riklam

30 ساڵ بەسەر رووخانی یەكێتی سۆڤیەتدا تێدەپەڕێت

جیهان 10:04 AM - 2021-12-27

یەكێتی كۆمارە سۆسیالیستەكانی سۆڤیەت دەوڵەتێكی شیوعییە، روبەرەكەی زۆرینەی ناوچەكانی ئۆراسیای دەگرتەوە لە نێوان ساڵانی 1922 بۆ 1991، لە 15 كۆماری خاوەن دەسەڵاتی خۆجێی پێكهاتبوو كە پێكەوە پێیان دەوترا نۆڤۆسیبیرسك كە بە رووسی واتە یەكێتی كۆمارە سۆسیالیستەكانی سۆڤیەت و بە كورتكراوەی CCCP دەناسرا.

وشەی سۆڤیەت لە زمانی رووسی واتە "دەوڵەت"، ئەوەش یەكەمین ناو بوو كە لە یەكەمین لیژنەی میللی كرێكاران وترا لە ئیمپڕاتۆریەتی رووسیا لە 1905، لەم یەكێتییەدا لیژنەی سۆڤیەتی باڵا مەرجەعی سەرەكی تەواوی كۆمارەكانە.

یەكێتی سۆڤیەت لە ناو جەرگەی ئیمپڕاتۆریەتی رووسیاوە دروستبوو دوای ئەوەی چەند رووداوێك بوونە هۆی لاوازی ئیمپڕاتۆرییەتەكە وەك شۆڕشی رووسیا لە 1917 و كە دوای ئەوە جەنگی ناوخۆی رووسیا سەری هەڵدا و چەند ساڵی خایاند لە 1918 بۆ 1921، لەدوای دروستبوونی یەكێتی سۆڤیەتەوە هێشتا ناوی رووسیا دەبرا لە پاڵ ناوی یەكێتی سۆڤیەت، وڵاتەكە هەرگیز سنوورەكانی جێگیر نەبوون و ساڵ بە ساڵ گۆڕاون، تەنانەت دوای جەنگی جیهانی دووەم توانی زۆرینەی خاكی ئیمپڕاتۆریەتی ڕووسیای پێشوو بەدەست بهێنێتەوە، وەك وڵاتانی ئیستۆنیا و لاتیڤیا و لیتوانیا و رۆژهەڵاتی پۆڵەندا و بیسارابیا لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا.

ڕەگ و ڕیشەی یەكێتی سۆڤیەت دەگەڕێتەوە بۆ شۆڕشی 1917ـی بەلشەفییەكان كاتێك شۆڕشیان كرد لەدوای حكومەتی كاتی رووسیا دەسەڵاتیان گرتە دەست لەجێی ئیمپڕاتۆریەتی رووسیا، جەنگی ناوخۆش لەلایەن هێزەكانی بەڵشەفی و هێزە كۆنەكانی ئیمپڕاتۆریەتەوە بوو، لە بەناوبانگترینیان هێزی سووپای سپی بوو كە بە سەختی دژی شیوعی بوون، و شیوعییەكان پێیاندەوت تیرۆرستانی سپی، سووپای سوور هێزی زیاتری دەستكەوت و یارمەتی بەڵشەفییەكانی دا بۆ ئەوەی دەسەڵات بگرنە دەست، ساڵی 1922 بەڵشەفییەكان سەركەوتن و توانییان یەكێتی سۆڤیەت لە وڵاتانی رووسیا و قەوقاز و بیلاڕووس و ئۆكرانیا دروست بكەن.

سیاسەتی یەكێتی سۆڤیەت
بەڕێوبردنی وڵات لە سێ دەستە پێكهاتبوو، دەستەی پلاندانان كە لەلایەن لیژنەی سۆڤیەتی باڵاوە دەكرا، دەستەی ئەنجامدان كە ئەنجومەنی وەزیران بوو، هەروەها حیزبی شیوعی سۆڤیەتی كە یەكەمین و تاكە حیزبی وڵات بوو و خاوەنی سیاسەتی وڵات بوو.

