Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 1

kurdistani 07:03 PM - 2017-08-29
Nivîskar: M. Biradostê MÎTANÎ.

Nivîskar: M. Biradostê MÎTANÎ.

Pirtûk: Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî.
Mijar: Rêziman û Rênivîs.
Nivîskar: M. Biradostê MÎTANÎ.
Hûrbînî û derhênan: M. Ronîstêr MÎRZA.
Qap: M. Hisên OMER.
Çapa Duyem 2014
Mafê çap, Jêgirtin û Weşandinê di destê Nûser de ye.
Ji weşanên
Dîdargeha Girkê Legê ya rewşenbîrî
Têbînî: Nabe bi tu awayî guhartin û veguhestina hinek yan parçek ji pirtûkê ger ne bi erêkirina Nûser be.
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 3
M. Biradostê MÎTANÎ
4 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 5
Girkêlegê
M. Biradostê MÎTANÎ
*Diyarî*
6 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Girkêlegê
M. Biradostê MÎTANÎ
14 / 9 / 2013 z. 2625 k.
*Spasî*
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 7
*(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))* *(( Pêşgotin ))*
Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik. Bi navê xwedayê dilşewat û diltenik.
-Xwendevanê hêja û bi rûmet, heger mirovek nexweş be çi jê re pêwîst e? heger mirovek birîndar be çi jê re gerek e? heger zarokek ji dayika xwe dûr bûye! hûn dibêjin aya xwesteka wî dê çi be? Emê gelê xwe yê Kurd bêxine di bin van pîvanan de,
Ji ber çi? û çawa?
-Miletê kurd nexweş e! dema çanda wî çewisandî ye, Miletê kurd birîndar e! dema zimanê wî qedexe û ne serbest e, Miletê kurd weke zarokekî ji dayika xwe dûrbûyî ye! dema li ser xaka xwe mêvan e! ango Kurdistanê tenê di xewnan de dibîne belko carinan ew xewn jî lê qedexe ne.
Di çendek xêzikên pêştir de me aloziyin diyar kirin weke pîvanê û me çareserî jî kir niyaz, bi kirnijîneke bi kovan re ku carinan ken û kirnijîn ne ji kêfê ne, ev pîvana li jor heger ne rast be jî, Lê helbet nêzî rastiyê ye ta asteke bilind, Lê ya giringtirîn ew e, ku em bizanin çareserî çi ye? û çawa ye?
-Dema me got miletê kurd nexweş e çimkî çanda wî çewisandî ye, em lê binihêrin ev tişte rast e, belko hinde weke van gotinan di ser we re bûrî bin! hin bibêjin ev jî kesek e ji wan kesên ku li pêla netewiyetê siwar in, tevî ku gelek caran em rastî rexneyin xiraker tên, lê şopa rastiyê me girtiye xwe ji lewra em vê dibêjin: Miletê kurd nexweş e çimkî ji çanda xwe dûr
8 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
hatiye xistin, li pêş vê aloziyê jî liberxwedan pêwîst e ku em li çanda xwe xwedî derkevin, ew jî bi riya ku em li semînaran amade bibin û destekê bidin rewşenbîrên xwe û nêçîrvanên xwendina pirtûkên kurdî bin. Dema milet dûrxistî be ji zimanê xwe, ew milet û mirovekî birîndar pev re heman in, çimkî mirovê birîndar heger neyê dermankirin helbet ewê ber bi mirinê ve biçe, miletê kurd jî herweha bê ziman birîndar e , û em tev dizanin ku gelek caran birîndar xwe bi xwe, xwe çareser dikin û bi vê têgehê jî miletê kurd dikare li zimanê xwe xwedî derkeve, bi kêmanî ku li mala xwe zimanê xwe biparêze. Ya dawî jî Kurdistana mezin û yekparçe ye, ji bo bicîanîna vê xewnê jî herdû mercên bûrî pêwîst in ku bicî hatin, hingî miletê kurd digihêje asta herî bilind ji evîniyê(evîniya welat) û hingî jî dê mertal li pêş hêza evîniyê nebin, di cîhanê de hêza herî xurt, ya evîniyê ye.
Birayên hêja beriya ku em pirtûka li ber destê we binirxînin û rexne bikin pêwîst e em hinekî ji jiyan û keda mamoste bêxin bin roniyê de.
M. Biradostê MÎTANÎ li Xirbê Cihûyan yê bi ser Çilaxayê ve di sala 1960 an de jidayik bûye, Li gundê xwe xwendina seretayî qedandiye, û tevî zehmetiya wê demê jî ku wê çaxê xwendin zehmet bû lê tevî wesa jî xwendina amadeyî li bajarê Rimêlanê bidawî kiriye û paşê jî li Hesekê ya navîn xwendiye û li Dêra Zorê peymangeha Mîkanîkê xwendiye, lê belko xwendina wî ya dawî ne bi dilê wî bû , geşta xwendinê berdewam
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 9
dike û li zankoya Dîmeşqê beşê wêjeyî ji kolêjeya dîrokê derdiçe, û ew xwendina wî ji dîrokê re û hestiyariya wî ku hin ji wê dîrokê derew e û kurd ji dîrokê bê par in bûne sedem ku mamoste di derbarê dîroka kurdan de vekole û tê bikoşe. bûye nêzî 25 salan mamosteyiya dîrokê dike, pênc salên destpêkê li gundan, paşê jî li Rimêlanê ta roja îro. Mamoste di nava gelek xebat û çalakiyan de cih girtiye û di gelek civîn û festîvalan de amade bûye, Mamoste yek ji pêşeng û damezirênerên van saziyan bû bi taybetî di dema şoreşa azadiyê de: Dîdargeha GirkêLegê ya Rewşenbîrî (2006z), Saziya zimanê kurdî(S.Z.K), Yaneya demuqratî li herêma Dêrikê, Saziya Nûrî Dêrsimî ya ramanê li Rimêlan, Yekîtiya mamostayên Girkê Legê û Rimêlan, Encûmena gel ya Rojava.
-Mamoste serbixwetiya xwe parastiye, lê rêya pêşxistina civaka kurd girtiye û çand û ziman kirine armanca xwe ku bigihîne gelê xwe bi hemû hêza xwe ya heyî, di salên bûrî de û ta niha jî gelek xuleyên zimanê kurdî û gelek semînar dane û lidar xistine û hîn jî dide û di nava kar de ye, gelek caran rastî gefên zîndan, dadkirin û dûrxistina ji kar hatiye ji aliyê rijêma (Be'is) ve, Lê tevî wesa jî vîna wî kêm nebû û xetîra niştîmanperweriyê venemirî, tevî evqas astengiyan jî û zor û zehmetiya jiyanê zarokên xwe jî dane xwendin û tev êxistin di zanîngehan de û nifşekî zana û welatparêz rakir.
11 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
-Hêjayî gotinê ye ku mala wî bû bû û hîn jî weke peymangehekê ye, ku çiraya wê dide tevaya herêmê.
- Bi rastî mirov dikare bibêje ku ev pirtûk giştî ye û kurtkirî ye, Mamoste tê de xwestiye agahiyê bigihîne xwendevan bê ku bikeve di berferehiya agahiyê de, ev pirtûk heger ne mirovekî zanyar be di aliyê ziman de, ezê ne bawer bim ku ew bi tena xwe tê bigihêje, lewra ev pirtûk dê gelek baş be dema bê xwendin di xuleyên zimanê kurdî de, û herweha wê lêvegereke berdest be ku mirov dikare di vê pirtûkê de zû bigihe mebesta xwe û xwesteka xwe bibîne, pirtûk ji heft beşan pêk tê û hewl daye ku agahiyên sereke bîne, helbet hîn jî jê kêm e û agahiyin tomar nebûne lê agahiyên tomar bûne yên herî giring û sereke ne, mamoste di cihê spasiyê de ye ku barê hûrbînî û derhêneriyê kire ji para min, lê çimkî mamoste gelekî guh nedaye lêkerên bûnê(qertafên kesane) ango pêvekirin û jêdûrkirina wan qertafan, ez rastî gelek zehmetiyê hatim ta ku min karî hinekî rastnivîsê dirust bikim, Herweha mamoste gelek caran devoka xwe ya herêmî bikar aniye û hewl nedaye ku zimanê kurdî yê ta astekî standart e bikar bîne, tu pirtûk saxlem nînin û dê nebin , helbet wê şaşî peyda bibin, di dawiyê de jî ez spasiya xwendevanên hêja dikim bi hêviya ku sûdeyeke baş ji pirtûkê wergirin û herweha em lêbûrînê dixwazin heger şaşiyên me hebin.
Ronîstêr MÎRZA.
Girkê Legê , 15/9/2013 z. 2625 k.
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 11
(( Kurtedîroka zimanê kurdî )) (( Kurtedîroka zimanê kurdî ))(( Kurtedîroka zimanê kurdî )) (( Kurtedîroka zimanê kurdî )) (( Kurtedîroka zimanê kurdî )) (( Kurtedîroka zimanê kurdî )) (( Kurtedîroka zimanê kurdî )) (( Kurtedîroka zimanê kurdî ))(( Kurtedîroka zimanê kurdî ))(( Kurtedîroka zimanê kurdî ))(( Kurtedîroka zimanê kurdî ))
Dîroka zimanê kurdî ya nivîskî dirêj e dikeve kûrahiya dema bihtrî 4000 sal beriya zayînê, dema kurdan dinivîsand bi xêzên mîxî mîna Someriyan weke hemû êl û gelên din di Mezobotamiyayê de, û piştre jê re digotin zimanê zindî û wilo ta bawermendiya kurdan bi xudakê mîtra( Roj)hat jê re digotin zimanê mîtrayî. Lê zimanê kurdî bû zimanê fermî di dewleta Mîdî de 705an B.Z, li cem Kurd û Faris û pêkhateyên dîtir.
