‎8 مارس رۆژی روبەڕوبوونەوەی نایەكسانیی رەگەزیی

مەلا ئیدریس ژاڵەیی

مەلا ئیدریس ژاڵەیی

‎دیاردەی توند و تیژی و ستەمكاری لەگەڵ دەستپێكردنی ژیان لەم سەرزەمینەدا سەری هەڵداوە و چەندین جۆر و شێوازی هەیە هەر لەستەمكردنی مرۆڤەكان لە خودی خۆیان هەتا كەس و كارە نزیكەكانیان، هەتا ستەمكاری بە بیانوی جودا و جیاواز، ستەمی فەرمانڕەوا لە كۆیلە و بندەستەكان، بەبیانوی جیاوازیی ڕەگەز، جیاوازیی ڕەنگ و ڕوخسار، جیاوازیی چینایەتی، جیاوازی نەتەوە، جیاوازی بیر و باوەڕ و ئاین و ئاینزا، جیاوازی حیزب و عێل و عەشیرەت، ئێمە لێرەدا قسەمان لەسەر ستەمە لە ژن، واتە مرۆڤێك ستەمی لێدەكرێت تەنها لەبەر ئەوەی ژنە، ئەمەش جۆرە ستەمكاریەكی زۆر قێزەونە، شەرمەزاریەكی گەورەیە هێشتا ئێمە ئەم قۆناغەمان تێنەپەڕاندووە، لە بنەڕەتدا هەموو ئاینە ئاسمانیەكان بایەخێكی زۆریان بەم بوارە داوە و ڕێزێكی زۆریان لە مرۆڤ گرتوە بە پیاو و ژنەوە، بەڵام بەداخەوە بە درێژایی مێژوو كتێبە پیرۆزەكان لە دەستكاریكردن یان تەئویل و لێكدانەوەی ستەمكارانە دەربازیان نەبووە و لە ئەنجامدا شەرعیەتیان داوە بە لە مرۆڤخستنی ژن و وەك كاڵایەك نمایشیان بۆ كردووە، سەرەنجامی چەندین جار ستەمكردن، لە هەشتی مارس كۆمەڵكوژیەكی گەورە لە ویلایەتی شیكاغۆی ئەمەریكا لەلایەن پیاوێكی سەرمایەدار و تاقمەكەی بەرامبەر ژنانی كرێكاری كارگەیەكی ڕستن و چنین كە تەنها تاوانیان ئەوەبوو داوای مافەڕەواكانی خۆیانیان دەكرد دۆزەخێكیان بۆ جۆشدرا و لە هۆڵێكی داخراودا ئاگریان تێبەردرا و لە ئەنجامدا 129 ژن سوتێنران و هیچ سزاو لێپرسینەوەیەكیش ئەنجام نەدرا وەك ئەوەی هیچ نەبوبێت، هەتا دوای چەندین ساڵ لە ساڵی 1910 ڕۆژی هەشتی مارس بە یادی ئەو ڕوداوە كۆمەڵكوژیە كرا بە ڕۆژی جیهانی ژن، پەنجا ساڵ دوای ئەم ڕوداوە ستەمكاریەش سێ خوشك كەتەنها تاوانیان ئەوە بوو دژی ستەمی جیاكاری و ژێرپێخستنی مافەكانی ژنان بوون بە دڕندانەترین شێوە لە لایەن دەسەڵاتداری دۆمنیكان لە ناوبران ،دیسانەوە ئەم ستەمەش باس نەكرا هەتا لە ساڵی 1991 ڕۆژی 25 / 11 وەك ڕۆژی ڕوبەڕوبونەوەی توندو تیژی دژی ژنان ناسێنرا و نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە 83 یەمین كۆبونەوەی خۆیدا لە خولی چوارەمی حەڤدەی ئۆكتۆبەری ساڵی 1999 ئەو ڕۆژەی وەك ڕۆژی نەهێشتنی توند و تیژی دژی ژنان ناساند، بێگومان دروستبونی بزوتنەوەكانی پارێزگاری لە مافی ژنان بۆ نمونە بزوتنەوەی فیمینیزم و ڕێكخراوەكانی دیكە وەڵامدانەوەیەكی ئەو هەمووە ستەمانە بوون بەرامبەر ژنان كراوە و ئەم بارودۆخە لە وڵاتانی موسڵمانیش بونی هەبووە و لێكدانەوە و تەفسیری ناجۆر بۆ قورئانی پیرۆز و فەرمودەكانی پێغەمبەری ئیسلام " درودی خودای لەسەر بێت " كراوە و بە میزاج و حەز و بەرژەوەندیچێتی فتوای لەسەر دراوە و لە ئەنجامیشدا كاریگەری خراپی لەسەر كۆمەڵگە جێهێشتووە، كوردستان بە شێوەیەكی گشتی و كوردستانی باشور بە تایبەتی كەمتر چوەتە ژێر باری ئەو جۆرە دەنگە ناسازانە بەبەڵگەی هەبونی چەندین شۆڕە ژنی مەرد لە كوردەواریدا، بۆ نمونە ژنە زانای بەناوبانگ شەهدەی دینۆری، امە اللە ابی العلا الشهاب الكردی، هەروەها خاتوو زەیفە ( 1185 - 1242)م فەرمانڕەوای حەلەب باشترین سەرۆكایەتی شامی كردوە و زانكۆیەكی بەناوی فیردەوس كردۆتەوە، هەروها عەزرای كچی نور الدولە ی ئەیوبی كۆلێژی عەزراویە ی لە دیمەشق بنیات نا، هەروەها خێرخوازی بەناوبانگی سەردەمی خۆی ست شامی كچی ئەیوبی شادی، ڕەبیعەی كچی ئەیوب ،زەهرەی كچی مەلیك عادل، دایكی محمد یوسفی هەكاری هەتا دەگاتە سیرا خانمی دیاربەكری حەیران خانمی ناخچەوانی، هەروەها خانزاد و وزەیفەخاتون ومیناخانم و ڕەوشەن بەدرخان و گەزیدە خانم، ئەم خانمانە نەك لە كوردستان بەڵكو زۆربەی خوێندنگە و كۆلێژەكانی شام لە سەر دەستی ژنانی كورد بنیات نراون، هەروەها مەستوورە خانمی ئەردەڵانی شاعیری بەناوبانگ كە شیعری بە كوردی و فارسی گوتووە و مێژوی ئەردەڵانی بە كتێب تۆماركردوە و عادیلەخانی خێزانی وەسمان پاشا فەرمانڕەوایی هەڵەبجەی كردووە و حەپسە خانی نەقیب ڕۆڵێكی كاریگەری گێڕاوە و شۆڕشێكی دژی نەخوێندەواری ژنان هەڵگیرساندووە و هانی كچانی داوە لە قوتابخانە فێری خوێندن و زانست بن، هەروەها (ئەنجوم خانمی) هاوسەری مستەفا پاشای یاموڵكی لەگەڵ كۆمەڵێك ژندا لەساڵی 1919(كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كورد) ی دامەزراندوە و خۆی سەرۆكایەتی كۆمەڵەكەی كردوە، بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە كتێبی (مشاهیر الكورد ) ی محمد زەكی بەگ، بەشێكی تایبەتی بۆ ئافرەتە بەناوبانگەكانی كورد تەرخانكردووە .

‎واسیلی نیكیتین لە كتێبی (كورد و كوردستان)لاپەڕە 300 - 310 زمانی (مێجەر سۆن ) ەوە دەگێڕێتەوە دەڵێ: ئافرەتانی كورد دەسەڵاتێكی زۆریان هەبووە ئەگەر مێردیان لەماڵەوە نەبوایە خۆیان خاوەن ماڵ بون بۆ میوانداری و پیاوەتی، و بێحەیایی و بێناموسی لەناو ژنی كوردا نەبوە، لەناو ژنانی كورد دا دەسەڵاتدار و سەرۆك عەشیرەت و  ژنی گەورە هەڵكەوتووە.

مینۆرسكی دەڵێ ئافرەتێكی تەمەن 22 ساڵ ڕەئیس عەشیرەتی میلان بوو پیر و لاو هیچ كەس لە فەرمانی دەرنەدەچوو، هەروەها دەڵێت ژنانی كورد سەربەستن و هەرگیز لەماڵ نابەسترێنەوە.

‎لە كتێبی ( المسوعەالحرە البریگانیە)مادە:حقوق المرٲە، هاتووە دەڵێت : ئافرەتانی كورد لەمێژودا ڕۆڵی بەهێزیان هەبوە و ڕۆڵە بەهێزەكەشیان لە ئاینەكۆنەكانیانەوە بۆیان ماوەتەوە و هەروەها لە كتێبی (رحلە فی العراق سنە1880، لاپەڕەی 104) كلۆدیس جیمس ڕیچ دەڵێت : (ئافرەتانی كورد حاڵیان زۆر باشتر بووە لە چاو ئافرەتانی تورك و عەرەب و ئێرانیش و جۆرێك لە یەكسانی و سەربەخۆیی و دەسەڵاتیان هەبووە، هەروەها لە بەڵگەنامەی بەریتانی بەرواری 14 ی ئازار /1931بە كۆدی (2 /161/ 730 co ) وا هاتووە : 

‎ان الكرد لیس عربا و هژه حقیقە پابتە. لیس هناك شك بكون الكرد مسلمین و لكن اسلامهم یختلف عن اسلام العرب، فالعرب بصورە عامە، خاصە الشیعە متعصبون ولكن الكرد غیر متعصبین، للكرد تگلعات الی الحریە التی تتوق الیها الاوروبیون. ولتٲكید هژا اسرد الحقائق التالیە:
‎ٲ) یعگی الكرد اكپر من العرب الحقوق للنسا‌و .
‎ب) لا تلبس المرٲە النقاب التی تلبسها المرٲە العربیە و تختلگ بحریە بالرجال .
‎ت) ترقص المرٲە الكردیە بحریە مع الرجال .
‎پ) حتی فی المجالس الخاصە كانت النسا‌و یرٲسن الاجتماعات، ولنا فی زوجە الشیخ قادر نموژج حی .
‎ج) تستچیف المرٲە الكردیە چیفها حتی فی غیاب زوجها .
‎ئەو نمونانەی ئاماژەمان پێدا بەشێكن لە سیما و كەسایەتی ژنانی كورد لە مێژودا، هیوادارم  سەردەمی نوێ و پێشكەوتن و برەوی زانست و مەعریفە كۆتایی ستەمكاری بێت دەرگاكان بەڕوی ئازادیدا  ئاوەڵا بن بۆ هەمووان.

*مامۆستای ئایینی

PUKMEDIA