حیزبی شیوعی
حیزبی شیوعی سۆڤیەتی كە تاكە حیزبی وڵات بوو لیژنەیەكی ناوەندی هەبوو كە لەلایەن كۆنگرەی حیزب و كۆنگرەكانی دیكەوە هەڵدەبژێردرا، كاری لیژنەكەش هەڵبژاردنی مەكتەبی سیاسی حیزب بوو كە لەلایەن ئەمینداری گشتییەوە چاودێری دەكرا، كە ئەمینداری گەورەترین پلەی سیاسی وڵات بوو.
ئەمیندار پارێزگاری لە حیزب و وڵات دەكرد بە هەڵبژاردنی پێگە هەستیارەكانی وڵات بە پێی بەرژەوەندی حیزب و ڕژێمی شیوعی.

ئابووری وڵات
ئابووری یەكێتی سۆڤیەت پشتی بە پلانی پێنجییەوە دەبەست، كە بۆ هەر ماوەیەك چەند كارێكی سەرەكی دادەنران بۆ ئەوەی جێبەجێ بكرێن و هەموو كایەكانی وڵاتیان دەگرتەوە، بەڵام لە سەردەمی دەسەڵاتی ستالیندا وڵات بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە بینی و لە وڵاتێكی كشتوكاڵییەوە گۆڕا بۆ وڵاتێكی پیشەسازی، وەك پیشەسازییەكانی نەوت لە سیبیریا و دۆزینەوەی كانزای ژێرزەوی كە بووە هۆی بوژاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت، هەروەها دەستگرتنی وڵات بەسەر هەموو بوارەكانی ئابووری لە كێڵگە و ڕووبەرە ئابووریەكان و ناساندنیان وەك موڵكی وڵات، ئەمەش زیاتر لە سەردەمی ستالین و خرۆتشۆڤ.
لە كۆتایی ساڵەكانی سۆڤیەت بەهۆی جەنگی ئەفغانستانەوە وڵاتەكە پاشەكشەی كرد لە ئابووری.

جوگرافیا
رووبەری گشتی یەكێتی سۆڤیەت 22،276،060 كیلۆمەتری دووجای تێپەڕاند، كە وایدەكرد گەورەترین وڵاتی سەر زەوی بێت، تەنانەت ئێستاش رووسیا كە شوێنی گرتۆتەوە هەر گەورەترین وڵاتی گۆی زەوییە، ئەندازەی یەكێتی سۆڤیەت ئەوەندەی كیشوەری ئەمریكای باكوور دەبێت، بەشی ئەوروپی وڵاتەكەش چارەكێكی ڕووبەری وڵاتی دەگرتەوە، هەروەها گەورەترین بەشی ئابووری و ئەدەبی وڵات بوو، وڵاتەكە لە پێنج ناوچەی كاتی جیاواز و پێنج جۆر ناوچەی كەشوهەوایی پێكهاتبوو كە بریتیبوون لە: تەندرا، تایگا، دەشتایی، بیابان، شاخەكان، مێژوو.
یەكێتی سۆڤیەت لەدوای ساڵی 1922ـوەوە لە چوار كۆماری سۆسیالیستی پێكهاتبوو، بەڵام لە ساڵی 1940 كۆماری ئیستۆنیای سۆسیالیستی سۆڤیەتیش هاتە سنووری دەسەڵاتی حوكمەوە و لە ساڵی 1956 كۆمارەكانی گەیشتنە 16 كۆماری سۆسیالیستی، كە دەسەڵاتی هەموویان لەلایەن بەڵشەفییەكانەوە بەڕێوەدەبرا و دواتریش ناویان كرد بە حیزبی شیوعی سۆڤیەتی.
لەدوای ساڵی 1945 بۆ 1991 جەنگی ساردی نێوان یەكێتی سۆڤیەت و ئەمریكا دەستی پێكرد، هەردوو وڵات بوونە دوو بەرەی گەورەی جیهان و كێبڕكێیان بوو لەسەر پێشكەوتن و داگیركاری زۆرترین وڵات بە هاوكاری ماددی و پاڵپشتی و بڵاوكردنەوەی ئایدۆلۆژیای خۆیان تێیدا.
لینین دوای خوێندنەوەی كتێبەكانی ماركس و ئێنگڵس دەستی كرد بە چالاكی دژی ئیمپڕاتۆریەت و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی شیوعی، لە ساڵی 1917 شۆڕشی بەڵشەفی كرا و لینین بووە سەركردەی شۆڕش، ساڵی 1918 دوو فیشەك بە سەریەوە دەنرێت بەڵام وازناهێنێت و بەردەوام دەبێت لە بەرەوپێشچوون، دواتریش لینین بووە سەركردەی جەنگی ناوخۆ و براوە بوو.
ساڵی 1924 شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا دانی بە یەكێتی سۆڤیەتدا نا و لە هەمان ساڵ دەستووری یەكێتی سۆڤیەت نوسرایەوە، دوای ئەوە دەست كرا بە بونیادنانی ئابووری و سەربازی و سیاسی، یەكێك لە باشترین ئەو بیرۆكانەی
جێبەجێكرا بریتیبوو لە بیرۆكەی گۆیلرۆ، ئەویش گەیاندنی كارەبا بوو بۆ تەواوی ناوچەكانی وڵات و لە ساڵی 1931 بە شێوەیەكی یەكجاری تەواوبوو.
دوای هاتنی ستالین بۆ سەر حوكم لە 3/4/1924 دەستی كرد بە پاكتاوكردنی ئەو كەسانەی گومانی لێیان هەبوو، بۆ ئەوەی ببێتە كەسی یەكەمی وڵات، دواتریش دەستی كرد بە دانانی یاسای تەواوخوازی بۆ وڵات دوای لەناوبردنی هەریەك لە گریگۆری زینۆڤایڤ و لیۆن ترۆتسكی و دوورخستنەوەیان لە حیزب.
لە سەردەمی ستالین پیشەسازی وڵات بە تەواوی گەشەی سەند و گەورەبوو.
دوای ئەوەش بڕیاری دروستكردنی كێڵگەی بەكۆمەڵ دەرچوو كە كۆلاكەكان دژی وەستانەوە، كە بووە هۆی ئەوەی حكومەت بە زەبری هێز لەگەڵیان بجوڵێتەوە دوای ئەوەی بەشەكانی خۆیانیان ڕادەستی حكومەت نەكرد و شاردیانەوە.

