خۆرهەڵاتی نـاوەڕاست بــــەرەو كوێ‌ دەڕوات؟ ‌

شــه‌مــه‌نــدوفێــری‌ میزۆپۆتامیا

شــه‌مــه‌نــدوفێــری‌ میزۆپۆتامیا
خۆرهەڵاتی نـاوەڕاست بــــەرەو كوێ‌ دەڕوات؟ ‌


دوای ئەوەی حافز ئەسەد لە ساڵی 2000دا مرد و بەشار ئەسەد لە شوێنی ئەو مەیدانە چۆڵەكەی پڕ كردەوە، پەیوەندییەكانی وەلید جونبەڵات‘یش لەگەڵ شام گۆڕان. بەر لە تیرۆرە مەترسیدارەكەی 14ی شوباتی 2005 كە بوەوە بایسی گیانی رەفیق حەریری، وەلید جونبەڵات و رەفیق حەریری لە نێو ئامانجە سەرەكییەكانی رژێمی سوریا بوون. بلانفۆرد لەو كتێبەدا كە باسی تیرۆرەكەی كردووە وەهای نوسیوە:
«لە سەرەتای شوباتی(2005)دا حەریری جونبەڵات‘ی راكێشایە سووچێك و وتی‌ لە ماوەی دوو هەفتەدا یان من یان تۆ دەبیت. ئەگەر (سورییەكان) ئاڵۆزییان بوێت یا من یان تۆ دەكوژن.‘ وەلید جونبەڵات لە درێژەی قسەكانیدا ئەوەشی بە نوسەر گوت كە دیاربوو دەیزانی شتێك روودەدات...»(هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل.123)
بەم هۆیەشەوە هەڵوێستی وەلید جونبەڵات سەبارەت بە رووداوەكانی سوریا، بۆ من وەك پێوەرێك بوو.
لە كانوونی یەكەمی 2011 لە ماڵەكەیدا لە بەیروت، لە سەر مێزی خواردن وتم: «وەلید بەگ! بە ئاشكرا ئاڵاتان لە دژی رژێمی سوریا هەڵكردووە. پردەكانی پەیوەندیتان رووخاند كە لە ماوەی دەیان ساڵدا بە زۆری و زەحمەتی بونیاتنرابوون. لەوانەیە دركت بەوە كردبێت كە بەمزووانە رژێم كۆتایی پێ بێت. چەنێ‌ تەمەنی ماوە؟ بەشار كەی دەڕوات؟»
وەلید جونبەڵات بە جۆرێك كە گوزارشتێكی رەشبینانە لە روخساری دیاربوو وەڵامی پرسیارەكەمی دایەوە و بە ئاماژە كردن بە بەشار ئەسەد وتی: «ئەم كابرایە شێت بووە. هیچ دوودڵ نابێت لەوەی كە لەگەڵ خۆی، سوریا و ناوچەكەش تووشی كارەسات بكات. من ئەو هەڵوێستەم لەبەر ئەوە دەرنەبڕی كە پێموابێ‌ بەمزووانە تەمەنی رژێمی سوریا كۆتایی پێ دێت. بەڵكو قسە بۆ مێژوو دەكەم. ناتوانم چاوپۆشی لە زوڵم و ستەم بكەم. پێویستە دژایەتی بكەم...»
وەكوو كەسێكیش كە لە نزیكەوە بنەماڵەی ئەسەد‘ی دەناسی، ئەم وتانەی مایەی تێڕامان بوون:
« ئێران لە پشتی ئەم رژێمە وەستاوە و تا كۆتایی پشتیوانی لێ‌ دەكات. بە گوێرەی ئاراستە و نییەتی چالاكییە سەربازییەكانیبەشار ئەسەد، لەوانەیە ئەگەر نەتوانێت حوكمی هەموو سوریا بكات، بەرەو ناوچە كەنارییەكان پاشەكشە بكات و هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتێكی عەلەوی بدات كە شام و حەلەب‘یشی تێدا بێت. لە تەرتووس بنكەی سەربازی روسیا هەیە. ئەگەر بتوانێت ناوچەی عەلەوی لەگەڵ دەرووبەری بەعلبەك بە یەك ببەستێتەوە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی شیعەن و حزبوڵا لەوێ‌ باڵادەستە، بەوجۆرە هەتا باشووری لوبنان پەیوەندییەكی بێ‌ پچڕان لەگەڵ شیعەكان دروستدەكات و ناوچەی نفوزی ئێران لە رێگەی ناوچەی عەلەوی سوریا‘وە دەربازی لوبنان دەبێت و لە دۆڵی بیقاع‘ەوە هەتا باشووری لوبنان درێژ دەبێتەوە. حیسابەكە ئەمەیە.»
وەلید جونبەڵات دوای ئەو»روونكردنەوە نەخشەییە»ی خۆی قسەی هێنایە سەر پلانی هێزە خۆرئاواییەكان لە كاتی جەنگی جیهانی یەكەم بۆ ئەوەی ناوچەكە لەسەر بنەمای مەزهەبی بەسەر دەوڵەتی بچووك بچووكدا دابەش بكەن. دواتریش ئەوەی بیرهێنایەوە كە پێشتر رێككەوتننامەی سیڤەر بەسەر توركیا سەپێنرا و لەوانەیە لە هەلومەرجی نوێدا شتێكی هاوشێوەی ئەوە جێبەجێ‌ بكرێت.
دوای ماوەیەكیش لە نامەیەكی ئەلكترۆنی دوورودرێژدا بۆ من، باسی ئەوەی كردبوو كە شوێنی سەرەكی بۆ جێبەجێكردنی ئەو شتانەی لە بەیرووت باسی كردبوون، شاری حومس‘ە. ناوی «ستالینگراد‘ی سوریا» بە حومس سێیەمین شاری گەورەی  ئەو وڵاتە درابوو كە بە بەردەوامی لەژێر گەمارۆ و بۆردووماندا بوو. لەوێ‌ راپەڕینێكی زۆر توند لە بەرامبەر رژێم دەكرا. بە گوێرەی جونبەڵات كۆنترۆڵ كردنی حومس گرنگییەكی ژیانیی بۆ پلانی ئێران – سوریا هەبوو. ئەو بیرو بۆچوونانەی خۆیشی بۆ ئەحمەد ئوغڵو باسكردبوو كە حەزی لە بیركردنەوە و قسەكردن سەبارەت بە تەسەورە جیۆپۆلەتیكییەكان هەیە.

وەلید جونبەڵات

رۆژی پێنج شەممە 22/3/2012 وەلید جونبەڵات لە ئیستانبوڵ بوو. زیاتر لە سێ‌ سەد كەسایەتی ئۆپۆزیسیۆنی سوریا لە رەوت و بیروبۆچوونە جیاوازەكان هاتبوون تا بەشداری لە كۆنگرەی دەستەی نەتەوەیی سوریا بكەن كە بە هاوكاری توركیا و قەتەر لە ئیستانبوڵ ساز دەكرا. ئەو شەوە وەلید جونبەڵات كە ژمارەیەك لە بەرپرسانیپارتیپێشكەوتنخوازی سۆسیالیست‘ی لەگەڵ خۆی هێنابوو لە گفتوگۆكردندا لە كەناری گەرووی ئیستانبوڵ وتی وڵاتانی گەوەری خۆرئاوا لە سەرووی هەمووشیانەوە ئەمریكا، گەلی سوریا‘یان لەبەردەم قەتڵوعامی دیكتاتۆریدا بە تەنیا هێشتۆتەوە و خۆیان لە پڕچەك كردنی ئۆپۆزیسیۆن دزیوەتەوە یان لانیكەم لەوبارەیەوە كاری پێویستیان نەكردووە. دواتریش قسەی هێنایە سەر روسیا و باسی ئەوەی كرد كە بۆچی ئەو وڵاتە لەگەڵ دابەشبوونی سوریا دایە. بە پشتبەستن بە رووداوە مێژووییەكان هەندێك شیكردنەوەی كرد و دووبارە گەڕایەوە سەر جەنگی جیهانی یەكەم و دیسان سیڤەری بە بیرهێنایەوە.
وتم:» وەلید بەگ! پێشبینی دابەشكردنێكی نوێی هاوشێوەی سایكس – پیكۆت دەكەن؟»
تۆزێك راوەستا و دواتر وتی: «لەوانەیە.»
- كێ‌؟ ئەو هێزانە كامانەن؟
- نازانم. ناتوانم بڵێم ئەمەیە، بەڵام لەوانەیە هەندێك ناوەندی هێزی وەها لە خۆرئاوا هەبن...

ئه‌زموونی دابه‌شکردن
لەوانەیە ئەزموونی دابەشكردنی سوریا لە ساڵی1920 ئەو كاتەی لە ژێر دەستی فەرەنسا بوو، لە زەینی وەلید جونبەڵات‘دا بووبێت.
«هێزی فەرەنسا لە لوتكەدا نەبوو، ئەو سیاسەتەش كە لەبارەی كەمینەكانەوە پێڕەوی دەكرد، لاوازییەكانی ئەوی دەردەخست. ئەمەش سیاسەتی ‌پەرت كە و زاڵ بە‘ بوو. سوریا‘ی گەورە بەسەر چوار یەكەی سیاسیدا دابەشكرابوو: كۆماری لوبنان، كۆماری سوریا، دەوڵەتی عەلەوییەكان كە دواتر ناوی حكومەتی لازقیە‘ی لێ‌ نرا و حكومەتی جەبەل دورزی.
 زنجیرە چیای جەبەل ئەنسارییە كە وەك وڵاتی عەلەوییەكان لە قەڵەم دەدرا، لەگەڵ پێدەشتەكانی – كە شارە ناوەندییەكەی لازقیە بوو – بەشێكی سروشتیی دەوڵەتی عەلەوییەكان بوون. ئالبێرت هورانی مێژوونوس لە كتێبی Syria and Lebanon: A Political Essayدا ژمارەی دانیشتوانی ئەم دەوڵەتەی بە نزیكەی 370000 كەس لە قەڵەمداوە كە 60%یان عەلەوی و 20%یان سوننە و ئەوانی دیكەش لە ئیسماعیلی و گرووپە جیاوازەكانی مەسیحی بوون. عەلەوییەكان چێژیان لەو ئۆتۆنۆمییە وەردەگرت و دەیانویستیان نەتەوەپەرەستەكانی سوریا لە شام لە خۆیان بە دوور بگرن. هورانی بەشێوەیەكی گونجاو باسی ئەوە دەكات و دەڵێت: فەرەنسا خودئاگایی گشتی كەمینەكانی دەرخست. ئەو ئەمەی دروست نەكرد، بەڵام لە رێگەی رێكخستنی ئیدارییەوە رێگای بۆ ئەوە خۆش كرد.»
(FouadAjami, The Syrian Rebellion, Hoover Institution Press, Stanford, C alifornia, 2012, p.19, 20)
لەبەر ئەوەی دامەزراندنی سوریا هاوكات بوو لەگەڵ دروستبوونی عیراق، لانیكەم بە ئەندازەی ئەو ساختەبوو. بەو هۆیەشەوە ئەو گۆڕانكارییانەی پاش هەر دوو جەنگی جیهانی روویاندا و بوونە هۆی تێكچوونی بارودۆخی جێگیری ناوچەكە، ئەگەری دابەشبوونی سوریا‘شیان لە هەناودابوو.
« ئەو كاتەی گۆراود لە 1920دا شام‘ی گرت، كایكس‘ی سكرتێری هەندێك لە بژارەكانی لە بەردەمیدا ریز كرد. فەرەنسا یان ئەو درزە گەورانەی پڕ دەكردەوە كە خەریكبوو سوریا‘یان دابەش دەكرد و هەوڵی دروستكردنی نەتەوەی سوریا‘ی دەدا كە هێشتا لە ئارادا نەبوو، یان بە پێی پێشنیارەكەی كایكس ‌دەبوو پاریزگاری لە دەرهاوێشتەكانی ئەو داوەرییە بكات كە ئەو دابەشبوونە بە فەرەنسا‘ی دابوو و (ئەو دابەشبوونانە) قووڵتر بكرێنەوە.‘ دێ‌ كایكس وتی‌پێویستە بڵێم كە بژارەی دووەمیان زیاتر سەرنجی من رادەكێشێت.‘ و گۆراود‘یش قبوڵی كرد. لە مانگی ئابی 1920دا بۆ بەدەستههێنانی پشتیوانی بەشێك زۆر لە مەسیحییەكانی ئەوێ‌، لوبنان‘ی جیا كردەوە و سوریا و شام و حەلەب‘ی دابەش كرد و مەزهەبەكانی عەلەوی و دورزی بە رەسمی ناساند و بەسەر چوار ویلایەتدا دابەشی كردن.
كاتێك ئەوانەش لەبەر چاو دەگیرێن، بە روونی دەردەكەوێت كە بۆچی دەوڵەتی سوریا كە لە كۆتایی 1920دا لەلایەن فەرنسییەكانەوە لەسەر میراتی بیلادی شام دامەزرابوو، چۆن پێكهاتەیەكی ساختە بووە كە ئەو هارمۆنییە سروشتییەی تێكداوە. دەوڵەتی سوریا بە پێی ویست و داواكاری ئەو كەسانەی لەوێ‌ دەژیان دانەمەزرابوو. لانیكەم ئەمە بە پێچەوانەی ویست و داواكاری زۆرێك لەو كەسانە بوو كە دەیانویست دەوڵەتێكی عەرەبی لە جوغرافیای سوریا دابمەزرێت كە تەنانەت ئەگەر مومكین بێت عیراق و نیمچە دوورگەی عەرەبستان‘یش لە خۆ بگرێت. بەدەر لەوە، خودی فەرەنسییەكانیش جگە لە لوبنان، دەوڵەتی سوریا‘یان وەك ئامانجێكی مانەوەی كۆلۆنیالیستی خۆیان لە ناوچەكە سەیر نەكردبوو. خۆ ئەگەر لە پەیوەندییەكانی خۆیان لەگەڵ بیلادی شام ئامانجێكی واشیان هەبووبێت، زۆری پێنەچوو كە لەبەرامبەر ئەو راستییانەی كە بەسەر سوریا زاڵ بوون وازیان لەو ئامانجەی خۆیان هێنا. لە راستیدا هەر لە دوای ئەو كاتەی كە فەرەنسییەكان لە ساڵی 1920دا بیلادی شام یان سوریای گەورە‘یان گرت، دەستیان بە دابەشكردنی ناوچەكە كرد.
ناوچەی ناوەوەی سوریا (لەسەر بنەمای ویلایەتەكانی عوسمانلی) بۆ ئەوەی لە ساڵی 1924دا یەك بگرن، بەسەر دوو دەوڵەتی حەلەب و شام‘دا دابەشكران. لەوەش زیاتر، فەرەنسییەكان بۆ كەمینە ئەتنی و دینییەكانیش دەوڵەتیان دروستكرد. لە جەبەل دورزی دەوڵەتێكی دورزی‘یان دروستكرد كە پایتەختەكەی سوەیدا بوو. هەروەها لە كەناری عەلەوی‘یشدا دەوڵەتێكی عەلەوی‘یان دامەزراند كە پایتەختەكەی لازقیە بوو. لە جزیرە (لەو قۆناغەدا زیاتر كورد و توركمان تێیدا نیشتەجێ‌ بوون) و ئەسكەندەروون كە دانیشتوە توركەكانی زۆر بوو، ناوچەی ئۆتۆنۆمی دامەزراند. دەكرێت ئەمانە و دامەزراندنی دەوڵەتی لوبنان وەك بەشێك لە هەوڵەكانی دابەشكردنی سوریا سەیر بكرێت. ئامانجی فەرەنسا ئەوەبوو كە كۆنترۆڵی خۆی لەسەر ئەو خاكانە گەرەنتی بكات كە بەدەستی هێنابوون. فەرەنسییەكان لە كۆتایی 1920دا، دامودەزگاكا و كارەكانی دەوڵەتی سوریا‘یان بەشێوەیەكی ناتەواو هێشتەوە. ناكۆكی و دابەشبوونی پێكهاتە و رەگەزەكانی كۆمەڵگەی سوریا، لە سەرووی هەمووشیانەوە ناكۆكی مەزهەبی و ركابەربی ناوچەیی و درزی نێوان شار و لادێ‌ نشینەكانیان قووڵتر كرد. میراتی دەسەڵاتی ماندای فەرەنسا، لە دوای سەربەخۆیی خەندەقێكی بۆ رژێمی سوریا دروست دەكرد.»
(James Barr, A line in the Sand – Britain, France and the Struggle that Shaped The Middle East, Simon and Schuster, London, 2011, p. 129, 130)پرۆژەی دابەشكردنی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بۆ دەوڵەتی بچووك بچووك، بە پرۆژەیەكی خۆرئاواوە نەوەستاوەتەوە كە ساڵی 1920 بۆ دابەشكردنی خاكەكانی كورد و عەرەب لە ئیمپراتۆریای عوسمانلی – تەنانەت ئەگەر سەیری سیڤەر بكرێت بۆ دابەشكردنی خاكەكانی تورك‘یش - هەوڵی جێبەجێكردنی دراوە. بەڵكو لە ساڵانی 1980كاندا ئیسرائیل‘یش میشكی خۆی بە «سیناریۆی ناوچەكە» بۆ دابەشكردنی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەسەر دەوڵەتی بچووك بچووكدا ماندوو كردووە.
دیپلۆماتێكی ئسیرائیل بە ناوی ئۆدد ینوون وتارێكی بە ناوی» ستراتیژێك بۆ ئیسرائیل لە 1980كاندا» بڵاوكردبووەوە. ئەو وتارە كە لە ژمارەی شوباتی 1982ی گۆڤاری كیڤۆنیم (ئاراستەكان) ئۆرگانی راگەیاندنی رێكخراوی زایۆنیستی جیهانی كە لە قودس بڵاودەكرایەوە، چاپكرا و لەو رۆژانەدا دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو، بەڵام دواتر باسێكی ئەوتۆی لێ‌ نەكرا.
دەنگدانەوەی وتاری «ستراتیژێك بۆ ئیسرائیل لە 1980كاندا» لە پێوەرێكی دیاریكراودا قەرزاری ئیسرائیل شاهاك بوو. ئیسرائیل شاهاك یەهوودییەكی پۆڵۆنی بوو كە 1933-2001 لە زانكۆی عیبرانی لە قودس پڕۆفیسۆری كیمیا بوو. لە ساڵانی مناڵی خۆیدا راپەڕینی ئەفسانەیی گەڕەكی جولەكەنشینی ڤارشۆ بینیبوو و دوای ئەوەش لە كەمپی كۆكردنەوەی بێرگن - بێلسندامابووەوە. دوای ئەوەش كە بوو بە سەرۆكی كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤی ئیسرائیل، ریز و پێگەیەكی تایبەتی بە دەستهێنابوو. ئەو نەیارێكی بێ‌ ئامانی سیاسەتەكانی ئیسرائیل بوو. كتێبێكی رەخنەگرانەشی بە ناوی «مێژووی جوولەكە، دینی یەهوودی – قورسایی سێ‌ هەزار ساڵەی» بڵاوكردەوە و بەوهۆیەشەوە لە دنیای جوولەكەدا بە ئەندازەی پێویست دوژمنی بۆ خۆی پەیدا كردبوو. بەڵام مێژووی شەخسی ئیسرائیل شاهاك رێگربوو لەوەی كە بە ئاسانی مۆركی دژە جوولەكەی لێ‌ بدرێت. بە هۆی وتارێكەوە كە لە حوزەیرانی 1982دا بڵاوی كردەوە و رەخنەی زۆر توندی لێ‌ گیرا، وتاری «ستراتیژێك بۆ ئیسرائیل لە 1980كاندا» ناوبانگێكی زۆری پەیدا كرد.

ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل
بە گوێرەی ئیسرائیل شاهاك، پلانەكەی ئۆدد ینوون بۆ ئەوەی ئیسرائیل درێژە بە مانەوەی خۆی بدات پشتی بە دوو پێشنیار دەبەست: 1) پێویست بوو ببێتە هێزێكی ئیمپریالی ناوچەیی. 2)  ناچار بوو رێگا بۆ دابەشبوونی هەموو دەوڵەتە عەرەبییەكان و دەوڵەتەكانی دیكەی ناوچەكە بۆ دەوڵەتی بچووك بچووك خۆش بكات. هەر دەوڵەتێكی بچووكیش لەسەر بنەمای پێكهاتەی ئەتنی و مەزهەبی دادەمەزرا و لە ئەنجامیشدا ئەو دەوڵەتانەی كە لەسەر بنەمای ئەتنی یان مەزهەبی دادەمەزران، بە شێوەیەكی تەنزئامێز رەوایی مەعنەوی دەوڵەتی ئیسرائیل‘یان دەستەبەر دەكرد.
یانی، هیوای زایۆنیزم ئەوە بوو كە بۆ مانەوەی ئیسرائیل، هەموو دەوڵەتە عەرەبییەكانی ناوچەكە و هەموو ناوچەكە بەسەر دەوڵەتی بچووك بچووكدا دابەش بكرێن.
لە راستیدا كاتێك كە وتاری «ستراتیژێك بۆ ئیسرائیل لە 1980كاندا»ی ئودد ینوون لە ئەرشیڤ دەربهێنرێت و بخوێنرێتەوە، دەكرێت ئەو ئەنجامەی لێ‌ دەربكرێت كە پێشبینی و دركێكی بەهێزی سەبارەت بە روخساری وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵانی 2010كاندا تێدا بووە. ئەو دیپلۆماتەی ئیسرائیل ئەمانەی نوسیبوو:
«لە دنیای عەرەبی ئیسلامی... لە لوبنان، لە ئێران كە عەرەبی نییە، وەك ئەوەی لە سوریا‘ی ئێستا دەیبینین، بە هۆی هەبوونی كەمینەی نەتەوەیی و فراكسیۆنی جیاوازەوە، قەیرانێكی وایان تێدایە كە لە پێوەرێكی سەرەنجڕاكێشدا دەتوانێت لە ناویان بەرێت. بە هۆی ئەوەی كە (دنیای عەرەبی ئیسلامی) ناتوانێت كێشە بنەڕەتییەكانی خۆی بە سەركەوتوویی چارەسەر بكات، لەماوەی درێژخایەندا هەڕەشە بۆ ئیسرائیل دروستناكات. تەنها لە ماوەی كورت خایەندا، هێزی سەربازی دەستی (وڵاتانی عەرەبی ئیسلامی) واتایەكی هەیە. لە ماوەی درێژخایەندا كاتێك ئەو دنیایە (دنیای عەرەبی ئیسلامی) بە گۆڕانكارییەكی شۆڕشگێڕانەدا تێپەڕ ببێت، ناتوانێت بەم پێكهاتەیەی ئێستای خۆیەوە بەردەوام بێت. دنیای (دنیای عەرەبی ئیسلامی)  بە پێچەوانەی ویست و ئارەزووی ئەو مرۆڤانەی لەوێ‌ ژیاون، لەلایەن بیانییەكانەوە (لە 1920كاندا لەلایەن فەرەنسی و ئینگلیزەكانەوە) بە فێڵێكی كاتیی دروستكراوە و بەسەر نۆزدە دەوڵەتدا دابەشكراوە كە هەر كەمینە و گروپێكی ئەتنی دوژمنایەتی لەگەڵ ئەوی دیكەدا هەیە. بۆیە لەم رۆژانەدا لە هەر دەوڵەتێكی عەرەبی موسڵماندا یان لە ناوخۆ رووخانێكی ئەتنی كۆمەڵایەتی دروستبوو یان جەنگێكی ناوخۆیی بەرپا بووە...»