Di dema pêxember Zerdeşt de zimanê kurdî xwertir û belavtir bû dema pirtûka wî Avista belav bû di rohilata navîn û Asyayê de, û wilo jê re di cîhanê de digotin zimanê avistayî, Lê mixabin ew ziman êşiya li ser destê Sikenderê Meqdûnî dema Avista di şewitand. Hêjayî gotinê ye em bibêjin: hijmara tîpên zerdeştî (44 ) tîp bûn. Piştî ziman û ola zerdeştî qelis bû di dema Sikenderê Meqdûnî de Mislmantî hate Kurdistanê ol û zimanê kurdan qelistir bûn. Di dema Sasaniyan de tîpên Pehlewî{Pêlewanî} geş bû bûn di nav kurdan de, hijmara wan jî 42 tîp bûn, mîna zimanên hebûn di cîhanê de ew jî bû bû yê nivîsandin û Çandê li cem kurdan û "Ehmedê kurê WEHŞIYÊ" dibêje" min (30) pertûk bi pehlewî dîtine û ji wan li şamê hebûn, û di pirtûka xwe de ya binavê
12 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
( )شوق المستهام في معرفة رموز الأقلام (241) K. dibêje: min du pirtûk dîtine yek ji wan ser çandina dara xurmeyan bû û ya dî jî ser avdaniya çandiniyê bû , lê mixabin di dema Emewyan de li ser destê "Ebdil Melikê Mirwanî" erebkirin bi dijwarî bikar hat û yê jê dijwartir "Hecacê kurê SEQEFÎ" bû, ku nûnerê Emewiyan bû li Iraqê, wî hemû pirtûkên pehlewî şewitandin û ya xirabtir berpirsiyarê dîwanê yê kurd "Zadan MEROX" kuşt û yekî Ereb di cihê wî de danî . li ser zimanê pehlewî "M. Mehemed Xinêmî HILAL" zimanzanê misrî dibêje: zimanê Pehlewî yê kurdên kevnar e û wata wê gotinê jî zimanê çekdarên mêrxasên kevnar e (Ev di pirtûka Erebî refê yazdehan yê toreyî de di rûpelê 156 de ye). Piştî hatina misilmaniyê û tevlîbûna tîpên pehlewî di nav zimanê Erebên cizîra Erebî de , kurdên me bi tîpên Qur'ana pîroz nivîsandin û ta niha beşekî mezin ji gelê kurd pê dinivîse li başûr û rojhilatê Kurdistanê bi navê tîpên misilmanî (soranî) lê ji ber ku ew tîp giran in li ser lêvkirina kurdan, û ji ber beşê herî mezin ji kurdan di bakûrê Kurdistanê de ye û nêzîkî çanda latînî ye, ew beş bi tîpên latînî dinivîse û hewldan îro dibin ku yek rengê tîpên kurdî hebe ew rengê tîpên latînî be yê ku "Mîr Celadet BEDIRXAN" û zimanzanê ferensî "Rocê LISKO" li şamê ji (31) tîpî afirandine û cara yekemîn 15/5/1932(z) pê kovara Hawarê hat
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 13
çapkirin û weşandin lewre ew roj cejna zimanê kurdî ye. Her sal şahî û mehrecan li wê rojê tên lidarxistin. Koka zimanê kurdî Arî ye û ew ji malbata Hindo-Oropî ye, û çend devok û zaravên wî jî hene, zaravên serek ev in : 1- kurmanciya jorîn (weke ya me kurdên Rojava) 2- kurmanciya jêrîn(Soranî)
3- kurmancikî yanî Dimilkî yan Zazakî 4- Hewramî 5- kelhorî 6- lorî, û hinek zimanzan dibêjin ku Goranî jî zaravekî kurdî ye û ne devok e . Îro bêtirî /65/melyon kesên kurd bi vî zimanî diaxivin li kurdistanê lê ew hijmar mestir dibe di cîhanê de, lê ji sedemên nejadperestî û stemkarî ew zimanê ku xwedê çêkirî kete bin siha metirsiyê de ku were asmîlasyonkirin yanî helandin lê miletê kurd liberxwe da û xwe û zimanê xwe parast. li vir hêjayî nîşandanê ye em bibêjin: ku rêxistina navnetewî Yonîsko dibêje: zimanê kurdî yê 31an e di nav zimanê cîhanê de, yê bi xwertî kes pê diaxivin . Miletên cîhanê şahiyan lidar dixin bi cejna zimanê xwe 21-2yan û em kurd jî bi wan re ahingan lidar dixin di wê rojê de, lê ya taybet ew e ku miletê kurd cejna zimanê xwe jî lidar dixe 15-5an bi helkeftina weşana kovara Hawarê 15-5-1932yan li ser destê hêja "Mîr Celadet BEDIRXAN" bi tîpên kurdî latînî . lewre ji me tevan tê xwestin bi taybet kesên ser çandê dixebitin
14 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
wek nivîskar û rewşenbîr û zimanzan û ronakbîr û siyastmedar û kurdên me yên welatparêz tev xwe ji vê roja ku nêzîk dibe re amade bikin û helkeftinê pîroz bikin bi şahî û ahing û semînar û mehrecan û şevbiwêrkên zanistî. di dawî de zimanê me nasnameya me ye, divê em wî biparêzin ji ber em werin parastin di riya vî zimanî re, wek axaftin û nivîsandin di hemû deran de bi taybet di malên xwe de ji ber ew dibistana yekemîn e û divê em xwe perwerde bikin li ser vî zimanî û arîkar bin jê re di hemû deran de nexasim perwerda Fermî di dibistanan de ji ber ew hêvî û xewnên salan yên bûrî bicih werin û zimanê me pêş bikeve wek xwendin û rêzmanî weke yê hemû miltan, lewre divê em jê re xwe biwestînin bi dilsozî çimkî va roja azadiya gelan hat û geya dibin keviran de namîne .
BIRADOSTÊ MÎTANÎ
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 15
(1)
Beşê tîpan
û
dengdêriyê
N
A
V
E
R
O
K
A
B
E
Ş
Ê
Y
E
K
E
M
C. BEDIRXAN(16),Tîpên
kurdî(17), Bêje li ser tîpan(20),
Mînak ser tîpên dengdêr(25),
Hin têbînî ser tîpan(28), Tîpên
cêwî(31), Daçek(33), Kengî tîp
gir têne nivîsandin(36),
Kît(37).(pend,1-10)
16 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
-Di 26'ê gulana 1893'yan de li Istanbolê jidayik dibe,
bavê wî; Emîn Alî Bedirxan
e, diya wî :Senîha û çerkesî
ye jî. Xwe daye naskirin bi
navê Herkol Ezîzan jî
(Ezîzan)ser bi navê êla wî ve
ye. Di bîstsaliya temenê xwe
de bi dest nivîsê kiriye, û ev
tişt diyar e ji dîroka pirtûka
wî ya yekem, ku di 1913an
de derketiye bi navê:Rastiya
şkestina Edrene. Ji
berhemên wî: Ji bo birayên
olê, Çirîskên Ambargoyê,
Rastiya Şkestina Edrene,
Rêzmana Elfabeya kurdî,
jidayikbûna pêxemberî
(pêşgotin), nimêjên
Êzîdiyan(pêşgotin),
Nameyek ji bo hezretê Xazî
Mustefa Kemal Paşa(bi
turkî), Li ser pirsa kurdî (bi
Ferensî), rêzimana kurdî(bi
Ferensî), Rêzimana zimanê
kurdî zaravê kurmancî bi
alîkariya Rojê LISKO(bi
ferensî), Ferhenga kurdî/Ferensî, Ferhenga Kurdî/Kurdî, Xwe nas
bike, şanoya Hevend, Conî û Cîmîna (wergerandin).
- Di 15'ê Tîrmeha 1951an de Fermana xudayê xwe bicî tîne û diçe ber
dilovaniya xweda. Ji kêmbûna nivîskaran di dema wî de, Celadet bi
gelek navan di Hawarê de nivîsiye, ew nav jî yên li jêr in: Celadet
Bedirxan, Heraekol Ezîzan, Bavê Cemşîd, bavê Cemşîd û Sînemxan,
Mîrê Botan, C. A . B, Hawar, Xwedanê Hawarê, Ronahî, Xwedanê
Ronahiyê, Elqamûsî, Nêrvan, Nêçîrvanê Hawar, Xeberguhêz,
Çîrokbêj, Stranvan, Tawûsparêz, Nivîsanoka Hawar, Nivîsanok,
Seydayê Kirok . -(derhêner).
Celadet Emîn Alî BEDIRXAN
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 17
Tîpên kurdî yên latînî yên gir:: الحروف الكردية اللاتينية الكبيرة
A - B - C - Ç- D - E – Ê-F - G - H I - Î - J - K – L-M- N - O - P – Q- R - S - Ş - T- U - Û -V -W - X –Y-Z
Tîpên hûr: الحروف الصغيرة :
a - b - c - ç - d - e - ê - f - g - h - i î - j - k - l -m - n - o - p - q r - s ş - t - u - û - v- w - x - y-z .
1-(pend)
*Mih bi lingê xwe û bizin bi lingê xwe û her kes bi 'emelê xwe*
Tîpên kurdî
18 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
1-Tîpên dengdar: ( 23) ne. الحروف الصامتة.
B – C – Ç – D – F – G – H – J – K – L M – N – P – Q – R – S -Ş – T – V – W X – Y – Z
2-Tîpên dengdêr: (8 ) in. . الحروف الصوتية
A – E – Ê – I – Î – O – U – Û
***********
*Tîpên dengdêr yên dengdirêj: (5)in. الحروف الصوتية الطويلة.
- - - - " A Ê Î O Û "
*Tîpên dengdêr yên dengkurt: (3 )ne. : الحروف الصوتية القصيرة
" E  I  U "
2-(pend)
*Sûnd xwertiya bazarê ye*
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 19
Çawaniya bilêvkirina tîpên kurdî: : كيفية نطق الحروف الكردية
-Aa(a) – Bb(be) - Cc(ce) –Çç(çe) - Dd(de)
-Ee(e) – Êê(ê) – Ff(fe) – Gg(ge) –Hh(he)
– Ii(i) – Îî(î) – Jj(je) – Kk(ke) – Ll(le)
– Mm(me) - Nn(ne) – Oo(o) – Pp(pe) – Qq(qe)
– Rr(re) – Ss(se) – Şş(şe) – Tt(te) – Uu(u)
- Û û(û) – Vv(ve) – Ww(we) – Xx(xe) – Yy(ye)
– Zz(ze).
Têbînî: ملاحظة :
Tîpên dengdar mirov tîpa (e) ya kurt di dawiya wan de bilêv dike, lê yên dengdêr bêyî (e) ne .
(XW) : dengê pevdeng e, ango dengê tîpa (X)e û (W)e pev re derdikeve, û li pey dengê pevdeng, her dem yek ji van tîpan (A, E, Ê, Î, I) wê bê.
Mînak : Xwarin , Xwest, Xwêdan, Xwîn, xwih.
Têbînî :
21 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*كلمات عن الحروف*
A a : Av- Çav –Ba.
Bb : Baran -Abûrî –kab.
C c : Cam- encam – qenc.
Ç ç : Çem - Piçûk –maç.
D d : Dûr - rade – derd.
E e : Evîn - Zer –Wêje.
Ê ê : Êvar - Rêber- rêwî.
F f : Fêrbûn -derfet –Berf.
G g : Gemî–Ragihandin- Deng.
H h : Hêvî -Buhar –duh.
Bêje li ser tîpan
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 21
Ûû : Ûr - Cûdî - nû.
Vv : Vêl – avahî - lêv.
I i : Diran -bingeh –Bivir.
Î î : Îro – dîn - sêwî.
J j : Jan - hêja – gêj.
L l : Lêv – lêlan - pêl.
Mm: Mamoste – şemî - Şam .
N n : Navdar - hindik – Nalîn.
Oo : Ol - toz – no.
Qq : Qenc– çeqmeq - req .
Rr : Roj - Berf – Bar.
Ss : Seyran - hest – nas.
Şş : Şev – nîşan - reş.
22 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Tt : Tekûz – mertal - met.
Uu : Kurd - gul- du.
Ww : Welat – rêwî – kew.
Xx : Xaç - rexne – çax.
Yy : Yek - jiyan – mey.
Zz : Zûhat - kezî – Boz.
3-(pend)
*Mastê spartî kitikê ye(nîşana ne'ewlehiyê)*
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 23
Têbînî: ملاحظة( )
(Y)e û (W)e : Du tîpên siwar in: ango nahêlin du tîpên dengdêr pev re werin , dikevin di navbera du tîpên dengdêr de û wan ji hev cuda dikin.
Mînak: ( مثال )
(şiyar divabe halo bane : Şiîar
lê çênabe (i ) û (î )û (a) pev re werin lewma dive (î) bibe (y)e jiber du tîpên dengdêr dive pev re newin û wilo Diyar û Jiyan jî yanî dema sê tîpên dengdêr pevre werin wê ya nîvî were guhartin
Rêwan wê halo bane Rêoan lewre wê halo be Rêwan û wilo Rêuî jî wê bibe Rêwî û îonan wê bibe Yonan jiber (O) kare (î) û tîpa û jî kare (î) lewma navê Îûnis wê bibe Yûnis ew wilo dema du tîpên dengdêr pev re werin..., Tîpên dengdêr ( î ) û ( o, u, û ) kîjan ji wan bi xwertî ji lêvan derkeve, wê tîpa dengdêr ya ku li pey tê yan li pêş tê biguhere.
Pirsek : :( )سؤال
Çima carinan qertafa (a) yan (ya) yan (ê) yan (yê) li dûv bêjeyan tê mînak : Gulnaz a jêhatî yan Azad ê jêhatî û Rêwî yê bilez yan Qamişlo ya rengîn.
Bersiv : الجواب( )
Sedem eve :Dema tîpek dengdêr were li dawiya nav wê ya yan yê were lê dema dengdar be wê a yan ê be.
Têbînî : ملاحظة( )
( a)û (ya) ji mê re ne û (ê) û (yê) ji nêr re ne.
Têbînî :
24 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- tîpên li jêr bike peyv.
(M- A-H-E-Î) (U-S-Ê-N-A)
2- Du bêjeyan binivîse ku (U) bibe (W).
3- Du bêjeyan binivîse ku (Î) bibe (Y).
4- Du bêjeyan binivîse ku di wan de tîpek dengdêr kurt hebe.
5- Du peyvan binivîse ku di wan de tîpek dengdêr dirêj hebe.
6- Çend tîpên Kurdî latînî hene?
7- Çend tîpên Kurdî latînî dirêj hene?
8- Çend tîpên Kurdî latînî kurt hene?
9- Çend tîpên Kurdî dengdar û dengdêr hene?
Rahênan
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 25
*A a: Ahîn- Har – Rewa Di Erebî de weke ( آ ) ye
*E e : Evîn – Ferhad – Fere – Di Erebî de weke ( أ ) ye
Di Erebî de weke fethe ye: Seder – bênder – ref.
ر ف بين د ر س د ر. - -
*I i : Girkêlegê–Min-(Di pêşiya bêjeyên kurdî de nayê)
Ishan – irdal
*U u : kurd – Buhar – Tu (Di Erebî de weke الضمة ye)
*Oo : Roj – Roda - Qorî (Ev tîp ( O ) ya qelew e )
*Ûû : Cûdî –ûr – Dû – Dûr ( ( û) ya tûj û dirêj e)
*Êê : Rêwan – Sêwan – Dê – Êş.
Ev tîp nîv ( î) ye û dema ( A ) dişkehê û verêj dibe: dar=dêr, nan=nên
*Î î :JîN – Dîn – în - Ronî
Ev tîp ( î ) ya weke xwe ye, û bamberê wê di ingilîzîde(e)ye.
* Mînak ser tîpên dengdêr *
26 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
:(تمرين )
1-Valehiyên li jêr bi qertafkên li jêr dagire:
( a ) ( ê ) (yê ) ( ya )
Ez bi bira …..xwe re çûm dibistan…. Ziman….. kurdî û min wane Ser cînavkan bir . mamosta …. Min spasi…..min kir, ji ber ku ez bi Erk….xwe pir baş rabûbûm.
2- Çar gotinan binivîse ku pişt wan re qertafkên:
(a – ê - yê - ya) yeko yeko werin û her yek ji wan bike di hevokekê de
3- bêjeyeke mê binivîse ku li pey wê (a) bê, û bike di hevokekê de û yeke din wilo lê li pey wê (ya)bê.
4- bêjeyeke nêr binivîse ku li dûv wê(ê)bê, û bike di hevokekê de û yeke din wilo mê lê li dûv wê (yê) bê.
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 27
-van pirsan bibersivînin:
-Şagirtiyê dibistanê , Çima (yê) ne (ê) li dawiya gotina şagirtî hat?
-Navenda çandî , çima (a) ne (ya) li dawiya navend hat?
-Xwîşka min , çima (a) ne (ya) hat li dawiya xwîşk?
- Biratiya te , çima (ya)ne (a) hat li dawiya biratî?
4-(pend)
*Ne jina kenok ne merê fihêtok*
28 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
1- (H) tîpeke siwar e:
Avayî dibe Avahî
Ronayî dibe Ronahî
Kanî dibe Kehnî
Mirovayî dibe Mirovahî
-Navê tîpa (H) tîpa siwar e, xwe berdide di nava tîpan de dema yên dengdêr hebin bi taybetî piştî tîpa(A) yan (E).
2- (Î) dibe (i) berya(y)
Dawî dibe dawiya rê
Kanî dibe kaniyê, kaniya…hwd.
3- (Ê) dibe (i) berya (y)
Rê dibe riya min, û çêdibe (Rêya min) jî.
Dê dibe diya min
4- (û) , (u)+ (w) dibin (iw) .
Xesû dibe, xesiwa min
Rû dibe, riwê min
Dû dibe, diwê xênî
Du dibe, diwemîn
* Hin têbînî ser tîpan *
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 29
5- (i) berya (A) diçe ji qertafka (Bi)
Bi avêje dibe bavêje
Bi axive dibe baxive
6- (i) berya (Ê) jî wilo diçe
Di êşim dibe, dêşim wilo têşim
7- Heman tîp li pey hev di gotinekê de dubare nabe.
Reng+gerav= Rengerav – paş+şîv = paşîv
Xwert+tir = xwertir – serok+komar = serokomar
5-(pend)
*Heçiyê dizanê ji xwe dizanê û heçiyê nizanê baqê nîska ye*
31 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Van peyvên li jêr sererast bike.
Dêya min – Serokkomar – Paşşîv.
Ronîyê min – Rûwê spî – Duwemîn.
Biavêje – Biaxive – Diêşim - Ronayî.
2-Kengî tîpa (H) siwar dibe li gotinê?
3-Sê gotinan ser tîpa (H) ya siwar binivîse.
4-Çima (biîne) dibe (bîne)?
5-Kengî (Î) dibe (I) û mînakekê ser binivîse?
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 31
( الحروف التوأمية )
Hişk Nerim Nerimtir
1- K : ka أعطني- ka تبن -
Ker حمار- ker أطرش -
Kar عمل - kar يلصق بواسطتها الرغيف بالتنور -
2- Ç : çem طرف - çem نهر -
Çi ye ماذا - çiya جبل -
Çar أربعة - çar علاج -
Çend كم - çav نهر - Çilimزحار
Çawa كيف - çeng زراع - Çal حفرة -
3-P : Par حصة - pî كتف - par العام الماضي -
Pir جسر - pîvaz بصل- penîr جبنة -
Pere نقود- pîr عجوز- pez ماشية -
padîşah مَلِك - pîrozمبارك poz أنف -
4- T : Ta حمى - tu -أنت ta خيط-
Tor شبكة- tûr حقيبة - taştê فطور -
Teşt طشت- tû توت - tenbûr طنبور -
Tole إنتقام- Tenik- رقيق tarî ظلام -
Tîpên cêwî
32 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
5- R : Rovî ثعلب - rût عاري-
Rabe قًم - Raxe-افرش (raxistin)
Raman فكر - zer أصفر -
Rol- دَور Rûl- اسم شجرة
6- B : banî أعلى - ban سقف -
Barîn ثغاء الغنم - barîn هطول -
7- L : pelpelصوت غليان الماء pelpelالثرثرة
Lewlew الثرثرة- lorênالتنهيد
Belbelîsk فقاعات - lavlav الدعاء
Ew tîp her yek ji wan du sê dengan didin.
Mînak : )مثال(:
Ç : çem :yanî robar û çem: yanî darê gokê.
K : Ker :ajele ye û ker: yanî kesê na bihîse.
P : Par :sala bûrî ye û par: pişk e)الحصة( .
T : Ta: nexweşî ye û ta: tayê derziyê ye .
R : Pîr: dengê beqê ye û pîr:navê temendirêjan e.
B : Barîn: hatina baranê ye û barîn: dengê pêz e.
6-(pend)
*Kes nabêjê dewê min Tirş e*
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 33
*حروف الجر*
Li – Bi – Di – ji – Bê(yên xwerû) – jibo – jiber- liser -libin – liber- lirex- licem(yên hevedudanî) .
Mînak : )مثال(:
Ez li Girkê Legê dijîm.
Ez ji Qamişlo me.
Ez bi firokê hatim Amedê.
Ez jibo serkeftinê kar dikim.
Ez di malê de dimînim.
Ez jiber dixwînim biser dikevim.
* Paşdaçek *
الحروف اللاحقة لحروف الجر
De – re – ve
Ew li pey daçekan tên
Mînak : )مثال(:
Di dibistanê de şagirtî hene.
Di derî re derbas bûm.
Min ji mûnkirinê ve gote te.
Min ji kurê xwe re pênûsek kirî.
Bav bi kurê xwe ve ma.
Tu di rê re çiwî.
* Daçek *
34 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
: ) )تمرين 1
1-Ji vê kîta li jêr daçekan derxe.
Li Gundê me kehnî heye, Xelkên me avê jê tînin û bi zembîlan dikişînin, ji boyî vexwarinê di denan de bicih dikin.
2-Liser daçekan hevokan çêbike.
3-Van valehiyan bi daçekan dagire
Ez……ezmûna xwe de ……ser keftim û mamosteyê min……min re spasî kir û ……fêrgehê de hevalên min jî
kêfxweş bûn……vê pileya min ya bilind dema min……gelek xwenekaran bêtir anî.
7-(pend)
*Devê rovî nedigiha tirî digot: Tirî tirş e*
Rahênan1:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 35
:) )تمرين 2
1-Ji van hevokên li jêr paşdaçekan derxin
-Ez bi diya xwe re çûm bazarê.
-Birayê min di ser ban re hat.
-Mamosteyê min di fêrgehê de jêhatî ye.
-Hevalê min di golê de noq bû, û ez pê ve çûm.
2-li ser paşdaçekan sê hevokan çêke.
3- Valehiyên li jêr bi paşdaçekan dagire:
Gelê kurd di Mozobotamiya……bi gelên dî……xwedî şehristanî ye, û di gelek layên mirovatî……bi wan……çûye û arî wan jî kiriye.
8-(pend)
*Rez ji xwe pîs bû , teyrokê jî lêda*
Rahênan2:
36 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*متى تُكتب الحروف الكبيرة*
-di hin rewşên taybet de tîp gir tên nivîsandin.
1 – Navên mirovan, yan ew tev yan tîpa pêşî mezin tê nivîsandin.
Mînak :
ŞEHZAD yan Şehzad
RÊWAN yan Rêwan
2 – tîpa serê hevokê.
Mînak:
Ez evîndarê welatê xwe me.
3 – piştî hevoka pêşî bidawî bibe û mirov xalekê li dawî deyne û dest bi ramaneke din bike.
Mînak :
Ez evîndarê welatê xwe me . Dewleta Mîdî dîrokî ye.
Kengî tîp gir têne nivîsandin
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 37
المقطع* *
Hevok ji gotin û kît û tîpan pêk tê
الجملة تتألف من الكلمة والمقطع والحروف
Mînak: )مثال(:
Bi xeml û rewş e şêrîn û xweş e zimanê kurdî
Kîtên wê ev in:
Bi - xem - lû - rew - şe - şê - rî - nû - xwe - şe - zi - ma - nê - kur - dî 15 kît in.
Têbînî : )ملاحظة(:
divê her kîtek tîpeke dengdêr tê de hebe lê yên dengdar yek be yan du yan sê yan çar yan çend bin kêr tê . (kîtkirina li jor kîtkirineke dengî ye, di heman mijarê de kîtkirina nivîskî jî heye.-(derhêner))
9-(pend)
*nanê wî li ber avê çû go :bila xêra dêbavên min be*
KÎT
38 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-vê malika li jêr kît bikevê malika li jêr kît bike vê malika li jêr kît bikevê malika li jêr kît bikevê malika li jêr kît bike vê malika li jêr kît bikevê malika li jêr kît bikevê malika li jêr kît bike vê malika li jêr kît bike vê malika li jêr kît bike vê malika li jêr kît bike vê malika li jêr kît bike vê malika li jêr kît bike :
Şehîd ardûyê ehîd ardûyê ehîd ardûyêehîd ardûyê jiyana Bi rûmet jiyana Bi rûmetjiyana Bi rûmet jiyana Bi rûmetjiyana Bi rûmet in
bûne xetîrin xetîrin e geş ji geş ji geş ji geş ji bo me vêketin bo me vêketinbo me vêketin bo me vêketin bo me vêketin.
(ji helbestên: Ronîstêr MÎRZA)
10-(pend)
*Şam şekir e, welat şêrîntir e*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 39
(2)
Beşê
Cînavkan
N
A
V
E
R
O
K
A
B
E
Ş
Ê
D
I
W
E
M
Osman SEBRÎ(40),
Cînavkên kesane yên Xwerû(41),
Cînavkên kesane yên Tewandî(45),
Curên.cînavkên.kesane(46),
Cînavkên.pirsiyariyê(48),
Cînavên.nebinavkirî(50),
Cînavka Vegerok(xwe)(51).
(pend,11-20)
41 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
-Di sala 1905an de ji dêyûbavine kurd li bakurê kurdistanê li gundê Narincê jidayik bûye. Ji êla Merdîsan e ya ku navdar bû bi dijayetiya xwe ji desthilatdariya turk re. di 24/12/1929an de direvê sûriyê ji ber stemkariya turkî, Endametiya Xoybûnê kiriye, û di gelek bizavên Rewşenbîrî û çandî û civakî de kar kiriye,herweha yek ji damezrênerên Hawarê bû, ji berhemên wî: Bahoz, Derdê me, Çar Leheng, û gelek helbestên neçapkirî. Herweha û digel çendek ji neştîmanperwerên kur partiya Demuqrat ya kurdî li Sûriyê damezirandiye û ew yekem Sekretêr bû, di domahiyê de bi kurtayî: Apê Osman Sebrî, 18 caran ketiyê Zîndanê de û bêtir ji dozdeh salan jiyana xwe di zîndan û girtîgehan de derbas kiriye, Li Dîmeşqê roja duşemê 11/10/1993yan, diçe ber dilovaniya xwedayê xwe û li Dirbêsiyê li gundê berkevirê bi ahengeke bi coş û hêrs sparî xaka wî ya pîroz dikin.- (derhêner)
Osman SEBRÎ
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 41
)الضمائر الشخصية المنفصلة(
Ez – Tu – Ew – Em – Hûn – Ew
Mînak: مثال :
-Ez şagirtî me - Tu şagirtî yî - Ew şagirtî ye
- Em şagirtî ne - Hûn şagirtî ne - Ew şagirtî ne
- Ez cotkar im - Tu cotkar î - Ew cotkar e
- Em cotkar in - Hûn cotkar in - Ew cotkar in
Têbînî : ملاحظة :
Dema tîpa dengdêr were li pey bêjeyê mînak : "şagirtî " wê qertafkên kesane :me –yî-ye –ne – ne – ne . werin lê dema tîpa dengdar were li pey bêjeyê mînak: "cotkar" wê qertafên:im – î – e – in – in – in .werin
11-(pend)
*Mêrê qenc bi zimanê xwe ve tê girêdan*
Cînavkên kesane yên Xwerû
42 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(
1-Çima du caran( ew) di nav wan cînavkan de tê?
2-Van valehiyan bi cînavkên kesane yên xwerû dagire:
……..û..……çûne mala dilsoz, Lê .……ne li malê bû, Malbata wî got: ………lêbûrînê ji we dixwazin …….…….çi jê divin? me got: me dixwest silavekê lê bikin!
3-Cînavkên kesane yên xwerû binivîse, û her yekê ji wan bike di hevokekê de.
4- Ez mamoste me – ez karker im . Çima( me) li pey gotina mamoste hat? û çima (im)li pey peyva karker hat?
12-(pend)
*Heger bi kêr be . . wê li welatê xwe mêr be*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 43
bizane: اعرف:
Tîpa (F) dibe (V) û ya (S) dibe (Z) û ya (Ş) dibe (J) dema jêderê lêker dibe lêkerê sade û tîpa (T) jê diçe.
Mînak:
Axaftin dibe Axivî
Xwestin dibe Bixwaze
Avêştin dibe Bavêje
Têbînî: )ملاحظة(:
ew guhertin ne hemû caran e.
13-(pend)
*Zikê têr çi ji yê birçî ye*
44 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
(تمرين )
-Van pirsan bibersivînin:
1- Çima (Ş) bûye (J) di vê peyvê de: miştin: bimije?
2- Jêderê lêkerê (rajiyê) binivîse, û zanibe tîpa (J) çi tîp bû tê de?
3- Lêkerekî durist ji jêderî derxe û li tîpa (F) meyzêne wê bibe çi tîp (Axaftin)?
4- Tu çawa dizanî ku koka tîpa (Z) di lêkerê (bibihîze) ew tîpa (S) ye? mînakekê ser binivîse.
14-(pend)
*Yê ne li malekê nizane hewalekê*
Rahênan
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 45
*الضمائر الشخصية المتصلة*
Min – te – wî / wê – me – we – wan
Mînak:
Navê min – navê te – navê wê/ navê wî – navê me – navê we – navê wan-
15-(pend)
*Nikarê kerê, dikarê kurtên*
Cînavkên kesane yên Tewandî
46 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
* *أصناف الضمائر الشخصية
Kesê yekem : Ez – Em - Min– Me : الضمير المتكلم
Kesê diwem:Tu – Hûn - Te– We الضمير المخاطب:
Kesê sêyem: Ew – Ew - Wî / Wê -Wan : الغائب
16-(pend)
*Şêr şêr e, çi mê ye çi nêr e*
17-(pend)
*Nan bi xwê ye û xwê bi mane ye*
Cûrên cînavkên kesane
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 47
)تمرين(
1- Kîta li jêr ji nû ve li gor kesê diwem binivîse.
Ronahî ciwaneke zîrek e, Ew pir şareza ye, Dema gotarekê dixwîne ew pir tê digihêje û Nerîna xwe li ser dide, Û ew di nava Hevalên xwe de dilpak e.
2-Kîta li jêr ji nû ve li gor kesê sêyemîn binivîse.
Ez evîndarê zimanê xwe yê Kurdî me, Û Min gelek stemkarî li ser wî û xwe dîtiye, Lê Îro ew ber bi azadiyê ve diçe, Û ez jî pê re dema ez zimanê xwe di dibistanên fermî de dixwînim mîna ez herim buhiştê.
3-Sê xêzan di mijarekê de li ser kesê diwemîn binivîse.
18-(pend)
*Yê bêje û bike mêr e, yê nebêje û bike şêr e, yê nebêje û neke bêxêr e, û yê bêje û neke kerenêr e *
Rahênan
48 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
( ضمائر الإستفهام )
Kî – Çi - Kê - çend - Ku - Kîjan
من - كم من ماذا – - - أيهم أين -
Mînak: )مثال(:
-Ev kî ye (ji nêzîk û nêr û mê û yekjimar re).
-Ew kî ye (ji dûr û nêr û mê û yekjimar re)
-Ev kî ne(ji nêzîk û nêr û mê pirjimar re ).
-Ew kî ne (ji dûr û nêr û mê pirjimar re ).
-Ev çi ye (ji nêzîk û nêr û mê û yekjimar re ).
-Ew çi ye (ji dûr û nêr û mê û yekjimar re ).
-Ev çi ne (ji nêzîk û nêr û mê û pirjimar re ).
-Ew çi ne (ji dûr û nêr û mê û pirjimar re ).
Têbînî: )ملاحظة(:
Cînavka (Kî) pirsiyariya ji kesan re ye û (çi) ji tiştan re ye dema ku qertafên şanîdanê (ev ) û (ew) bi wan re werin û wilo di hevoka lêkerî de jî , Weke kî hat û kê çi kir .
Cînavka (kê) jî pirsiyariya ji kesan re ye, Lê dema dibe kirde ji lêkerê derhingêv re weke :
kê sêv xwar, û ev kê bir.
Cînavkên pirsiyariyê *
Têbînî:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 49
-Cînavka (çend) ji hijmarê re tê, weke : temenê Memo çend salî ye. û ji dêla wê (Çiqas) jî tê, lê ew ji tibabiyê re jî tê weke: tu çiqas zîrek î !
Cînavka (ku) ji hokera cih re tê weke :
Tu ji ku derê yî, û ji wategêriyê re jî tê weke :
Tu ji ku dizanî.
Cînavka pirsiyariyê (kîjan) jî ji cîwazkirina kesan û tiştan re tê .
Mînak: )مثال(
Tu ji kîjan birayê xwe bêtir hez dikî ?(kesan).
Rindê ji kîjan gundî ye? (tiştan)
* Cînava girêkok (Ku)* ( )ضمير ربط
Mînak : مثال:
Ezmûna ku min çêkir qenc bû!
Têbînî: )ملاحظة(:
(ku ) bêyî kumik e, yanî ne (kû) ye.
Têbînî
51 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
( ) ضمائرنكرة
Yek - her yek - hinek - kesek - hin kes - her kes -hemû kes - filan - bêvan - giş - hemû - pir - çend -Çendek - Gelek
Mînak : مثال:
1-Yek ji we bila werê.
2-Her yek ji me berpirsiyarê doza xwe ye .
3-Hinek ji şagirtiyan naxwînin.
4-kesek ji me bêkar heye!
5-Hin kes kêmasiyê dikin .
6-Her kes dixwaze zengîn bibe !!
7-Hemû kes kurên camêran e .
8-Ji min re nebêje:filan bêvan! divê tu rast bibêjî.
9-Cotkar giş çûne palehiyê .
10-Gundî hemû lev civiyan.
11-Pir ji karkeran jêhatî ne.
12-Çend ji me dizanin bi kurdî bixwînin ?.
13-Gelek ji mirovan gunihan nakin!
14-Çendek çûn sersaxiyê.
Cînavên nebinavkirî
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 51
يعود إلى الذات( (Xwe)الضمير المنعكس )
Mînak : مثال:
Em li bavê xwe hatine.
Ez li bavê xwe hatime.
Ez bi xwe di nava şerê hebûnê de bûm.
Min cilên xwe li xwe kirin.
Hûn bi xwe çûn serlêdana xizmên xwe.
Têbînî: )ملاحظة(:
( Xwe ) ji yekjimar û pirjimar û nêr û mê re kêr tê û weke xwe dimîne .
19-(pend)
*Teyr baş e bi refê xwe re*
Cînava Vegerok(xwe)
Têbînî :
52 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
: )تمرين(
1-Cînavkên kesane yên tewandî binivîse.
2-Cînavkên kesane yên kesê yekem çi ne?
3-Cînavkên kesane yên kesê diwem çi ne?
4-Cînavkên kesane yên kesê sêyem çi ne?
5-Hevokekê li ser cînava vegerok yekjimar binivîse.
6-Hevokekê li ser cînava vegerok pirjimar binivîse.
7- Hevokekê li ser cînava vegerok mê binivîse.
8-Sê hevokan li ser sê cînavkên nebinavkirî binivîse.
9-Pênc cînavkên nebinavkirî binivîse.
20-(pend)
*Xwediyê miriyan kor in*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 53
xz
*
(3)
Beşê
Qertafk
û
Veqetandekan
N
A
V
E
R
O
K
A
B
E
Ş
Ê
S
Ê
Y
E
M
Cegerxwîn(54),Qertafên nîşandanê(55),
Wêneyê Kamûran BEDIRXAN(58),
Qertafên kesane(59), Ehmedê XANÎ(62),
Qertafên pêgehê(63), Qertafkên
nebinavkirî(65), Qertafên tewangê yên
binavkirî (66), Qertafên tewangê yên
nebinavkirî (67), Veqetandekên
binavkirî(69), Veqetandekên
nebinavkirî(71), Gehanek(73)
Nîşandek(75).(pend,21-31).
54 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Li gundê Hesarê yê girêdayî Batmanê di sala 1903yan de jidayik bûye. Nav û paşnavê wî: Şêxmûs HESEN e, hatiye naskirin bi navê Cegerxwîn. Dema ew 15 salî bû dêyûbavên wî koça dawî kirin, lewra rastî gelek zor û zehmetiyê hatiye.li Amûdê mezin bûye, li ser destê şêx û melayên herêmê xwendin standiye, û ji bo xwendinê li gelek bajarên Kurdistanê geriyaye, dawî jî li gundê Tilşe'îr'"ê li ser destê mela Ubeydilah xwendina xwe ya olî bidawî kiriye,. Û piştre bûye pêşewe li gundê Topis û Hazdê..
-Di sala 1928an de zewiciye ji keça bi navê (Kehla) ku pênc keç û sê kur ji wan re çêbûn navê wan jî yên li jêr in: Kiyo/Kisra, Azad, Sînem, Haştî, Su'ad, Rojîn û gulperî. Di gelek komele û rêxistinên siyasî û çandî
de beşdar bûye, gelek cara
rastî êşkencê, girtinê û binçavkirin hatiye, li zankoya Bexdadê mamostayiya zimanê kurdî kiriye, -Di 22yê Cotmeha sala 1984an de li Stokholmê çûye ber dilovaniya xwedê û li mala wî li Qamişloyê hatiye veşartin, ji berhemên wî: Dîroka kurdistanê, Agir û Pêt, Sewra Azadî, Kî me ez, Zendevesta, Ronak, Haştî, Şeveq , Hêvî û şerefnameya menzûm..
Û di bîranîna koçbûna wî de jî her sal festîvalek tê lidarxistin.
-Vejîne zimanê xwe ey xwendevan, * Ne bûye milet hîç kesek bê ziman.
Elifba û dîwan û ristan bixwîn, * Heta ko wekî min nebî dilbixwîn.
(Ji dîwana Zendevesta). -(derhêner)
CEGERXWÎN
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 55
*أدوات*
*Qertafên nîşandanê*
( أدوات الإشارة )
Ev - Evî - Evê- Evan- Ew - Ewê - Ewî - Ewan
A-Yên ji nêzîk re : للقريب: -A
Ev - Evî - Evê- Evan
Ev: (ji nêrمذكر û mêمؤنث û yekjimarمفرد û pirjimar جمع re ye)
Evî: (ji nêr û yekjimar re )
Evê: (ji mê û yekjimar re )
Evan: (ji mê û nêr û pirjimar re)
Nimûne : ( مثال )
Ev kî ye?
Evî xwend.
Evê xwend.
Evan xwendin.
(QERTAFIK)
56 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
B-Yên ji dûr re: : للبعيد -B
Ew - Ewê - Ewî - Ewan
Ew: (ji mê û nêr û yekjimar re ye ).
Ewê: (ji mê û yekjimar re).
Ewî (ji nêr û yekjimar re).
Ewan (ji mê û nêr û pirjimar re).
Nimûne : ( مثال )
Ew kî bû?
Ewê çi got?
Ewî çi got?
Ewan çi gotin?
Têbînî: )ملاحظة(:
Cînavka pirsiyariyê (kî)bi ev û ew tenê re tê.
Çêdibe mirov bêje: Wê û vê, Wan û van jî .
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 57
)تمرين(:
1- Qertafa nêzîk ya ji hemû tişt û kesan re kêr tê bixe di hevokekê de?
2- " " ya mê û nêzîk bixe di hevokekê de?
3- " " ya dûr û hemû tişt û kesan nîşan dide bike di hevokekê de.
4- " " ya ji nêr û dûr re bike di hevokê de
5-Xêzikekê li bin bersiva rast bixe:
-Qertafa nîşandanê ya ji dûr û mê re ev e:
Wî - ev - ewê - ewan .
6-Qertafa nîşandanê ya nêzîk û bi (kî) re tê ev e:
Evê - ew - ev - evan .
7- Valehiyan li jêr dagire:
Nefertîtî …..jina hêja, keça padîşahê Mîtanî bû, ...... di riwê fer'ûniyan de rawestiya, Dema ……hatin sûrî dagîr bikin, Lê ……padîşah bi mêranî di riwê……de rawestiya.
Rahênan
58 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Zimanzan û nivîskar
M. Kamûran BEDIRXAN
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 59
*أدوات شخصية*
Im, me – î , yî – e , ye – in , ne–in, ne– in, ne.
Her du ji wan bi yên li jêr re tên (li gor rêzê)
Ez – tu – ew – em – hûn – ew
Dema tîpa dawî ya bêjeya pê re tê dengdar be wê halo be:
Ez Azad im-tu Azad î-ewAzad e–em Azad in - hûn Azad in – ew Azad in.
Dema tîpa dawî ya bêjeya pê re tê dengdêr be, wê halo be:
Ez mamoste me – tu mamoste yî –ew mamoste ye - em mamoste ne - hûn mamoste ne - ew mamoste ne.
Dema lêkerê niha û lêkerê bê were, wê halo be:
Ez diçim - ez dê biçim - tu diçî - tu dê biçî -ew diçe - ew dê biçe.
em diçin - em dê biçin -hûn diçin-hûn dê biçin - ew diçin – ew dê biçin
Dema lêkerê bûrî be wê halo be:
Ez çûm - tu çûyî - ew çû - em çûn - hûn çûn - ew çûn.
Qertafên kesane
61 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Têbînî: )ملاحظة(:
-Qertafkên kesane tenê bi dawiya lêkeran ve dibin, bi dawiya navdêr û rengdêran ve nabin, dema tîpa dawî ji navdêr yan rengdêr, dengdar be, wê yek ji van qertafkan (im, î, e, in, in, in)li pey bê, lê dema tîpa dawî ji navdêr yan rengdêr dengdêr be, wê yek ji van qertafkan (me, yî, ye, ne, ne, ne) li pey bê, û herdû awayên qertafkan jî wê jê dûr bin; Lê belê li pey lêkeran tenê awayê yekem ji qertafkên kesane tên, ango (im, î, e, in, in, in)û herdem bi lêker ve dibin, Lê di rewşine awarte de, ango weke van lêkeran(şûştin, cûtin), tîpa destpêkê(i) ji qertafka kesane di dema niha de dikeve , û bi kesê duyem û sêyem yên kit re, qertafka kesane tevde dikeve,
Mînak: şûştin= ez dişûm, tu dişû, ew dişû(gotina (cûtin) jî heman herikandin e)…hwd.
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 61
)تمرين(:
1-Qertafkên kesane yên piştî tîpa dengdêr tên binivîse.
2-Qertafkên kesane yên piştî tîpa dengdar tên binivîse.
3-Bêjeya (Gule) bi hemû cînavkên kesane yên xwerû re binivîse, û bizane çi qertafka kesane wê li pey were!
4-Bêjeya (Gul) binivîse bi hemû cînavkên kesane yên xwerû re, û bizane çi qertafka kesane wê li pey were!
21-(pend)
*Ne peza nîsanê û ne qîza dîlanê*
Rahênan:
62 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Di sala 1650yan de li gundê Xanê yê bi ser Beyazîdê ve jidayik bûye, nav û paşnavê wî: Ehmedê kurê Şêx ILYAS e, nasnavê wî : Ehmedê XANÎ ye, bi vî navî hatiye naskirin yan bi ser navê gundê xwe ve yan jî bi ser navê êla xwe(Xaniyan) ve, ji destpêka jiyana xwe ve bidest xwendinê kiriye û ji ber vê mebestê û pirkirina xwendin û zaniyariya xwe li gelek şar û bajaran geriyaye û serî li gelek kesên zanyar daye, ji wan bajaran jî : Qahire, Dîmeşq, Istanbol, Tebrîz, Beyazîd û Betlîs e, û di vê ger û geşta xwe ya zanistî de, hate qada wêje û helbest û oldariyê, û herweha fêr bû bû zimanê farisî, Tirkî, Erebî û tevî zimanê wî yê kurdî jî. Tê naskirin bi(Mîrê helbestvanên kurd)ku mirovekî welatparêz û netewperwer bû, heskiriyê zimanê kurdî bû, ji lewra berhemên wî jî gelek nirxdar û zengîn in, ji berhemên wî : Nûbuhara biçûkan (ferheng), Dîwana Mem û Zînê(helbest), Eqîda Îmanê û Dîwaneke din ya helbestan…hwd, û di derbarê zimanê kurdî de û pêwîstiya nivîsandina bi kurdî wesa dibêje:
ئينايه نظامو ئينتيظامێ, كێشايه جهفا ژبۆ عهوامێ.
دا خهلق نهبێژن: كۆ ئهكراد, بێ مهعريفهتن بێ ئهصلو بنياد.
Wate: min gotinên kurdî yên resen anîne bi kêş û hûnandin nivîsîne, bi vê tiştê jî min gelek zehmetî kişandiye ji bo tevaya miletê xwe, da miletê cîhanê nebêjin ku miletê Kurd bê zanist û kok e. Di sala 1708an de koça dawî kiriye û ber bi baxê dilovaniya xwedê ve daye rê.-(derhêner).
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 63
*أسماء موصولة)أدوات( *
Ê – Yê – A – Ya – Ên – Yên
Mînak :
Ê ku hat (ji nêr û yekjimar re).
Yê ku hat, piştî tîpa dengdêr (ew jî nêr û yek jimar re).
A ku hat , (ji mê û yekjimar re).
Ya ku hat, piştî tîpa dengdêr(ji mê û yekjimar re).
Ên ku hatin . (ji pirjimar û nêr û mê re)
Yên ku hatin piştî tîpa dengdêr (ji pirjimar û nêr û mê re ).
22-(pend)
*Qelî ji serê çûkan çênabe*
Qertafên pêgehê
64 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Qertafên pêgehê binivîse.
2-Valehiyên li jêr bi qertafên pêgehê dagire.
-Ciwan ………hat qenc bû. Keçik …….hat qenc bû.
-Mamoste……….hat qenc bû. Mamoste…… hatin qenc bûn.
3-Çima qertafa pêgehê (A) carinan dibe (ya)?
4-Qertafa (A) û (ê) û (yê) û (yên) ji çi re ne?
23-(pend)
*Serê du beranan di beroşekê de nakelin*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 65
أدوات النكرة* *
(Ek) yekjimar , Mînak : zarokek hat
(In) pirjimar , Mînak : zarokin hatin .
Mînak: )مثال(:
Min sêvek xwar. Min sêvin xwarin.
Têbînî: )ملاحظة(:
Hêjayî gotinê ye ku Qertafkên nebinavkirî ji van herdû gotinan e,(yek, Hin),Weke di mînaka li jor de em bibêjin: Min yek sêv xwar, Min hin sêv xwarin.
24-(pend)
*Hevîrê xwe bide nanpêjan, û bila nîvî ji wan re be*
Qertafkên nebinavkirî
66 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*أدوات الإمالة المعرفة *
(Ê) mê û yekjimar. Mînak: Evê keçê got!
(Î) nêr û yekjimar. Mînak: Welatî got min!
(An) mê û nêr û pirjimar.
Mînak:Zeviyên cotkaran şîn dikin!
)تمرين(:
1-Qertafên tewangê yên binavkirî di kîta li jêr de nîşan bide.
Mamosteyî wane nivîsand, Rozadê xwend, piştre xwendekaran lê vegerandin.
2-Qertafên tewangê yên binavkirî her yekê ji wan di hevokekê de binivîse.
3-ji qertafkên tewangê yên li jêr kîjan ya nêr û mê û pirjimariyê û binavkirî ye?
Eke, A, Inan, An, Ekî, Ine.
Qertafên tewangê yên binavkirî
Rahênan
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 67
*أدوات الإمالة النكرة *
(EKÊ) :mê û yekjimar.
Mînak: gurekê bazda .
(EKÎ):Nêr û yejimar.
Mînak: gurekî bazda .
(INAN) :Nêr û mê û pirjimar.
Mînak:gurinan bazdan.
25-(pend)
*Sedo bi yeko, yeko bi sedo*
Qertafên tewangê yên nebinavkirî
68 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Valehiyên li jêr bi qertafkên tewangê yên nebinavkirî dagire.
Keçik……..cilên cejna Newrozê li xwe kirin, ji cem terzîvan…….dirûti bûn, piştre ji heval……re got.
2-Qertafkên( Ek, Ekê, Inan, In, Ekî) yek biyek bixe di hevokan de.
3-ji qertafkên li jêr, qertafka mê û pirjimar ya nebinavkirî bibjêre.
Ekî, In, Inan, Ekê.
26-(pend)
*Geya di bin keviran de namîne*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 69
فواصل المعرفة* *
(A) : mê – yekjimar.
Mînak : xwîşka min heye .
(Ê) : nêr – yekjimar.
Mînak : birayê min heye.
(Ên) : pirjimar, nêr û mê.
mînak : birayên min hene , û xwîşkên min hene.
Têbînî: )ملاحظة(:
-Heger tîpa dawî ji pêjeya ku veqetandekê destîne dengdarbe wê veqetandek weke xwe bimîne, lê heger tîpa dawî ji peyva ku veqetandekê distîne degdêr be wê tîpa siwar(y) di navbera herdû tîpên dendêr de peya bibe, Mînak: hêviya min tu yî. – Ev yase li ser veqetandek û tewangên binavkirî û nebinavkirî(a, ê, ên- ê, î, an-eke, ekî, ine-ekê, ekî, inan) û herweha li ser qertafên nebinavkirî jî(ek, in) tê bikaranîn.
27-(pend)
*Diyarî qesp in û şûn diyrî hesp in*
Veqetandekên binavkirî
71 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Veqetandekên binavkirî binivîse.
2-Valehiyên li jêr bi veqetandekên binavkirî dagire.
Mîna hevjîn …….pêşewe Qazî Mihemed ne bûn û nînin û wê nebin.
Keyxisro padîşah……Mîdiyan bû.
Xwîşk û bira…….min hene.
3-Di kîta li jêr de, li bin veqetandekên binavkirî xêz bike.
-Nefertîtî hevjîna Exneton bû.
-Şêx Se'îd serokê şoreşa pîran bû(1925an Z).
-Cegerxwîn û Celadet endamên Xoybûnê bûn.
28-(pend)
*Derew sêwiyê xwediyê xwe ne*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 71
*فواصل النكرة*
(Eke): mê – yekjimar.
Mînak : xwîşkeke min heye.
(Ekî) : nêr – yekjimar.
Mînak : birayekî min heye.
(Ine) : pirjimar, nêr û mê.
Mînak : xwîşkine min hene, Birayine min hene. hevaline min heye.
29-(pend)
*Heger mirov ji rezekî tirî xwari be, nabe ku pişta xwe bidiyê*
Veqetandekên nebinavkirî
72 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Veqetandekên nebinavkirî binivîse.
2-Di kîta li jêr de, li bin veqetandekên nebinavkirî xêz bike.
Di fêrgehê de xwendekarekî û xwendekarekê erkê xwe neanî bûn, lê hevaline wan ew gunehkar kirin.
3- Valehiyên li jêr dagire.
Bav…..guh neda kurê xwe, lewra kur biser neket.
Jin…… kurd al bilin kir.
Heval…….min, ji min re gotin!
30-(pend)
*Heta tu dojehê nebînî, bihişt bi te xweş nabe*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 73
*حروف العطف*
-Lewma : Ez ji kurdî hez dikim, Lewma diçim perwerdê .
-Ji ber ku : Ji ber ku dibistana min nêzîk e, Ez bi meşê diçim .
-Lê belê : Ez ji wênekêşiyê hez dikim, Lê belê nîgarkêşî bala min dikşîne.
-Ji ber vê yekê : goka piyan qet bala min nakişîne , Ji ber vê yekê naçim leyistikgehê.
-Her wiha : Ez ji dîroka kurdî pir hez dikim, Her wiha zimanê kurdî jî bala min dikşîne.
-Ji xeynî : Ji xeynî avjeniyê ez hez ji werzîşê nakim.
-Û : Azad û Şîlan çûne dibistanê.
-Lê : sêv xweş e! Lê vîşne xweştir e! (كرز ).
-An : Aras an Cûdî, jêhatî ye?
Gehanek
74 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Gehanekan binivîse.
2-Sê hevokan cida cida binivîse li ser :
Û – Lê belê –An .
3- Valehiyên li jêr bi gehanekên rast dagire .
-Ez ji tirî pir hez dikim …….min mêw çandine.
-Ez ji zimanê kurdî gelekî hez dikim ………dîroka kurdî jî bala min dikşîne.
-Ahîn ………Nûdem jîr in.
-Girkê Legê bi min xweş e ......... mala min li wir e.
31-(pend)
*Dûvê sê rast nabe*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 75
**علامات الترقيم
*Xal (.) : *النقطة
1- Tê li dawiya hevokê 1 في نهاية الجملة: -
Mînak : Ez çûme dibistanê.
2 – piştî gotinên kurtkirî. : 2 بعد الكلمات المختصرة -
Mînak : Dr . Azad li mal e .
3 – di navbera hijmaran de tê : 3 بين الأعداد -
Mînak : 1916 . 1514 . 612 B.Z.
*Cotxal (:) (:)نقطتان *
1 – Piştî gotinê: : 1 بعد القول -
Mînak : mamoste ji şagirtiyên xwe re got :
2 – piştî danasînê , yanî dema mirov tiştekî bide naskirin. 2 بعد التعريف: -
Mînak : bîrdozî : ew ramanên kes û sazî û partiyên bi kûranî ji yên din cida ne.
Nîşandek
76 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*Bênok (,) : الفاصلة *
1- di navbera peyvên li pey hev tên
1 بين الجمل المتتالية : -
Mînak :
Divê em kar bikin bi evînî , ji armancên xwe re .
2- Ji dêla gihandekan 2 بدلاً من حروف العطف : -
Mînak:
Ez çûme Dêrikê, Qamişlo û Amûdê.
Di navbera hevokên hevedudanî de .
Ew pênûsa min pê nivîsand , ya te bû .
3-Di navbera hijmarên dabeşkirî de .
3 بين الأرقام المجزأة : -
Mînak :
167, 324 – 5,6 -66,87 – 1,654 – 823,09 .
*Pirsnîşan (?): : *إشارة الإستفهام
1-Di dawiya hevokên pirsê de. في نهاية جمل الإستفهام
Mînak:
Te çiqas pile di ezmûna xwe de anîn?.
*Nîşana matmayiyê (!) .*إشارة التعجب
Mirov dimîne matmayî ji kiryarekê.
Nimûne :Hewqas dengê te bilind e!
Çiqas tu qelew î !!!
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 77
(4)
Beşê Lêker
û
Rayekan
N
A
V
E
R
O
K
A
B
E
Ş
Ê
Ç
A
R
E
M
M. Ehmedê PALO(78),Cureyên lêkeran(79),
Reşîdê KURD(82), Lêker û vegera wî (ve)(83),
Jêderên lêkeran(84), Hin lêkerên biwêjî(86),
Neyînî(87), Curên bersivan(89), Lêkerên erênî û
neyinî / Lêkerê derhingêv(91), Lêkerê
Saltgîr(dive)(92),Lêkerê boriyê derhingêv(Kê)(94),
Rayeka lêkerê dema niha(96), Rayeka lêkerê
fermanî (97), Rayeka lêkerê dema borî(98),
Rayeka lêkerê dema bê(99), Lêkerê avaniya tebatî
/nediyar/(100), Rgihandin(103), Wêneyek ji
destnivîsa C.Bedirxan(104). (pend, 32-41).
78 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Di sala 1920an de li bakurê kurdistanê li gundê Sîrayê yê girêdayî bajarê Palo jidayik bûye.
Navê wî Ehmed e, kurê Mihemedê Mistefa ye.
Navê diya wî, Elîfa ye. Bavê wî di şoreşa Şêx Se'îd de weke şervanekî şehîd ketiye. Di sala 1936an de koçî Qamişlo dibe, û li gundê Xizna bicî dibe.
Li gundê Xizna xwendina olî tewa kir û bû mamoste , seyda guhdaneke mezin da zimanan ku zimanê erebî, turkî, farisî tevî zimanê kurdî jî dizanîn, lê birastî seyda di zimanê kurdî de şehsiwar bû ku dizanî hemûzaravên kurdî, di 29ê gulana 1991an de koça dawî bû û ber bi baxê dilovaniya xweda ve çû. Ji berhemên wî : Rêzimanê Kurdî, û gelek helbest û çîrok.
Perîşan pepûk û jar û zîvar, belengaz û xizan û pîr û naçar.
Şepeza û hejar û dîl û bêkar, ji lewra bêfelat in dewlet û war.
Hirzmend û vejîndar û tekane, di meydana xebatê xweş xuya ne.
Ne mîna şêxik û şah û geda ne, kelaşxwer û tiral û sermiyan e.
Ji bona me dive jîr û tewane, bijar û rêber û gernas û zane.
Nehêlin dîl û bindest û xizana, pepûk û dilkul û jar û nezana.
(ji pirtûka Rêzimanê Kurdî mele Ehmedê palo).- (derhêner)
Mele Ehmedê PALO
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 79
أنواع الأفعال* *
A-Lêkerê dema borî: الفعل الماضي: - A
1-lêkerê dema borî yê têdeyî الماضي القريب: -1
Mînak : Azad spartek nivîsand
2-Dema boriya dûdar: الماضيي البعييد: -2
Mînak : Azad spartek nivîsandiye
3-Çîroka dema borî: حكاية الفعل الماضي: -3
Mînak : Azad spartek nivîsandibû
4-Dema boriya berdest: الفعل الماضي المستمر: -4
Mînak : Azad spartek dinivîsand.
5Lêkerê borî yê jibo dema bê الفعل الماضي للمستقبل -5
Mînak: Azad bizaniya spartek heye dê binivîsiya.
B-1-Lêkerê dema niha: الفعل المضارع الحاضر: -1- B
Mînak : Azad spartekê dinivîsîne
2- Lêkerê dema niha yê berdewam: الفعل المضارع الحاضر المستمر: -2
Mînak: Ez diçime Qamişlo
Cureyên lêkeran
81 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
C-Lêkerê dema bê: الفعل المضارع للمستقبل: -C
1-Lêkerê dema bê ya nêzîk الفعل المضارع للمستقبل القريب: -1
Mînak : Azad dike spartekê binivîsîne
2-Lêkerê dema bê ya dûr: الفعل المضارع للمستقل البعيد: -2
Mînak :Azad spartekê dê binivîsîne.
Ç- Lêkerê fermanî: فعل الأمر: -Ç
1- lêkerê fermanî yê kesê diwemîn فعل الأمر للمخاطب: : -1
Mînak : buhar were 2-Lêkerê Fermanî yê kesê sêyemîn : فعل الأمر للغائب: -2
Mînak : Bila buhar were
Têbînî: )ملاحظة(:
Di fermaniya kesê sêyemîn de bêjeya(bila) bi lêkerê fermanî re tê.
32-(pend)
*Yê bike zehmet, wê bixwe naamet*
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 81
)تمرين(:
1-Cureyên van lêkeran jev cida bike :
Nivîsand – dinivîsîne – dê binivîsîne – nivîsandiye – nivîsandi bû – dike binivîsîne – dinivîsand – bixwe- bila bixwe .
2-Hevokekê ser çîroka dema borî binivîse.
3-Hevokekê ser dema bê ya nêzîk binivîse.
4-Hevokekê ser lêkerê dema boriya berdest binivîs.
5-Lêkerê fermanî yê kesê sêyemîn bike di hevokekê de .
6-Ser lêkerekî fermanî hevokekê binivîse.
Rahênan:
82 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
-Di sala 1910an de li gundê Roşadê yê bi ser bajarê Dêrika Çiyayê Mazî ve jidayika xwe Zîna Xêlid bûye.
Nav û paşnavê wî: Reşîdê Mihemedê REŞO ye, nasnavê wî: Reşîdê KURD e.
li dibistan û xwendegehên Dêrik û Mêrdînê; Xwendina seretayî, navîn û amadeyî sergihayî dike. Paşê jî diçe bajarê Qoniyayê û li dibistana amadekirina mamosteyan dixwîne, lê jiber ku tê girtin û binçavkirin, ji dev qonaxa xwendinê berdide û têdipere qonaxa têkoşeriyê, weke têkoşerekî konevan, aştîxwaz û komonîst, li dijî şofonîzm û Kemalîzmê, ji bo van bîr û baweriyan ma di bin çavdêrî û şopandina polîsan de.
-di sala 1940an de xwe vedidize û berê xwe dide Binxetê û li gundê Talikê yê bi ser Dirbêsiyê ve diêwirê, li Binxetê hevçerxiya gelek mamoste û mirovên navdar kiriye, weke: Seyda, Qedrî CAN, Hesen HIŞYAR, Qedrî CEMÎL, Cegerxwîn û Evdê TÊLO…hwd. Ji berhemên M. Reşîdê KURD: Rêziman a zimanê Kurmancî, Kerwan(helbest) û gelek çîrok û gotar …hwd.
Hêjayî bi bîrxistinê ye, ku hin têvelî di navbera wî û Celadet de heye ji hêla binavkirina zaraweyên rêzimanî ve, li jêr emê hin ji vê têveliyê bînin ziman.
R.KURD C. BEDIRXAN bi Soranî Erebî
-Pîşk Lêker Kar الفعل
-Pîşkar Kirar Kara الفاعل
-Pîşkber Bireser Berkar مفعول به
-Salt Negerguhêz Têneper الفعل اللازم
-Derhingêv Gerguhêz Têper الفعل المتعدي
-Pevek Hevok Riste الجملة
-Bernav Pronav Cînaw الضمير
-(Derhêner).
Reşîdê KURD
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 83
*(ve)الفعل وصداه *
Mînak : )مثال(:
الفعل صداه
Kirin vekirin
Xwarin.........................vexwarin
Deng.............................vedeng
Birîn ...........................vebirîn
Gerîn .........................vegerîn
Çirandin.......................veçirandin
Qetandin......................veqetandin
Dan..............................vedan
Guhastin......................veguhastin
Xwestin………….…..vexwestin
Bûn…………………..vebûn
Gerandin……………..vegerandin
Xwendin……………..vexwendin
Têbînî : )ملاحظة(:
Ew lêker di livandinê de bikar tên lewre bersiva wan heye.
Lêker û vegera wî (ve)
84 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
مصادر الأفعال* *
Lêker Jêder
Xwar xwarin
Maç kir maçkirin
Pirsî pirsîn
Dibare barîn
Dibarîne barandin
Derdixe derxistin
Derdikeve derketin
Têbînî : :)ملاحظة(
Lêkerin ji bêberan )جامد( hene çênabin
Mînak : Ev bêberên)جامد( hişk lêker ji wan
Çênabin :
keç – banî – jor – av – kanî – xanî
Jêderên lêkeran
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 85
)تمرين(:
1-Lêkerên li jêr ji nû ve binivîse weke jêder.
Rabû, diçe, dixwîne, şer kir, berxwe dide.
2-Ma jêder ji hemû lêker û navan çêdibe yan na?
3-Du bêjeyan binivîse ku jêderên wan tune bin.
4-Çima lêker ji van bêjeyan çênabe?
Xanî, Keç, Av.
33-(pend)
*Xêr xwediyê xwe nas dike*
Rahênan:
86 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*بعض أشباه الأفعال*
Têbînî : Ew arî hev dikin di hevokê de.
Mînak :
Ez ji xaknîgariyê hez dikim(jêheskirin)
Kêfa min ji perwerdeya zimanê kurdî re tê.(kêfjêrehatin).
Dîrok gelekî bala min dikişîne.(balkişandin).
Rêtima srûda "Ey Reqîb" bi min xweş tê.(pêxweşhatin).
)تمرين(:
- Hevokên li jêr bike lêkerên biwêjeyî.
1-Dema min mamoste dît kêfa min pir jê re hat.
2-Ez ji zozanan pir hez dikim.
3-Axaftina şagirtî bala min kişand.
4-Dengê Mihemed Şêxo bi min xweş tê.
5-Ez ber bi dibistanê ve çûm.
Jêhezikirin –kêfjêrehatin-balkişandin- pêxweşhatin-
Hin lêkerên biwêjî
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 87
*النفي*
Neyînî ewê miro tiştekî tune dike bi van qertafan:
NA – NO – NI- NE
Mînak:
naçim (dema niha)-Nezanî – neçe – (ne) ji her demî re ye -Nizanim – nikarim - ne spî ye
(ji navan re ye)
Neyînî:
Pêşgirin ji nav û lêkeran re hene,wan tune dikin. Ew pêşgir ev qertaf ên li jêr in:
NA – NE/ME – NI
Mînak:
-Naçim – nakim – nabim – nahêle –
(ji dema niha û ya bê re) – Ev nabe
-Neke (meke) – neçe (meçe)
-Nebir (Dema borî)
Ew dê nebe yan ewê nebe (ji dema bê re)
-Ne qenc e – Nezan e – ne spî ye(ji navan re)
-Nikarim – nizanim(ji jêderên navan re)
Neyînî
88 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Neyînî çi ye?
2- Qertafên neyîniyê binivîse.
3-Lêkerê (çû) neyînî bike.
4- Lêkerê (dixwim) neyînî bike.
5- Rengdêra (dirêj) neyînî bike.
6- Hevokekê ser (Na) binivîse.
7- Qertafa (Ni) kengî tê û hevokekê ser bîne.
8-Valehiyên li jêr dagire bi qertafên neyîniyê:
Ez hez ji bêkaran……kim ji ber zanim ku ew encamên baş………din û …………karin aloziyan çareser bikin.
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 89
*أنواع الإجابة*
اليس كذلك لا حقاً نعم أجل
Belê – Erê – Birastî – Na – Newisa –
للأسف صح أجل أنت تقول الحقيقة - -
Belê tu rast dibêjî – Rast e – Mixabin.
أنا لا أفكر كذلك. بالنسبة لي نعم,
Li gorî min erê, Ez wisa naranimim.
قد يكون كذلك. أنا أيضا أفكر كذلك.
Ez jî wisa diranimim – Dibe ku wilo be.
34-(pend)
*Kevirê giran di cihê xwe de baş e*
Curên bersivan
91 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
Li gorî bersivên li jêr ,pirsên li jêr bibersivîne.
1-Tu biser ketî di ezmûna xwe de ?
2-Ez rabim bixwînim?
3-Nivîskarê Nûbuharê Ehmedê XANÎ ye?
4-Hevalê min dilê min hişt.
5-Tu hez ji xiniziyê dikî?
6-Ez ji welatê xwe hez dikim .
7- Ez dibêjim pêşewe Qazî Mihemed serokê komara Mihabadê bû.
8- Tu gelekî jîr î.
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 91
الأفعال الإيجابية والسلبية* *
الفعل المتعدي* (gerguhêz)*
Bireserê wî heye. يوجد له مفعول به
Mînak :
1- Azad sêv xwar.
2-(Azad) kirar e(kirde ye)
3-(Xwar) lêker e .
4-(Sêv) bireser e.
Lêkerên erênî: xwînim – rabim – rûnim – biçim –dikarim - çûm.
Lêkerê neyînî : naxwînim – ranabim – rûnanim - naçim - nikarim – ne çûm.
Lêkerên erênî û neyînî
Lêkerê derhingêv
92 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
(*الفعل اللازم* negerguhêz)*
Bireserê wî nîne . . لا يوجد له مفعول به
Mînak :
1-Azad raziha .
2-Azad (kirde ye) .
3-Raziha (lêker e).
35-(pend)
*Rih dibe bost , dijmin nabe dost*
Lêkerê Saltgîr(dive)
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 93
)تمرين(:
1-kîjan ji van hevokan saltgîr e.
Cotyar zevî şîn kir. Newroz hat.
2-Hevokeke saltgîr binivîse.
3-Hevokeke derhingêv binivîse.
4- Hevoka li jêr derhingêv e, yan jî saltgîr e?
(Welat rizgar bû).
5-Tuyê çawe hevoka saltgîr ji ya derhingêv nas bikî?
36-(pend)
*Xwe ji ber kevirê meylê bide alî*
Rahênan:
94 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
* (Kê)الفعل الماضي المتعدي *
Mînak :
- kê sêv xwar.(Kê, kirde ye),(sêv, bireser e), (xwar, lêker e).
- kê pênûs birî ye. (Kê, kirde ye).
-Memo kê xist (di dema borî de)(Kê,bireserê ne eşkere ye,
مفعول به غير صريح )
-Kê got, (bê bireser e)
Têbînî ( Kî û kê di kurdî de : من( في الكردية ))
Çima em carinan kî yan kê bikar tînin ?
Mînak : kî diçe û kê kuşt ?
1 - lêkerê saltigîr ( kî ) فعل اللازم
Mînak : kî dixwe – kî diçe
2 – (kî) dibe kirde.
3-Dema bersiv bi cînavkên kesane yên tewandî be, wê di pirsê de (Kê) hebe, Lê heger bersiv bi cînavkên kesane yên xwerû be, wê di pirsê de (kî)hebe.*
*(ji vê têbêniya dawî em tê digihêjin ku bersiv li gorî pirsê ye, heger pirs xwerû ye bersiv jî xwerû ye, û heger pirs tewandî ye bersiv jî tewandî ye-(derhêner)).
Lêkerê boriyê derhingêv(Kê)
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 95
)تمرين(:
1- Bi (Kê) yan (kî) valehiyên li jêr dagire .
-……sêv xwar?
-şiyar li……dixe?
-……li kurik dixe!
-……li kurik xist?
-……hat?
-Gur……kuşt!
2- çima (kî) divê hevokê de tê ?
-Kî hat.
3- çima (kê) divê hevokê de hat ?
-Azad li kê xist.
4- Hevokekê ser (kê) çêke.
5- Hevokekê ser (kî) çêke.
Rahênan :
96 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*جذر فعل المضارع*
Jêderê lêker
Lêkerê dema niha
pêşgir
Qertafa dema niha
Rayeka dema niha
Qertafa kesane
xwendin
dixwînim
di
xwîn
im
nivîsandin
dinivîsim
di
nivîs
im
rakeftin
radikeve
ra
di
kev
e
xwarin
dixwim
di
xw
im
vegotin
vedibêjin
ve
di
bêj
in
çêkirin
çêdikî
çê
di
k
î
37-(pend)
*Ziman daqoqê serî ye*
Rayeka lêkerê dema niha
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 97
*جذر فعل الأمر*
*
38-(pend)
*Bila dil bi dil be , tûrikê parsê li mil be*
Lêker
Lêkerê fermanî
Qertafa fermanî
Rayek
Qertafa kesane
Xwarin
bixwe
bi
xw
e
Xwendin
bixwîne
bi
xwîn
e
Nivîsandin
binivîse
bi
nivîs
e
Rayeka lêkerê fermanî
98 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
جذر فعل الماضي* *
Lêker
Lêkerê bûrî
Rayeka dema borî
Kirdeyê cînavk
xwarin
Min xwar
xwar
Min
xwendin
Te xwend
xwend
Te
nivîsandin
Wî nivîsand
nivîsand

nivîsandin
Wê -
nivîsand

nivîsandin
Me, we, wan.-
nivîsand
Me-we-wan.
39-(pend)
*Gotina xweş buhara dilan e*
Rayeka lêkerê dema borî
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 99
*جذر فعل المضارع للمستقبل*
Lêker
Lêkerê dema bê
Daçeka dema bê
Qertafa merc
Rayek
Qertafa kesane
çandin
Dê biçînim

bi
çîn
im
xwendin
Dê bixwînim

bi
xwîn
im
çiwîn
Dê biçim

bi
ç
im
40-(pend)
*Dîtina çvan qinyata dilan e*
Rayeka lêkerê dema bê
111 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
الفعل المبني للمجهول* *
Ew çawa ye ? kirde pêre nayê
û lêkerê alîkar (hat) yan (tê )yan (bê) yan (were) bi lêkerekî bingehîre tê.
-Ev beş in :
A-Avaniya tebatî ya dema borî: الفعل الماضي المبني للمجهول: -A
1-Dema boriya têdeyî: : الماضي المبني للمجهول القريب -1
Mînak : Sêv hat xwarin . )مثال( أُكِلَت التفاحة.
2-Dema boriya dûdar: الماضي المبني للمجهول البعيد: -2
Mînak : Sêv hatiye xwarin. )مثال( أُكِلَت التفاحة.
3-Çîroka dema bûrî: حكاية الماضي المبني للمجهول: -3
Mînak : Sêv hati bû xwarin )مثال( كانت قد أُكِلَت التفاحة
4-Dema boriya berdest: الماضي المبني للمجهول المستمر: -4
Mînak : Sêv dihat xwarin. )مثال( التفاحة كانت تُؤكَل
Lêkerê avaniya tebatî /nediyar/
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 111
B- Avaniya tebatî ya dema niha المضارع المبني للمجهول: -B
1-Avaniya tebatî ya dema niha: المضارع المبني للمجهول الحالي: -1
Mînak : sêv tê xwarin. )مثال( التفاحة تُؤكَل.
2-Avaniya tebatî ya dema bê ya nêzîk: المضارع المبني للمجهول للزمن القريب: -2
Mînak : sêv dike bê xwarin. )مثال( التفاحة تكاد تؤكل.
3-Avaniya dema bê ya dûdar : المضارع المبني للمجهول للزمن البعيد: -3
Mînak : sêv dê bê xwarin. . )مثال(التفاحة سوف تُؤكَ ل
Têbînî : )ملاحظة(:
1- Çêdibe ji dêla (bê) lêkerê alîkar (were) bê bikaranîn
Mînak : Sêv dê bê xwarin , Sêv dê were xwarin
2-Dibe ku hevoka tebatî neyînî jî be
Mînak : Sêv nayê xwarin , Sêv dê neyê xwarin.
112 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
- Cureyên lêkerên tebatî ji kîta li jêr derxe û navên wan bibêje :
Mîdya hatiye avakirin li ser destê Diyako dema êlên wê hati bûn yekgirtin, piştre xak dihat pakirin ji neyaran li ser destê Fira’orta lê ew welat dike were xwertkirin li ser destê Key Exsar ê bi rastî kir ku sînorên wê bên rizgarkirin ji neyaran, lê mixabin imbiratorî tê herivandin di dema padîşahê wê Estiyax de sala 549B.Z.
41-(pend)
*Yê ne li govendê ye xweş reqosî ye*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 113
Di çerx û serdemên bûrî de ragihandin gelekî zor û zehmet bû, belko carinan dewletek dişkest û di şûna wê de yeke din ava dibû, û hîn dever û gundên dûr pê ne agehdar bûn û ne bihîsti bûn; di wan serdemên mêjûyî de, bi roj ji bo ragihandina hewalekê yan agahiyekê agirekî têrdû dihate vêxistin, ango pel û çiqilên daran yên şîn û ter bi ser êgir de werdikirin; Lê heger tarî û şev baya, agirekî boş û têrardû dihate vêxistin , ango ardû bi piranî êzing û pûşê hişk bû.
-Çimkî ji nav hemû heyînan mirov tenê hişmend e, ji lewra şêwazê ragihandinê bi pêş xist, û em tev dizanin ku di serdeminan de kevok hatiye bikaranîn di karê ragihandinê de, ku name bi lingekî wê ve dihate girêdan û paşê jî kevok difirandin û ew bi xwe diçû cihê armanckirî.
- Her ku dem bi pêş ve dice, mirov jî zanatir dibe, bi serdema kevokan re serdema siwar û şandiyaran hemdem bû, ku şah û mîrekan bi şandiyarekî siwar yan siwarine xwe re peyam û nameyên xwe dişiyandin, ev awa jî dereng bû lêbelê esehî bû ku xwediyê namê dizanî helbet dê name bigihe cihê xwe, lê tenê carinan şandiyar rastî talankirinê dihatin. Em gihan serdema niha ku çap û çapxane pir in û kenalên telefîzyonê nayêne hijmartin ji xwe radyo bûye amûreke kilasîk ku zêde mirov guhan lê nadêrin.
-Ji amûrên ku niha di karê ragihandinê de tên bikaranîn ev in: Telefîzyon, Telîfon, Radyo, Faks, Internêt, Rojname, Kovar û Belavok…hwd.
Bi rastî amûrên ragihandinê cîhana me ya mezin kirine weke gundekî biçûk, herweha di amûrên ragihandinê de; pêşeroj û paşeroj hev hembêz dikin û nîgarê çawaniya jiyana me dikêşin-(derhêner).
RAGIHANDIN
114 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Wêneyek ji destnivîsa Celadet Bedirxan
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 115
(5)
Beşê Peyv
û
Navan
N
A
V
E
R
O
K
A
B
E
Ş
Ê
P
Ê
N
C
E
M
B. Tahir Hemedanî(106),
Bêje(peyv)(107),
Navdêr(111),
Nasdarî(115),
Navên mehên demsalan(117),
Navên rojên heftiyê / Danên rojê(118),
(pend,42-45).
116 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Ne hatiye zanîn jidayikbûna wî çi demê bû, lê mirina wî di pirtûka (xulaset tarîx elkurd we Kurdistan خلاصةةة تةةاريك الكةةورد وكوردسةةتان )de du caran hatiye nivîsîn,1011 z, 1123.
Helbestvanekî mezin û bêhempa bû di dema xwe de hatiye naskirin bi helbestên xwe yên xwedayî û evîniyê, hestê netewî pê re geş bû û netewperwerekî jixwebawer bû, dîwana wî ya helbestan yekem car hatiye weşandin di kovara Ermexan ya farisî de. hêjayî gotinê ye ku ew yekem helbestvanê kurd bû ku helbestên xwe bi zimanê kurdî zaravê goranî nivîsandin bi tîpên qur'ana pîroz.helbestên wî tên naskirin bi hesaniyê ku zû tên têgihiştin û herweha bi nazikiya derbirînê û tenikbûna hestiyariyê. (derhêner)
Baba Tahir Hemedanî
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 117
*الكلمة*
Hevok ji çend bêjeyan e.
Mînak:
Dibistana Girkê Legê nêzîk e , Ew hevok ji sê bêjeyan e.
1 – Bêjeya sade : 1 الكلمة البسيطة: -
Mînak :
Av – Berx – sal – Dar
2 – Bêjeya pêkhatî : 2 الكلمة المصاغة: -
Ew bêje bi alîkariya pêşkît yan paşkîtan pêk tê .
Mînak: hilgirt – rahişt – xwehir kir.
3 – Bêjeya hevdudanî : : 3 الكلمة المركبة -
Ew ji du bêjeyên sade pêk tê.
Mînak :canpolat – biradost – nûhat.
Têbînî : Dema bêjeya hevdudanî bibe du parçe her yek watekê wê heye. Mînak : Biradost dibe Bira û Dost.
Bêje(peyv)
118 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
4- peyva hevwate: الكلمة ذات المعنى الواحد: -4
Mînak:
Jîr – jêhat – zîrek – çeleng
-kevir – kuç – ber – lat – hîm – tehit
-keç – qîz
-bihvil – poz – kepî
-bêje – gotin – peyiv
-giştî – hemû – tevahî – tev
5- peyvên dijwate : الكلمة المعاكسة ) الأضداد(: -5
Mînak:
-reş ~ spî
-dirêj ~ kin
-dûr ~ nêzîk -ser ~ bin -qelew ~ lewaz –
qenc ~ pîs -banî ~ xwar -ronî ~ tarî
6peyva hevnivîs: الكلمة المتماثلة في الكتابة ومختلفة في المعنى والنطق 6
Mînak:
-ker(ejale) ~ ker(denig nake).
-birîn(êşa çerim) ~ birîn(qutkirin).
-ta(êş) ~ ta(tayê derziyê).
-kal(negihayî) ~kal(pîr).
-pelpel(lewlew) ~ pelpel(dengê kewê).
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 119
7-peyva hevdeng: الكلمة المتماثلة في النطق والكتابة ولكن مختلفة في المعنى -7
-şîn(reng) ~ şîn(xemgînî).
-hiş(bese) ~ hiş(aqil).
-pir(gelek) ~ pir(pira ser avê).
-bîr(dema bûrî tê) ~ bîr(çala avê).
-kar(şuxul) ~ kar(gelekbûna şorbûnê).
-rovî(pizûrê ûr) ~ rovî(ejale).
-kolik(xaniyek piçûk) ~ kolik(bêyî stirih).
42-(pend)
*Yê ne li şêr e, şêr e!*
111 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Hemû cureyên peyvan binivîse.
2-cureyên peyvên li jêr yek bi yek bêje.
(Biradost)-(jîr-jêhatî)-(reş-spî)-
(rahişt)-(xanî)-(ker-ker)- (şîn-şîn).
3-peva dijwate çi ye?
4-du peyvên hevwate binivîse.
5-du peyvên hevnivîs binivîse.
6-pêjeya hevdeng ji peyvên li jêr bibijêre.
(Reş-spî)- (Alîkar) (pir -pir) (dar).
7-bêjeya dijwate bibijêre ji peyvên li jêr.
(hiş- hiş)- (dirêj – kurt)(berix)- (xweşik).
43-(pend)
*Bi xweziyan kesî ranehiştiye baqên keziyan*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 111
الأسم* *
1-Navê bernas : 1 أسم العلم -
A- sade: أ البسيط : -
Mînak:
Azad –Şîlan .
B- hevedudanî: ب المركب -
Mînak:
Dilşêr – nûşîn.
2-Navê hevzayend (candar): 2 الأحياء -
Mînak:
Firinde – Masî – piling – şêr – Mirov.
3- Navên celeb (hevmîn): 3 الجنس: -
A-Şênber. أ مادي: -
Mînak:
Av – Mêrg – xanî (Mirov biwan hest e).
B -Razber: ب معنوي: -
Mînak: tirs – Qencî – Mêrxasî (yanî ew wate ne û mirov bi wan pêjin nabe).
Navdêr
112 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
4- Navên cihdar: 4 اسم المكان: -
A-xweber(Resen) أ أصلي -
Mînak:
Xanî – tifik – civat.
B-Sazber : ب قياس: -
-Geh: Dergeh – Dîdargeh .
-Dan: çadan – xwêdan – xwelîdan.
-Zar: Gulzar – lalezar.
-Lîn: Hêklîn – kulîn.
-Stan: Mûrîstan – Kurdistan – Gulîstan.
-Xane: Meyxane – Nexweşxane.
5-Navên çaxdar: 5 إسم زمان: -
Mînak:
Şev – sal – Havîn – Demsal – zivistan –
çirya pêşî – şemî.
6- Navê alav (Engaz): 6 أسم ألة : -
Mînak:
Kêr – şûr – Mêkut – Das – sarinc – xêzkêş – xwêdan – Derzîdan – kilçîv
7- Navê piçûker: 7 أسم تصغير: -
Bira ~ birak - Kur ~ kurik - Dar ~ darik
Keç ~ keçik - Çal ~ çalik - Xanî ~ xanîk
Reben ~ rebenkok - Dîn ~ dînik ~ dînikok
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 113
8- Rengdêr (pesin): : 8 الصفة -
A- Xweber: أ أصلي -
Mînak:
sor – boz – bilind – hişk.
B-Sazber: ب قياس -
bi pêşgir û paşgiran.
Mînak:
Bêpar – Dermal – xwendekar.
9-Pîşkar(kirdekar): : 9 اسم الفاعل -
Zayende – kujer – şivan
10- Pîşkbar(lêkerbar): 11 اسم المفعول: -
Veşartî – xwestî – kuştî – Mirî – çandî – standî .
11- Navê jêder: 11 اسم المصدر: : -
Rast ~ rastî –
Saz ~ sazkirin
12- Jêder: 12 المصدر: -
Rabûn – avakirin – lêdan- xwarin.
13- Payepîv : 13 اسم التفضيل)للقياس(: -
Spîtir – Qenctir – Dirêjtirîn .
14- bêpaye: 14 اسم المبالغة: -
Pirbilind – pirqenc – Gelekspî.
114 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Du navên bernas binivîse.
2- Navê şênber çi ye
3- Valehiyan li jêr binavên rast dagire û piştre cûreyên wan bêje li peyhev.
-Şahî bi……penîr qet kir û nivîskar bi……gotara mahî ji ya zelal……bû û navê birayê min……e yê xwişka min……e
Ez çûme……min wana xwe stand û ez vegeriyam , dema……piştre ez hatim……xwe.
4- Navê jêder çi ye? û bike hevokekê de.
5- Navên li jêr piçûk bike.
Berix – zaro – gur – Gund – Mal.
6- Navekî bernas , sade û yekî hevedudanî binivîse.
44-(pend)
*Bilûra li ber ga ye, Çira li ber kora ye*
Rahînan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 115
المعرفة* *
Nav bi van awayan tê nasdar kirin:
1- Navê bernas : : 1 اسم العلم -
Mînak: Memo – Zîlan – Evîn – Zelal
2-Balvedêr: 2 اسم المضاف : -
Mînak: Keça min (keç balvedêr e)
3- Baneşan:(bi qertafên bangeşanê): 3 النداء: -
Wa – lo – o – ê – ên……
Mînak:wa kuro – lo cotaro
4- Qertafên pêgehê: : 4 اسماء موصولة -
a – ya – ê – yê – ên – yên
Mînak: xwendekara hatî – nivîskarê gotî – cotkarên gund – şagirtiyê dibistanê – şagirtiyên dibistanê
5- Cînavkên nîşandanê: 5 اسماء الاشارة: -
Ev – ew – vî – van – wan … hwd.
Mînak: Ev bajar xweş e - vî ciwanî got – wan Mamosteyan.
6- Cînavkên kesane ,yên xwerû û tewandî:
6 الضمار الشخصيةالمنفصلة والمتصلة : -
Mînak: tu jêhatî yî – Ew dirêj e – Gundê te –berxa we.
Nasdarî
116 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Di kîta li jêr de sedema nasdariya van navên li jêr bêje:
Keça birayê min çû gulîstana mala Azad, ew gulîstana li gundê nêzîk e, Azad got: wa keçikê ! va gula nêrgizê ya xweşik e!
2- Awayê nasdariya navan binivîse.
3- Hevokekê li ser nasdariya navê bernas çêke.
4- Hevokekê binvîse ser nasdariya navê baneşanê
5- