكردنی گرێبەستەكان رۆڵیان هەیەو ناویان دێت، موقتەدا سەدرو عەمار حەكیمو نوری مالكی سێكوچەیەكی دیارن لەم بوارەدا. رۆژانە داهاتی (300 – 500) هەزار بەرمیل نەوت داخلی داهاتی گشتی عیراق ناكرێت كە ساڵانە دەگاتە (7.2) ملیار دۆلار.
* لەبواری مووچەو دەرماڵە، هەرسێ سەرۆكایەتییەكەی عیراق، ساڵانە (17.467.248) ملیۆن دۆلاروەكو مووچە وەردەگرن، هاوكات (50) هەزار وەزیفەی وەهمی هەیە كە داهاتی ساڵانەی دەگاتە پێنج ملیار دۆلار. لەساڵی (2014 – 2018) هەر پەرلەمانتارێكی عیراق زیاتر لەیەك ملیارو 400 ملیۆن دینار لەسەر هاووڵاتیانی عیراق كەوتووە، بە تەنهاش سەرۆكی پەرلەمان لەو ماوەیەدا (11) ملیۆن دۆلار لەسەر عیراقییەكان كەوتووە كە هەشت ملیۆن دۆلاری بەناوی پاسەوانو هەندێك خەرجی دیكە بۆ رۆیشتووە.
* عادل عەبدولمەهدی ئەوكاتەی وەزیری نەوتی عیراق بوو (2015)، دەڵێت: «لەساڵی 2003 تا 2015 كۆی داهاتی بودجەكانی عیراق 850 ملیار دۆلاربووە، كە بەهۆی گەندەڵییەوە 450 ملیار دۆلاری لە كیس چووە.
* (30) ملیار دۆلار بۆ كەرتی كارەباو زیادكردنی توانای بەرهەمهێنان خەرجكراوە، لە هەمانكاتدا پێدانی كارەبای نیشتمانی لە عیراقدا ناگاتە (10) سەعاتو نیوەی خواستی هاووڵاتیانی پڕ نەكردۆتەوە.
* لەبواری سەربازیدا، لەماوەی 15 ساڵی رابردوودا 149 ملیار دۆلار بۆ پڕچەككردنی سوپای عیراق خەرجكراوە كەچی داعش بە چەند رۆژێك نزیكەی (30%)ی خاكی عیراقی كۆنترۆڵكرد، (232) ملیۆن دۆلار دراوە بە ئامێری ئاشكراكردنی تەقینەوەو رۆژانە دەیان كەس بە تەقینەوە دەكوژرێنو بریندار دەبن، یەكێك لەو گرێبەستە گوماناوییانەی لە ساڵی 2007دا لەگەڵ سربیا كراوە بە بەهای 833 ملیۆن دۆلار بریتیبووە لە كڕینی جۆرە فڕۆكەیەك كە كار ناكات، لەگەڵ كڕینی چەكی كۆنی بۆیاغكراو، هێنانی ئامێری سەربازی خراپبوو لە رۆژهەڵاتی ئەوروپاوە كە وەزارەتی بەرگری 19 هەزار چەكی لەناوبردووە.
ئەم داتایانە، لەچەند سەرچاوەیەكی جیاوازو عیراقی وەرگیراون، بەشێكیان داتای حكومەتن وەكو لیژنەكانی پەرلەمان بەتایبەت داراییو لەگەڵ داتای چاودێری داراییو دەستەی نەزاهەن، هەندێك لەم داتایانە بەریەكەوتنی تیابووە واتە داتای جیاوازبوون كە من پێم وایە پەیوەندی بە وادەی وەرگرتنەوە هەبووە نەك داتایەكی نا رۆشن بن، لێرە شەنو كەو كراونو ئەوانەی زۆر دیارن باسكراون.
پادشای گەندەڵی
لەناو سەركردەكانی عیراقدا نوری مالكی بە پادشای گەندەڵی دادەنرێت، نوری مالكی (2006 – 2014) سەرۆك وەزیران بووە، (2014 – 2018) جێگری سەرۆك كۆمار بووە، یەكێكە لەسەركردە دیارەكانی دوای پڕۆسەی ئازادی عیراق، سكرتێری حزبی دەعوەو سەرۆكی لیستی دەوڵەتی قانوون بووە، لەماوەی هەشت ساڵی سەرۆك وەزیرانیدا، بناغەیەكی بەهێزی بۆ كەسایەتی خۆی دروستكردووە، لەهەمانكاتدا كاری لەسەر تێكدانی پەیوەندی نێوان پێكهاتەكان كردووەو كوردەكانیش پێیان وایە ئەندازیاری تێكدانی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغدایە بەتایبەت بڕینی بودجەی هەرێم.