ئۆدد ینوون لە روانگەی ستراتیژی ئیسرائیل‘ەوە میسر و مەغریب وەك «بەرەی باكوور» ناودەبات و دوای باسكردنی خولیای دابەشكردنی میسر بە چەند دەوڵەتێكی بچووك و لاواز لە سەرووی هەمووشیانەوە دەوڵەتێكی مەسیحی قوبتی، دەچێتە سەر «بەرەی خۆرهەڵات» یانی بیلادی شام و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە میزۆپۆتامیا‘ی تێدایە:
«هاوشێوەی  لوبنان، دابەشكردنی سوریا و دواتریش عیراق بەسەر ناوچەی تایبەتی ئەتنی و دینی... لە ماوەی درێژخایەندا لە ئامانجی سەرەكی ئیسرائیل دایە. سوریا بە پێی پێكهاتەی ئەتنی و دینی خۆی، هاوشێوەی لوبنان‘ی ئەمڕۆ دابەش دەكرێت. بەوجۆرەش لە كەرتی كەناریدا دەوڵەتێكی شیعەی عەلەوی و لە ناوچەی حەلەب دەوڵەتێكی سوننە و لە شام‘یش دەوڵەتێكی دیكەی سوننە پەیدا دەبێت كە دوژمنی دراوسێ باكوورییەكەی خۆی دەبێت. دورزییەكان لە هاوران و باكووری ئوردن و تەنانەت لە گۆلان‘ی ئێمەشدا دەوڵەتی خۆیان دادەمەزرێنن.  ئەگەر رووداوەكان بەمجۆرە بچنە پێشەوە، لە ماوەی درێژخایەندا ئاشتی و ئاسایشی ناوچەكە گەرەنتی دەكەن و ئەگەری جێبەجێ‌ كردنی ئەمەش لە توانا و دەرفەتەكانی ئەمڕۆماندا هەیە.

عیراقی تێکچوو
عیراق لە رووی نەوتەوە دەوڵەمەندە بەڵام لە ناوخۆدا تێكچووە و لە ئامانجی ئیسرائیل دایە. بۆ ئێمە، دابەشبوونی ئەو وڵاتە لە دابەشبوونی سوریا گرنگترە. عیراق لە سوریا بەهێزترە و لە ماوەی كورتخایەندا هێزی ئەو وڵاتە گەورەترین هەڕەشە لەسەر ئیسرائیل دروست دەكات. جەنگێكی ئێران – عیراق دەتوانێت ئەو وڵاتە دابەش بكات و بە بێئەوەی دەرفەتی رێكخستنی تێكۆشانێكی فراوانی لە دژی ئێمە پێ بدات لە ناوخۆوە بەرەو رووخانی دەبات.  لەماوەی كورتخایەندا، هەرجۆرە پێكدادانێكی ناوخۆیی عەرەبەكان سوودی بۆ ئیسرائیل هەیە و رێگای دابەشبوونی سوریا و عیراق وەك لوبنان، كورت دەكاتەوە. دابەشكردنی عیراق لەسەر هێڵە ئەتنی و دینییەكانی سوریا، هاوشێوەی دابەشكردنی ویلایەتەكان لە كاتی عوسمانلی شتێكی مومكینە. كەوابوو لە چوارچێوەی سێ‌ شاری گەورەدا، سێ‌ (یان زیاتر) دەوڵەت دادەمەزرێت: بەسرە، بەغدا، موسڵ و شیعەكانی باشوور لە سوننە و كوردەكان لە باكوور جیا دەبنەوە. ئەو پێكدادانەی ئێستا لە بەینی ئێران – عیراق دا هەیە، دەرفەتی قووڵكردنەوەی ئەم جەمسەربەندییانە فەراهەم دەكات.»
ئیسرائیل لە ساڵی 1948ەوە سنورەكانی حۆی فراوانتر كرد و گەورەتر بوو. ئەمەش بە ئەندازەی دیدگای ئەو وڵاتە كە ئاسایشی خۆی لە دابەشكردنی ناوچەكەدا بەسەر دەوڵەتی بچووك بچووك لەسەر بنەمای ئەتنی و مەزهەبی دەبینی، رۆڵی لە پەیدابوونی چەمكی فراوانخوازی ئیسرائیل‘دا هەبوو.
ئەو بۆچوونەی كە گوایە ئیسرائیل دەیەوێت لە نێوان رووبارەكانی نیل و فرات‘دا دەوڵەتێكی یەهوودی دابمەزرێنێت و لەبەر ئەوەش زۆرێك لە وڵاتانی بە توركیا‘شەوە كردۆتە ئامانجی فراوانخوازییەكانی خۆی، بە تایبەتی لە نێو هەندێك لایەنی ئیسلامیدا رەواجی هەبوو.
 دوو هێڵە شینەكەی ئاڵای ئیسرائیل وەك بەڵگەیەكی ویستی ئەو وڵاتە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەهوودی لە بەینی نیل و فرات دەهێنرایەوە و باسی ئەوە دەكرا كە گوایە ئەو دوو هێڵە وەك ئاماژەیەك بە رووبارەكانی نیل و فرات دانراون. بەڵام ئەوە شتێكی خەیاڵی بوو. چونكە ئەو دوو هێڵە لە سەرپۆشی دۆعای تالیت‘ی دینی یەهوود‘ەوە وەرگیرابوون.
بەشبەحاڵی خۆم، ئەو بۆچوونانەم قبوڵ نەكرد كە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە پێی پرۆژەیەكی خۆرئاوایی یان پلانەكانی ئیسرائیل دابەش دەكرێت و نیگەرانییەكی وام لا دروست نەبوو. بڕواشم بە پایەداربوون و مانەوەی ئەو سنورە دەسكرادانە نەكرد كە دوای جەنگی جیهانی یەكەم دانران و لە ساڵی 1948دا ئیسرائیل‘یشی پێ‌ زیاد كرا.
ئەگەری دابەشبوونی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ئارادابوو، بەڵام ئەمە لەسەر بنەمای ئەتنی و مەزهەبی ناوچەكە نەدەبوو. تەنانەت جەنگی ناوخۆیی لوبنان كە 14 ساڵی خایاند و تەقریبەن هەموو قۆناغەكانی ژیاوم، نەیتوانی لوبنان دابەش بكات. هەروەها جەنگی 2003ی عیراق‘یش ئەنجامی دابەشكردنی ئەو وڵاتە و سەرلەنوێ‌ كێشانەوەی سنورەكانی لێ‌ نەكەوتەوە.
ئەو كاتەی پ.ك.ك بە ئامانجی «كوردستانێكی سەربەخۆ و یەكگرتوو» جەنگێكی «جیاخوازانە»ی دەست پێكردبوو، تووشی ئەو نائارامی و بێ‌ ئۆقرەییەی دابەشبوون نەبووم كە توركیا‘ی گرتبووەوە. لە قۆناغی جەنگی سارد‘دا دڵنیا بووم لەوەی كە سیستەمی نێودەوڵەتی رێگا بە گۆڕینی سنورەكان و دابەشبوونی وڵاتێكی ئەندام لە سیستەمی ئەمنی ترانس ئەتلانتیك (ئەودیوی ئوقیانوسی ئەتڵەس) نادات. بیرم بۆ ئەوەش نەچوو كە ئەو پێكدادانانەی لەسەر بنەمای شوناس لە دوای جەنگی سارد دەركەوتن، دابەشبوونی ئەتنی یان مەزهەبی ناوچەكەی لێ دەكەوێتەوە.