جەنگی جیهانی دووەم
دوای ئەوەی ساڵی 1941 ئەڵمانیا هێرشی كردە سەر یەكێتی سۆڤیەت، جەنگ لە وڵات بەرپابوو و ناونرا "جەنگی نەتەوەیی گەورە"، دوای ئەوەی سووپای ئەڵمانیا بە تەواوی نزیكی
مۆسكۆ بوویەوە، بەهۆی سووپای سوور و زستانی ساردی ڕووسیاوە دەیان هەزار سەربازیان مردن و كوژران، ئەوەش بووە یەكەمین شكستی ئەڵمانەكان.
هەروەها جەنگی ستالینگراد كە لە كۆتایی 1942 دەستی پێكرد بۆ 1943، وایكرد ڕێڕەوی جەنگ بە سوودی یەكێتی سۆڤیەت بگۆڕێت و لەجێی بەرگری دەست بكات بە هێرشكردن، دوای ئەوەش لە ساڵانی دواتر توانی بەرەو ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا بڕوات و ساڵی 1945ـیش بەرلینی داگیركرد.
هەرچەندە بەهۆی جەنگەوە 27 ملیۆن كەسی لەدەستدا، بەڵام لەدوای جەنگ بوو بە یەكێك لە پێنج دەوڵەتە بەهێزەكەی جیهان كە لە نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایش توانای بڕیاردانی تاكی هەبێت و مافی ڤیتۆی لەدەست بێت.

ئاین
حكومەتی سۆڤیەتی بە زەبری هێز و لەڕێگای پڕۆگرامی خوێندنەوە دژی ئایین وەستایەوە، دەستی كرد بە داخستنی تەواوی پەرستاگاكان تەنانەت لە كۆمارە فرەمەسیحی و جولەكە و موسوڵمانەكانیشدا، لە پڕۆگرامی خوێندن و كۆمەڵگەشدا بیرۆكەی ئیلحاد تەشەنەی سەند و بە شێوەیەكی بەرچاو بڵاوبوویەوە.

هونەر لەسۆڤەیەدا
لە ڕووی هونەری وێنەكێشانەوە زیاتر جەخت دەكرایەوە لەسەر بنەماكانی وڵات و حیزبی شیوعی و مۆركی ئەوانی پێوە دیاربوو، هەروەها لە سەردەمی جەنگیش پۆستەرە بڵاوكراوەكان هانی خەڵكی دەدا بۆ بەشداری لە جەنگ.

وێنەكێشە بەناوبانگەكان
ئەلێكساندەر دێینێكا
ئەلێكساندەر گێراسیمۆڤ
ئەلێكساندەر نیكۆلاڤیچ سامۆخڤالۆڤ
ئێڵ لیزیتسكی
گۆستاڤ كڵوتسیس
كازیمیر مالیڤیچ
كۆستەنتەنین یۆن
لیۆنید ستیڵ
مارك شەگاڵ
ڤلادیمێر تاتلین
بەڵام گۆرانی وتن و شیعر پەرەی سەند و بڵاوبوویەوە، لە جەنگی جیهانی دووەمدا گۆرانی میلـلی و نەتەوەیی بە شێوەیەكی بەرچاو زیادی كرد و هانی گەنجانی دەدا بۆ شەڕكردن.

سەرۆكەكانی سۆڤیەت
ڤلادیمێر لینین 1917 بۆ 1922
جۆزێف ستالین 1922 بۆ 1953
جۆرجی مالینكۆڤ 1953 بۆ 1955
نیكیتا خرۆتشۆڤ 1955 بۆ 1964
لیۆنید برێجنێڤ 1964 بۆ 1982
یوری ئەندرۆبۆڤ 1982 بۆ 1984
قوستەنتەنین چێرنینكۆ 1984 بۆ 1985
میخائیل گۆرباتشۆڤ 1985 بۆ 1991

كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەت
كۆماری ئەرمینیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری ئازەربایجانی سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری ئیستۆنیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری ئۆزپاكستانی سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری ئۆكرانیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری بیلاڕووسیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری توركمانستانی سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری جۆرجیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری ڕووسیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری تاجیكستانی سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری كازاخستانی سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری قیرقزستانی سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری لاتیڤیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری لیتوانیای سۆڤیەتی سۆسیالیستی
كۆماری مۆڵدۆڤای سۆڤیەتی سۆسیالیستی

كۆتایی سۆڤیەت
لە 21/12/1991 لە یازدە كۆماری دەوڵەتەكە لە شاری ئالماتی كازاخستان كۆبوونەوە و جیابوونەوەیان لە یەكێتی سۆڤیەت راگەیاند.

دوای ئەوەش لیژنەی سۆڤیەتی باڵای یەكێتی سۆڤیەت راگەیاندنی ژمارە (H-142)ـی بڵاوكردەوە و دانی بە سەربەخۆیی كۆمارە جیابووەكاندا نا، رابیتەی دەوڵەتە سەربەخۆكانی پێكهێنا بۆ جێگرتنەوەی یەكێتی سۆڤیەت.

رۆژێك پێش بڵاوكردنەوەی راگەیاندراوەكە سەرۆك میخائیل گۆرباتشۆڤ دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە دەسەڵات راگەیاند، هەروەها وتی نووسینگەی سەرۆكی یەكێتی كۆمارەكانی سۆڤیەتی سۆسیالیستی داخراوە و پوچەڵ كراوەتەوە.

ساڵی 2006ـیش لە چاوپێكەوتنێكدا كۆتا سەرۆكی دەوڵەتەكە وتی یەكێك لە گەورەترین هۆكارەكانی رووخانی سۆڤیەت تەقینەوەی چێڕنۆبڵ بوو.

هەروەها گەیاندنی تەواوی دەسەڵاتەكان و تەنانەت دەسەڵاتی بۆمبی ئەتۆمیش دەداتە سەرۆكی نوێ بۆریس یەڵتسن.

دوای وتارەكەی گۆرباتشۆڤ كۆشكی كریملن جێدەهێڵێت، دواتر لە ئێوارەدا كاتژمێر 7:32 لە مۆسكۆ، ئاڵای سووری سۆڤیەت هێنرایە خوارەوە و ئاڵای سێ ڕەنگی رووسیا بەرزكرایەوە.

دوای رووخانی دەوڵەتەكە وڵاتە سەربەخۆیە نوێیەكان پەیوەندی خۆیان لەگەڵ ڕووسیادا بە باشی هێشتەوە، دواتریش چەندین ڕێكخراو دروستكران وەك یەكێتی دەوڵەتانی سەربەخۆ بۆ پەیوەندی بازرگانی و سەربازی گرنگ لە نێوان دەوڵەتە نوێیەكان.
هەندێكیشیان لەگەڵ ناتۆ یەكیان گرت بۆ ئەوەی سەربەخۆیی سەربازی و ئابووری بەدەستبهێنن و دووربكەونەوە لە ژێر دەستی رووسیا میخائیل گۆرباچۆڤ سەرۆكی پێشووی یەكێتیی سۆڤیەت دەڵێت دەكرا ڕێگە لە هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت  بگرین لە ڕێگای گۆڕینی بۆ كۆنفیدراڵیزمی نێوان چەند دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری.

وەكوو ئاژانسی (سپووتنیك)ی ڕووسی لە ڕۆژی 25ی 12ی 2021 ئاماژەی پێكردووە، گۆرباچۆڤ وتوویەتی تەنانەت تاوەكو پاش كودەتاكەی 1991یش دەكرا كار لەسەر ئەم ئەگەرە بكرێت، وەكوو ئەو دەڵێت "لە سەرەتادا قەبارە و قووڵیی گرفتەكانمان كەمكردەوە لەنێوان نەتەوەكانی ناو یەكێتییەكە، هەروەها لەنیوان دەسەڵاتی ناوەند و كۆمارەكانی ناو یەكێتییەكە، بەڵام زوو نەگەیشتینە ئەو دەرەنجامەی كە یەكێتییەكە پێویستی بە نوێكردنەوە هەیە".

گۆرباچۆڤ دەڵێت دەكرا كۆنفیدراڵیزمێك دروستبكرایە لەنێوان كۆمەڵێك كۆماری خاوەن سەروەری كە بەشێك لە دەسەڵاتەكانی خۆیان بدایەتە حكومەتی ناوەند، جەختیشی كردووەتەوە كە ئەوكاتە زۆربەی كۆمارەكانی ناو یەكێتیی سۆڤیەت ئامادە بوون ئەو كارە بكەن.

پێشووتریش گۆرباچۆڤ وتبووی كە وڵاتانی ڕۆژئاوایی ڕاستەوخۆ تێوەگلابوون لە هەرەسپێهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت.

دەبێ بڵێێن لە 25ی 12ی 1991 میخائیل گۆرباچۆڤ كۆتاییهاتنی چالاكیی خۆی وەكوو سەرۆكی یەكێتیی كۆمارەكانی سۆڤیەتی سۆسیالیست ڕاگەیاند و مەرسوومێكی واژوو كرد بۆ گواستنەوەی دەسەڵاتی كۆنترۆڵكردنی چەكی ستراتیجیی ئەتۆمیی رووسیا بۆ سەرۆكی ئەوكاتی رووسیا بۆریس یەڵتسن.

بەر لە واژووكردنی ئەو مەرسوومە، لە ناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە كۆمەڵێك ڕووداو لەسەر خاكی یەكێتیی سۆڤیەت ڕوویاندا كە گۆڕانیان دروستكرد لە لایەنی ئابووری و سیاسیی ناو یەكێتییەكەدا و ئەوەش ناكۆكییەكانی نێوان دەوڵەتی ناوەند و دەوڵەتەكانی دیكەی ناو یەكێتییەكەی قووڵكردەوە.

سەرچاوەكان
لێۆن ترۆتسكی ،مێژووی شۆڕشی ڕوسیا،وەڕگێڕانی عەزیزئالانی،كتێب محمدڕزگار ،یەكێتی سۆڤیەت،زانیاری گەورەترین ئینسكلۆپیدیای كوردی.
هۆكارەكانی هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤێت رێكەوتننامەی بیڵۆژیسكی یان ناكۆكییە ناوخۆییەكان؟،كوردستانی نوێ، 29/05/2019
سەردار عەزیز، كۆتایی هاتنی یەكێتی سۆڤیەت و خوێندەوەی لە چەند گۆشەنیگایەكەوە.

PUKmedia كاوان ئەحمەد حەمەساڵح هەڵەبجەیی

ئەمانەش ببینە

زۆرترین خوێنراو

هەواڵەکان دەنێرین بۆ مۆبایلەکانتان

ئەپڵیکەیشنی

app دابەزێنە

Play store app store app
The News In Your Pocket