نوری مالكی تەنها كێشەو گرفت نەبووە بۆ تێكدانی پەیوەندی هەرێمی كوردستانو حكومەتی عیراق، بەڵكو سودی گەورەو گرنگی بینیی لە پێكدادانی عیراقییەكان (سونەو شیعە) بەوەی لەیەكێك لە وتارەكانی بەئاشكرا هێرشی كردە سەر ئەهلی سونەو بیری توندڕەوی تائیفی لەنێوان سونەو شیعە توند كردەوەو بە ئاشكرا دەڵێت: «ئەوانەی حسێنیان كوشت كۆتاییان نەهات لە ئێستادا بوونیان هەیەو حسێنیش بەڕەنگی دیكە بوونی هەیەو جارێكی دیكە كراوەتەوە ئامانج، حسێنو یەزید جارێكی دیكە بەریەكدەكەونەوە».
ئەم لێدوانەی مالكی وایكرد تۆوی دووبەرەكیو مێژووی خوێناوی عیراقییەكان زیندو بكاتەوە، لەهەمانكاتدا لەناو هێزە سونییەكان كارتلی سیاسیی بۆخۆی دروست دەكردو دەستی بەسەر داهاتو سامانی عیراقیشدا دەگرت.
دۆسێەی گەندەڵی لەلای نوری مالكی پڕۆژە بووە نەك كارێكی هەرزەییو سەرپێی كە بریتی بێت لە بردنو بەكارهێنانی پارەو سامانی گشتی بۆ بەرژەوەندی خۆی، هەرچەندە پڕۆسەكانی ئاشكراكراون، لەگەڵ ئەوەشدا بە بەرنامە كاری لەسەركردووە، دیارترین كاری مالكی ئەوەبوو پارێزگاری بانكی ناوەندیی عیراقی لەسەر كارەكەی لابرد، هەروەها بە حوكمی پۆستی سەرۆك وەزیران توانی تەواوی گرێبەستە دەرەكییەكانیش بە ویستی ئەو بێت.
دیارترین گەندەڵییەكانی مالكی:
* لیژنەی نەزاهەی پەرلەمانی عیراق لە ئۆكتۆبەری 2015 ئەوەی خستەڕوو كە 130 بەرپرسی حكومەتەكەی نوری مالكی لەگەندەڵیو بەهەدەردانی پارەو سامانی گشتی تێوەگلاون، كە دۆسێەكانیان پەیوەستبووە بە گرێبەستەكانی كڕینی چەكو مۆڵەتی كاركردن بە كۆمپانیاكانی نەوتو گرێبەستەكانی نەوت لەگەڵ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان.
* لە حساباتی ختامی عیراقدا گەورەترین كێشە بریتییە لەپاكتاوكردنی حسابی ساڵانی پێشوو، تا ساڵی 2016 یەكێك بووە لەكێشە گەورەكانی ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق كە گومان دەكرێت لەو چوارچێوەیەدا 350 ملیار دۆلار دیارنەمابێت.
* كڕینی چەك، بە ملیارەها دۆلار بۆ ئەم بوارە خەرجكراوە بەبێ ئەوەی كە ئەو چەكانە هاتبنە ناو عیراقەوە، ئەمە جگە لەوەی كە بەشێك لەو چەكانە لەجەنگی دووەمی جیهانیدا بەكارهاتوون یاخود نرخەكەیان بەرزترە لەچاو نرخی بازاڕدا. ئەمە جگە لەوەی پێدانی بەرتیل لەناو وەزارەتی ناوخۆ لە ئاستێكی باڵادابووە، چونكە نوری مالكی خۆی وەزیر بووە بەوەكالەت.
* یەك ملیار دۆلار بۆ نەخۆشخانەی سەربازی تەرخانكراوە، كە تایبەت بووە بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری نوێو پێشكەوتووی سەربازی لەدوای بەدواداچوونەكان دەركەوتووە كە لەواقعدا پڕۆژەی لەو جۆرە بوونی نییە.
* دۆسێەی كڕینی فڕۆكە لەڕوسیا، یەكێك بوو لەدۆسێیە گەندەڵییە كۆمیدیاكانی نوری مالكی كە وەها پیشاندرا عیراق فڕۆكەی لەحكومەتی روسیا كڕیووە دواتر دەركەوت كە ئەو فڕۆكانە عیراقیبوونو لەكاتی جەنكی عیراق – ئێران حكومەتی تاران ناچاری كردوون لە روسیا بنیشنەوە.
* كەوتنی موسڵ (داعشو سپایكەر)، لەگەڵ خەرجكردنی ئەو پارە زۆرە بۆ سلكی سەربازی عیراق، بەڵام گروپی تیرۆریستی داعش بە چەند سەعاتێك نەینەوای كۆنترۆڵكردن كە نیشانەی خراپی سوپای عیراق بوو، كوشتارگەی بنكەی سەربازی سپایكەر لەو كاتەشدا قێزەوترین كار بوو لەكابینەكانی حكومەتەكەی نوری مالكی كە بەو جۆرە سەدان خوێندكاری سەربازی لە باكووری تكریت بكوژرێن كە زۆرینەیان سونەبوون، ئەمەش یەكێكە لە دۆسێیە گەورەكانی گەندەڵی لەسەری كە پێی دەوترێت بازرگانیكردن بە مرۆڤەوە.
* هێنانی ئامێری ئاشكراكردنی تەقەمەنی بە بەهای 232 ملیۆن دۆلار كە دواتر دەركەوتووە ئامێری ئاشكراكردنو ناسینەوەی شامپۆی پاككەرەوەیە نەك تەقەمەنی، لەسەر ئەم كەیسە مالكی كەسی نەداوەتەوە دادگا.
* لەدوای لابردنی پارێزگاری بانكی ناوەندی، دۆسێەی بانكە ئەهلیە وەهمیەكان سەری هەڵداوە بەجۆرێك دەركەوت كە 16 بانكی ئەهلی هەن كە پارە لە بانكی ناوەندی رادەكێشن لەڕێگەی پسوڵەی تەزویرەوە، هەرچەندە ژمارەیەك فەرمانبەریش دەستگیركران، بەڵام دەركەوت كە بە ملیۆنان دۆلار پارەیان لە بانكی ناوەندی راكێشاوەو حەواڵەی وڵاتانی دراوسێ كراوە بە تایبەتیش ئێران، ئەمەش بە ئامانجی كەمكردنەوەی كاریگەری سزا سەپێنراوەكانی سەر تاران.
* بەكارهێنانی ئاسمانی عیراقو فڕۆكەخانەكان بۆ گەیاندنی پاڵپشتی سەربازی بە حكومەتەكەی بەشار ئەسەد، ئەمەش لەلایەن روسیاو ئێرانەوە كراوە.
* ئەحمەدی كوڕی تێوەگلاوە بە حەواڵەكردنی (1.5) ملیار دۆلار لە داهاتی عیراق بۆ لوبنان، ئەوكاتەی باوكی سەرۆك وەزیران بووە.
* جگە لەمانە دەیان دۆسێەی دیكەی گەندەڵیو بەهەدەردانی پارەی وەهمی هەن لەسەر نوری مالكی، بەتایبەت بونی سەربازی فەزایی كە ژمارەیان 50 هەزار كەس بووەو پارەیان بۆ خەرجكراوەو لە وەقعیشدا شتی لەو جۆرە نەبووە.
لەدوای كۆتایهاتنی هەڵبژاردنەكانی عیراق (2018)، نوری مالكی خۆی ئامادەكردەوە جارێكی دیكە ببێتەوە بە سەرۆك وەزیران، دوای ئەوەی خۆری ئاوابوو یەكێك لەو بابەتانەی لە مێدیاكانی عیراقدا زۆر باسی لێوەدەكرا، مەسەلەی فرۆشتنەوەی ئەو پۆستە بوو لەبەرامبەر بێدەنگبوونی دەسەڵات لەبەرامبەر ئەو كارانەی كردویەتی.
ئایا عیراق ئەم قۆناغە تێدەپەڕێنێت؟
بەشێكی زۆری وڵاتانی جیهان بە قۆناغی گەندەڵیدا تێپەڕیونو دواتریش توانیویانە بۆ ئاستێكی باش كۆنترۆڵی بكەن، یاخود نەیهێڵن. لەڕیزبەندی وڵاتانی گەندەڵیشدا عیراق لەناو 10 گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندایە (لەعیراقیش گەندەڵتر هەیە)، بۆیە ئەم بابەتە كە بۆتە دیاردە لەسەر ئاستی جیهان، كۆنترۆڵكردنیشی هەروا سادەو ساكار نییە.
لەوڵاتێكی وەكو عیراقدا، لەسروشتی دروستبوونی دەوڵەتەكەوە تا دەگاتە ئێستا، بە قۆناغی نا سروشتیدا هەنگاوی ناوە، ئێستاش كە دوای قۆناغی دیكتاتۆریەتە نەك نەتوانراوە بنیاتی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی بنرێت كە یاسا حكوم بكاتو بناغەیەك بۆ دیموكراسی دابڕێژرێت، بەڵكو بیری دیكتاتۆریەت لەبەرگی دیكەو بەناوی دیكەوە بوونی هەیە. سەركردەكانی ئێستای عیراق ئۆپۆزسیۆنە سیاسییەكەی پێش 15 ساڵن كە دژی نەبوونی ئازادیو بیرورای سیاسییو باش بەڕێوەنەبردن، وڵاتیان بەجێهێشتووەو قوربانی زۆریانداوە، بەڵام لەئێستادا ئەم سەركردانە هەنگاوەكانیان مەترسیدارن، مەرجەعی باڵا لە نەجەف، هێندەی حكومەت كاریگەری هەیە.
لەدوای كۆتایهێنان بە گروپی تیرۆریستی داعش، ئاوەدانكردنەوەی ناوچە زیان لێكەوتووەكان گەورەترین بەربەرستە لەبەردەم حكومەتدا، داعش بە هەرشوێنێكدا تێپەڕی كردویەتی بە وێرانە، نەینەواو رومادیو سەعدیەو جەلەولا دیاترینن، ئەمە جگە لەو زیانە مرۆییەی خستیانەوەو ناوەندە كلتوریەكانو ژێرخانی ئابوورییان تەختكردووە، بەپێی ئامارەكان زیاتر لەچوار ملیۆن هاووڵاتی عیراق لەناوخۆی وڵاتەكەیاندا ئاوارەن، لەو ژمارەیە (2.6) ملیۆن كەس لەكەمپەكاندا دەژین، هەموو ئەم بابەتانە كۆكراوەی روداوەكانی چوار ساڵن جگە لە كەڵەكەبووەكان. هەرچەندە داتایەكی دروست لەبەردەست نییە بۆ دووبارە ئاوەدانكردنەوەی عیراق لەدوای داعش بەڵام داتا ناڕەسمیەكان كۆكن لەسەر ئەوەی لانی كەم (150 – 200) ملیار دۆلاری پێویستە، لەكۆنگرەی كوێتیش كە لەسەرەتای ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، وڵاتان چوونە ژێرباری دابینكردنی نزیكەی (30) ملیار دۆلار، لەكاتێكدا عیراق چاوەڕوانی ئەوەبوو كە (88) ملیاری دەستبكەوێت. پێدانی ئەو پارەیەش لە چوارچێوەی سەرمایەگوزاریو ئاسانكاری بانكییو دڵنیاییدابووە، ئەم وڵاتانە بەهۆی گەندەڵی بێشوماری عیراقەوە گومانیان هەیە لەپێدانی كۆمەك بۆیە چوارچێوەیان بۆ دیاریكرد.
لەعیراقدا سیانەی (گەندەڵی – تیرۆر – مەزهەب) گەورەترین بەربەستن لەبەردەم پێشكەوتندا
تیرۆرو مەزهەبو دەستوەردانی دەرەكیو دروستبونی تۆڕی بەرژەوەندخوازو لاوازی لێپرسینەوە هۆكاری سەرەكین بۆ كۆنترۆڵنەكردنو بەگژدانەچوونەوەی گەندەڵی، ئەمانەش وایانكردووە كە سەرەڕای بەشداری لاوازای هاووڵاتیانی عیراق لەهەڵبژاردنی ئایاری 2018، هەمان دەموچاوی سیاسیی لەعیراق دەربچنەوە.
بەوتەی عادل عەبدولمەهدی كە وەزیری نەوتی عیراق بووە، لە (2003 – 2015) داهاتی عیراق (850) ملیار دۆلار بووە، رووبەری خاكی عیراقیش (437.027) كیلۆمەتر دوجایە، بۆیە هەر كیلۆمەترێك لەخاكی عیراق لەو ماوەیەدا نزیكەی دوو ملیۆن دۆلاری بەردەكەوێت ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە نزیكەی (30%) خاكی عیراق بیابانو شاخو روبارەكانە.
ئەم پارە زۆرە نەیتوانیبێت، ئاوی خواردنەوەو كارەباو ژیانو گوزەرانێكی شایستە بۆ عیراق دەستەبەر بكات، هەرگیز عیراق ناتوانێت بە (90) ملیار دۆلاری بودجەی 2019 كە خەرجییەكانی ئەو ساڵەشی پێ دابین بكات، وڵات ئاوەدان بكاتەوە.
تێوەگلانی كەسە باڵاكانی وڵاتێك بەتایبەت كە دەسەڵاتی لێپرسینەوەش لەژێر كۆنترۆڵی خۆیاندایە هێندەی دیكە پڕۆسەكە ئاڵۆزتر دەكات، ئەمە جگە لەوەی دەستوەڕدان لەكاروباری سیاسییو حوكمڕانی لەعیراقدا لەلایەن وڵاتانی جیهانەوە كە بۆتە هۆی دروستكردنی كارەكتەری سیاسی كە ئینتیمای بۆ نیشتمانەكەی نەبێت، خاڵێكی جەوهەرییە لە بەگژداچونەوەی گەندەڵیدا.
دانانی عادل عەبدولمەهدی بۆ سەرۆك وەزیرانی عیراق، ئومێدێكی گەورەی بەخشیوەتە عیراقییەكان، تا حكومەتێكی خزمەتگوزار ئامادەبكات، بەڵام لەئێستادا فرۆشتنەوەی پۆستە باڵاكان لەعیراقدا یەكێكە لە مەترسییە گەورەكانی بەردەمیی هەرچەندە تا ئێستا بەڵگەیەكی تەواو نەخراوەتەڕوو، بەڵام لەدانانی سەرۆكی ئەنجومەی نوێنەرانو دەرچونی هەندێك وەزیر باس لەپێدانی بەرتیل دەكرێت، بۆیە ئەوانەی ئومێدیان لەسەر وەیس هەڵچنیبوو، وەیس سونی دەرچوو.
لەعیراقدا دەزگاكانی روبەڕووبونەوەی گەندەڵیو هێنانەدی شەفافیەت بوونیان هەیە وەكو دەزگای
چاودێری داراییو دەستەی لێپرسینەوەو ئەنجومەنی نوێنەرانو تەنانەت دادگاو یاساش هەیە، بەڵام ئەم دامەزراوانە بونەتە بەشێكە لەپڕۆسەكە ئەگەر لەناواخنیشدا نەبێت بەڵكو لەكردارو هەڵسوكەوتیاندا رەنگیداوەتەوە، ئەمە جگە لەوەی كارەكتەرە سیاسیەكانیش بە حوكمی پێگەو نفوز كەسانی نزیك لەخۆیان داناوە.
پێویستی بە ئیرادەیەكی بەهێز هەیە بۆ روبەڕووبونەوەیەكی سەرتاسەری گەندەڵی، عیراق پێویستی بە ئیرادەیەكی بەهێز هەیە، بەحكومی ئەوەی كە لەعیراقدا دەبینرێت، مەرجەعی باڵای شیعە یاخود هێزێكی دەرەكی دەتوانێت كۆتایی بەم پاشاگەردانییە بهێنێت دەنا ئەوەی لەڕوخساری سیاسییەكانی عیراقدا دەبینرێتو دەبیسترێت، جێگەی ئومێد نییە، خۆپیشاندانە یەك ملیۆنیەكانی ساڵی 2018ی موقتەدا سەدر لەناوچەی سەوزو خۆپیشاندانەكانی هاووڵاتیانی بەسرە، نەیانتوانی هەنگاوێكی جدی بنێن بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵیو چاككردنو دابینكردنی گوزەرانو خزمەتگوزارییەكان بۆ هاووڵاتیان. سیاسییەكان، هاووڵاتیان بە بابەتی لاوەكی سەرقاڵ دەكەن بۆ نمونە كردنەوەی ناوچەی سەوز بەڕووی هاوڵاتیاندا وەكو دەستكەوت پیشاندراوە.
درامای گەندەڵی لەعیراق، ئێستاش لە قۆناغی سەرەتایدایە، ئەمەی لێرەدا خراوەتەڕوو مشتی ناو خەرمانێكە، گەندەڵی لەعیراق بۆتە كرمێك كە رۆژانە وڵات دەخواتو دەیخاتە ژێرباری قورسترەوە.
لە كۆتاییدا
عیراق لانەیەكی گەورەی ئابووریی بوو لەڕۆژهەلاتی ناوەڕاست، خاوەنی دامەزراوەی پیشەسازیو كشتوكاڵی بوو، هاتنی سەدام حسێن بۆ سەر حوكم لەساڵی 1979 سەرەتای تێكچونی ژیانو گوزارەتی عیراقییەكان بووە، هەڵگیرساندنی جەنگ لەگەڵ ئێران (1980 – 1988)و دواتر داگیركردنی كوێت لە (1990) و سەپاندنی گەمارۆ بەسەریدا بۆ ماوەی 13 ساڵو تا روخاندنی لە 2003، عیراقی كردە بێشەیەكی وێران، لەدوای پڕۆسەی ئازادكردنیشەوە تائێستا، لانیكەم عیراق نەگەڕاوەتەوە سەر نیوەی ئەو هێزە ئابوورییەی هەیبووە ئەمەش لەكاتێكدایە عیراق خاوەنی سامانێكی گەورەی سروشتیو مرۆییە، بەڵام بەهۆی خراپ بەكارهێنانو لێنەپرسینەوەو كۆنترۆڵكردنی بۆ بەرژەوەندی گروپو تاقمێك رۆژگارێكی خراپتر لەئێستا چاوەڕێی دەكات، دوور نییە تا 2020 خەڵكی ئەم ناوچەیە بەتایبەت باشور لەبەر بێ خزمەتگوزاری كۆچ بكەنو بەهۆی هەژاریو نەدارایشەوە بمرن.
PUKmedia كوردستانی نوێ
یوسف عومهر رهشید
هەواڵی زیاتر
-
وەفدێکی نەتەوەیەکگرتووەکان سەردانی نوسینگەی سلێمانی جێگری سەرۆک وەزیرانی کرد
05:41 PM - 2024-03-28 -
وادەی پێشکەشکردنی ناوی کاندیدان بۆ پەرلەمانی کوردستان درێژکرایەوە
11:57 AM - 2024-03-28 -
خاتوو شاناز بۆ خانمانی راگەیاندنکار: جیاوازیتان ناکەم و سەرکەوتنی هەمووتانم دەوێت
11:58 PM - 2024-03-27 -
مهڵبهندی دیراساتی یهكێتی تواناسازی حزبی بۆ خوێندنی باڵا دهستپێكرد
05:26 PM - 2024-03-27
ئەمانەش ببینە
سەرۆک بافڵ و سێرگی لاڤرۆڤ: پەیوەندییەکان پەرەیان پێبدرێت
08:34 PM - 2024-03-28
سەرۆککۆمار بۆ وەزیری دارایی: پەلەبکرێت لەخەرجکردنی مووچەی هەرێم
03:46 PM - 2024-03-28
وتهبێژی یهكێتی: خۆمان و لیست و ناوی كاندیدمان بۆ ههڵبژاردن ئامادهكردوه
12:56 PM - 2024-03-28
یەکێتی و حزبی شیوعی چین تەئکید لەپتەوکردنی پەیوەندییەکانیان دەکەنەوە
10:17 PM - 2024-03-27
زۆرترین خوێنراو
-
وەفدێکی نەتەوەیەکگرتووەکان سەردانی نوسینگەی سلێمانی جێگری سەرۆک وەزیرانی کرد
کوردستان 05:41 PM - 2024-03-28 -
سێ (D) یەکەی مام
بیروڕا 04:57 PM - 2024-03-28 -
سەرۆککۆمار بۆ وەزیری دارایی: پەلەبکرێت لەخەرجکردنی مووچەی هەرێم
کوردستان 03:46 PM - 2024-03-28 -
پرسەنامەی قوباد تاڵەبانی بۆ خانەوادەی ئەحمەد خدر
پرسەنامە 03:03 PM - 2024-03-28 -
وتهبێژی یهكێتی: خۆمان و لیست و ناوی كاندیدمان بۆ ههڵبژاردن ئامادهكردوه
کوردستان 12:56 PM - 2024-03-28 -
وادەی پێشکەشکردنی ناوی کاندیدان بۆ پەرلەمانی کوردستان درێژکرایەوە
کوردستان 11:57 AM - 2024-03-28 -
یەکێتی و رەوتی حیکمە دوا پێشهاتەکان تاوتوێ دەکەن
ی ن ک 10:21 AM - 2024-03-28 -
خاتوو شاناز بۆ خانمانی راگەیاندنکار: جیاوازیتان ناکەم و سەرکەوتنی هەمووتانم دەوێت
کوردستان 11:58 PM - 2024-03-27