سەرەڕای ئەوەی هەموو كات و لە هەموو وەرچەرخانێكی مێژووییدا ئەم ئەگەرانە لە ئارادا بوون، بەڵام پێموابوو، ئەگەر شتی وەهاش رووبدات وەك نموونەیەك بۆ داهاتووی ناوچەكە جێگیر نابێت. لە رووی مێژووییەوە پێویست بوو هەموو ئەو وادانانە «كاتیی» بن.
كۆتایی جەنگی سارد لەگەڵ جیهانیبوون‘دا هاوكات بوو. هەرچەندە جیهانیبوون رێگای بێ‌ واتابوونی دەوڵەت – نەتەوەكان دەكاتەوە، بەڵام ئەمە بە جۆرێك نابێت كە بە هۆی دابەشبوونی ئەتنی و مەزهەبی و دامەزراندنی دەوڵەتی دیكەوە، دەوڵەتە نەتەوەییەكانی پێكهاتەی نوێ‌ كۆتاییان پێ‌ بێت. بە پێچەوانەوە، دەوڵەتە نەتەوەییەكان لە رێی ناسینی مافەكانی شوناسە ئەتنی و مەزهەبییەكانەوە واتای خۆیان لە دەست دەدەن.
لەو چوارچێوەیەدا تەسەورم كرد كە توركیا لە رێی ناسینی مافەكانی كورد و ئەنجامدانی پێویستییەكانی ئەوە، لە جیاتی دابەشبوون گەورەتر دەبێت. لە هەموو قۆناغەكانی بیركردنەوە و هەڵوێستی سیاسی و هەڵسەنگاندنەكانمدا، ئەم بۆچوونە رێپیشاندەرم بووە.
گەورەبوونی توركیا، لە رێی هەڵوەشاندنەوەی سنورەكانی دوای جەنگی جیهانی یەكەم و لەو چوارچێوەیەشدا لە رێی كۆتاییهێنان بە نكۆڵیكردن لە شوناسی كوردەكان و لابردنی باری دابەشبوونی ئەوان لە بەینی سێ‌ دەوڵەتی جیاوازدا مومكین دەبوو. هەر بەو هۆیەشەوە بەرگریم لە فیدراڵیزمی عیراق و دروستبوونی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان و رۆیشتنی توركیا بە ئاراستەی تێكەڵاوبوون لەگەڵ كوردستان‘ی عیراق كرد.
بە هەمانشێوە، لەو هیوایەی كە شۆڕشی عەرەبی سنورەكانی دوای جەنگی جیهانی یەكەم دەسڕێتەوە و لەگەڵ كۆتاییهاتنی رژێمە دیكتاتۆرییەكاندا، كۆمەڵگەی عەرەبی ئازاد دەبێت و بەو هۆیەشەوە، خواستە یان ناخواستە، كوردەكان‘ی سوریا دەبنە خاوەنی پێگەیەك، هەیەجان و جۆش و خرۆش دایدەگرتم.

ده‌بوو تورکیا کێشه‌ی کوردی چاره‌سه‌ر کردبا
بە رای من بۆ ئەوەی هەموو ئەوانە واتایەك پەیدا بكەن، پێویست بوو توركیا كێشەی كورد‘ی خۆی چارەسەر بكات. خەیاڵی دروستبوونی بارودۆخێكی هاوشێوەی سنورەكانی بەلژیكا – هۆڵەندا – لۆكزامبۆرگ‘م لە نێو سنورەكانی توركیا – عیراق – سوریا لای خۆم دروستكرد.
سەرەڕای ئەوەی كە ژیان بە هەڵبەز و دابەز و لادانەوە رەوتی خۆی دەدۆزێتەوە، خۆشحاڵ بووم كاتێ‌ كە بینیم بەو ئاراستەیەدا گوزەر دەكات.
ئێوارەی رۆژی هەینی 23ی مارتی 2012 لە ماردین، لە بەرزاییەكی هەزار مەتر لە سەرووی ئاستی دەریا، رێك لە خوار ئەو قەڵا پایەدارەی كە لە كاتەكانی بەر لە مێژوو مابووەوە و لە تەراسی «مەدرەسەی زنجیرییە» كە لە ساڵی 1385ەوە مابووەوە، بەرەو خوار سەیری دەشتی پان و بێ كۆتایی میزۆپۆتامیا‘م دەكرد. هێشتا گەرمای هاوین دای نەدابوو و شێوەی دەریایەكی زەردی نەگرتبوو. لەو رۆژە یەكەمانەی بەهار، لە دوای نەورۆز، بە سەرسەوزییەكی بێ كۆتاییەوە وەك دەریاكەی ئیستانبوڵ، جوانییەكی رازداری هەبوو.
 لە رێگای گەشتە بێ‌ شومارەكانمدا بۆ كوردستان‘ی عیراق، ماردین بۆ من وەك وێستگەیەكی ناچاری بوو. هەرچەندە بە دیمەنە نائاساییەكەی میزۆپۆتامیا لەوێ‌، ئاشنا بووم، بەڵام دیسان لە ژێر كاریگەریدا مامەوە.
كاتێ‌ لە ماردین‘ەوە سەیری دەشتاییەكانی میزۆپۆتامیا‘ی سەروو دەكەیت، سنورەكانی سوریا دەرناكەون. تەنها ئەو كاتە نەبێت كە لە وەختی داهاتنی تاریكاییدا، لە رێگەی ئەو رووناكییانەی كە شەو دەڕازێننەوە و بە چاوێكی وردەوە دەبینرێن، دەتوانیت هەست بە سوریا بكەیت.
عامودێ‌ رێك لە بەرامبەردایە. تۆزێك بە لای راستیشدا، دەرباسیە‘ی لێیە. بەرەو خوار، كاتێ‌ بەرەو دەشت دادەبەزیت و بە لای چەپدا بڕۆیت، دوای 40-45 خولەك دەگەیتە نوسەیبین. لایەكی ئەو رێگای ئاسنەش كە بە ناو نوسەیبین‘دا دەڕوات، لە قامشلۆ، گەورەترین شاری كوردنشینی سوریا دایە.
خۆی لە خۆیدا ئەو دەشتانەی میزۆپۆتامیا كە لە ماردین‘ەوە دیارن و لە ئاسۆی نیگای مرۆڤدا درێژ دەبنەوە، ئەو ناوچانەی سوریا‘ن كە كورد زۆرینەی دانیشتوانەكانی پێك دەهێنن. ماوەی 40-45 خولەك لە دوای نوسەیبین، جزیرە دێت. لەوێدا دیجلە بە جۆرێك پێچ دەخواتەوە كە دیار نییە كام لای لە سوریا و كام لای لە توركیا دایە. تۆزێك لەولاتریش، سلۆپی و خابوور، یانی كوردستان‘ی عیراق دێت. خاڵەكانی بە یەك گەیشتنی سنورەكانی توركیا، عیراق و سوریا...
ئەو مرۆڤانەی لەم خاكانەدا دەژین، لە كاتی جەنگی جیهانی یەكەمدا بە شێوەی رۆحی بە ناوەندە نەریتییەكانی ژیان لە سوریا، یانی  شام و حەلەب‘ەوە نەبەسترانەوە. هەبێ‌ و نەبێ‌، تەنها لە رووی ئیدارییەوە بەو شوێنانەوە گرێدران و بەو سنورە دەسكردانەی كە براوەكانی جەنگی جیهانی یەكەم دایاننان، لە برا نەتەوەییەكانیان لە توركیا و عیراق جیا كرانەوە.
سنورەكانی توركیا – سوریا لە پانتاییەكانی دەشتی میزۆپۆتامیای سەروو، هەروەها سنورەكانی توركیا – عیراق  لە لوتكەی سەخت و نەبڕی چیا بەرزەكاندا دەسڕێنەوە و لەناو دەچن.
خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەی ئەو سنورە بێ‌ واتا و ناپێویستانەیە كە هێزەكانی دەرەوەی ناوچەكە دایانناون.
بەیانیی رۆژی چوارشەممە 28ی مارت، لەگەڵ فەرەیدوون سینرلی ئوغڵو باڵیۆز و راوێژكاری وەزارەتی دەرەوە، لەبەرامبەر دیمەنێكی جوان و سەرنجڕاكێشی دیكەدا بووین. لە كاتێكدا كە سەیری بەری ئاسیا‘ی ئیستانبوڵ، لە سەرووی ئەوەشەوە تەماشای ئەیاسۆفیا و نیمچە دوورگەی مێژووییمان دەكرد كە سوڵتان ئەحمەد و كۆشكی تۆپ كاپی تێدایە و هەروەها سەیری ئەو دوورگانەمان دەكرد كە لە نیگای مرۆڤدا وەك دەنكی تەزبیح ریز دەبوون و تەماشای دەریای ماڕماڕا‘مان دەكرد كە وەك نوستوویەك خۆی راكێشابوو، لە بارەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست قسەمان دەكرد.
زۆرجار لەگەڵ فەرەیدوون سینرلی ئوغڵو‘دا لە پایتەختە جیاوازەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست پێكەوە بووین. تەنانەت جارێكیشیان، لە پایتەختێكی ناوچەكەدا پێكەوە دەربازی ساڵێكی نوێ‌ ببووین. لە زاری خۆیەوە، باسی رۆڵی ئەوم لە شكڵگرتنی سیاسەتی نوێی توركیا لە ساڵانی 2000ەكان بەرامبەر بە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دیدگاكانیم لە بارەی ناوچەكە بیستبوو.
 لەو رۆژەدا سەبارەت بە ئەگەری دابەشبوونی عیراق گفتوگۆمان دەكرد و لەگەڵ عیراق‘دا سەبارەت بە داهاتووی سوریا‘ش پێشبینیمان دەكرد و وادانانەكانی خۆمان باس دەكرد. كتوپڕ وتم: «فەرەیدوون! لە دوای رووخانی سوریا، سنورەكانی ناوچەكە دەگۆڕێن؟ چی دەڵێی؟»
- «دوای رووخانی رژێمی سوریا خۆ سنورەكان واتایەكیان نامێنێت! توركیا و ناوچەكە لە رووی ئابورییەوە بە جۆرێك تێكەڵاو دەبن كە سنورەكان بێ‌ واتا دەبن...»
باشە ئەی پێگەی كوردەكان‘ی سوریا چی دەبێت؟ ئایا دوای رووخانی رژێم، كوردەكان‘ی سوریا بە پێگەیەكی كەمتر لەوەی كوردەكان‘ی عیراق لە تەنیشت خۆیانەوە رازی دەبن؟ بۆچی رازی بن؟ لەوەش زیاتر، ئەگەر پێگەی كوردەكان‘ی سوریا و عیراق هاوشێوەی یەك بێت، كوردەكان‘ی توركیا كە لە باكووری هەردوو سنورەكەدان و نیوەی هەموو كوردەكان پێكدەهێنن و لە رووی دەزگامەندی و ئەزموونی سیاسی لە هەموو پارچەكانی دیكە پێشكەوتووترن، بە پێگەیەكی كەمتر لە پێگەی كوردەكان‘ی دیكە رازی دەبن؟ لە كاتێكدا گۆڕانكاری گەورە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست روودەدات، توركیا دەتوانێت بە بێ‌ گونجان لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییە و بە بێ‌ دەسكاریكردنی ریشەیی پێگەی كوردەكان وەك خۆی بمێنێتەوە؟
کورده‌کانی سوریا
دوای ئەوەی كوردەكان لە 19ی تەمووزی 2012دا دەسەڵاتیان سەرەتا لە  كۆبانێ‌، دواتر لە عەفرین و عامودێ‌ و دێرك لە رژێمی بەعسی سوریا وەرگرت و دەرباسیە و قامشلۆ، گەورەترین شار و ناوەندی سیاسی كوردەكان‘ی سوریا لە ریزدا بوون تا دەسەڵاتەكانیان بگۆڕدرێت،زۆری پێنەچوو لە هەموو توركیا دەست بەو پرسیارانە كرا.
كاتێ‌ باسی ئۆتۆنۆمی یان «پێگەیەكی نوێ‌» بۆ كوردەكان كرا، جاریكی دیكە نیگەرانییەكانی توركیا زیادیان كرد. میدیای تورك بە ئاماژەدان بە كوردستان‘ی عیراق، مانشێتی «كوردستان‘ی دووەم لە تەنیشت توركیا» یان لێدا و دەستەواژەكانی «كوردستان‘ی سوریا» و «رۆژئاوای كوردستان» نیگەرانییەكانی رای گشتی توركیا‘یان زیاد كرد. دەوڵەتی تورك‘یش بە بێئەوەی كات بە فیڕۆ بدات، كاردانەوەی باوی دژە كورد‘ی  پیشاندا.
لە زاری سەرۆك وەزیر تایب ئەردۆغان – وەك ئەوەی كە وتەكانی شانزە مانگ بەر لەو كاتەی خۆی وەبیر بهێنێتەوە كە لە رێگای هەولێر – ئەنقەرە‘دا بە مەرجی بڵاونەكردنەوە بۆ ئێمەی باسكردبوو- رێك وشە و رستەكانی «كاتێ‌ بە شێوەی ئاسۆیی لەوێ‌ دەڕوانیت، بارودۆخێكی سەیر لە ئارادایە، بە تایبەتی لە قامشلۆ هەتا ئەو ناوچەیەی كە دەگاتە عەفرین... ناوچەی كۆبانی و فڵان، دیارە ئەم شوێنانە هەستیارن...» دەركەوتن.
رۆژی 11ی تەمووز گرووپەكانی كورد لە سوریا، لە بەردەم مەسعود بارزانی‘دا سازشیان كردبوو و رێككەوتننامەیەكی حەوت خاڵییان ئیمزا كردبوو. «ئەنجومەنی نیشتمانی كورد» كە لە ژێر كاریگەری  و نفوزی مەسعود بارزانی دایە، لەگەڵ «ئەنجومەنی گەل» كە لە ژێر كاریگەری پ.ی.د دایە و ئەویش وەك باڵی پ.ك.ك لە سوریا سەیر دەكرێت، بڕیاریان دابوو هێزەكانیان یەك بخەن و بەو ئامانجەش «ئەنجومەنی باڵای كورد» یان دروستكردبوو كە هەر لایەك پێنج ئەندامی تێدا هەبوو.
رێككەوتننامەی هەولێر، لە روانگەیەكەوە سازشێكی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‘ی عیراق و پ.ك.ك‘ی توركیا بوو كە كاریگەری خۆی لەسەر كوردەكان‘ی سوریا دادەنا. هەفتەیەكیش دوای ئەوە، دەسەڵاتی شارە كوردییەكانی سوریا دەست ئەنجومەنی باڵای كورد كەوتبوو.
لەبەر ئەو ترس و دڵەڕاوكێیەی كە رووداوەكان لە توركیا دروستیان كردبوو، تایب ئەردۆغان وتی: «ئەو پێكهاتەیەی لەوێ‌ (باكووری سوریا) دروستبوو، هی كوردەكان نییە. بەڵكو هی پ.ك.ك و پ.ی.د‘یە و ئەمەش لە هاوسەنگییە هەستناكەكانی ئێمەدا جێی نابێتەوە. ئێمە ناتوانین بەڵێ‌ بۆ ئەو پێكهاتەیە بكەین.»
ئەحمەد داودئوغڵو وەزیری دەرەوەش ئەوەی پێ‌ زیاد كرد كە پێكهاتەیەكی كوردی لە سوریا، رێگای دابەشبوونی گەورەتر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست خۆش دەكات و كاردانەوەیەكی توندتری پیشاندا و وتی: «ئەگەری شتی دیفاكتۆی وەها دروست بكرێت، عەرەبەكانی ئەوێ‌ و تۆزێك لەولاتریش توركمانەكان و نەسیری و دورزییەكان‘یش ئیدارەی دیفاكتۆی وەها دروست دەكەن و سوریا وەك لوبنان‘ی لێ‌ دێت.»
بەوجۆرەش توركیا رایدەگەیاند كە رێگا بە دروستبوونی پێكهاتەیەكی كوردی لە سوریا نادات و «هێڵە سوورەكانی توركیا» كە زەمانێك بۆ باكووری عیراق دانرا بوون، ئەمجارەیان بۆ كوردەكانی سوریا دەكێشران.
وادیاربوو ئەزموونی عیراق و سڕانەوەوی «هێڵە سوورەكانی توركیا» كە زەمانێك زۆر پێیان هەستناك بوو، فەرامۆش كرابوون...
لەو كاتانەدا، چەندین جار جەختم لەوە كردبوو كە هەڵوێستی توركیا بەرامبەر كێشەی كورد هەڵەیە و سیاسەتەكانی بەرامبەر عیراق جێبەجێ‌ ناكرێن. بەو هۆیەشەوە درۆ و دەلەسە و بوختانی گەورەم بۆ هەڵبەسترا، بەڵام هەرچەندە بە نرخی لە كیس چوونی ساڵانێكیش بووبێت، دواجار هەڵوێستی توركیا بۆ كوردەكانی عیراق لەسەر خاڵی پێویستی خۆیدا بوو.
فەرمانەكەی ئەنقەرە بۆ دانانی «هێڵی سوور» بۆ كوردەكانی سوریا‘ش بڕی هیچ كوێ‌ ناكات. چونكە ئەو جۆرە هەڵوێستانەی حكومەتی توركیا، بەرهەمی سیاسەتە نادروستەكانی بەرامبەر كێشەی كورد لە ناوخۆی وڵاتەكەی دایە.
دەبێ‌ فرمۆلەكە ئەمە بێت: ئەوەی بۆ كوردەكان باش بێت بۆ توركیا‘ش باشە...
مێژوو لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‘دا ئیدی بە خێرایی دەڕوات و بۆ ئەوەی توركیا پێی بگات، یان كێشەی كورد چارەسەر دەكات یان كێشەی كورد توركیا چارە دەكات.

جەنگیز چاندار‌
و: زریان رۆژهه‌ڵاتی‌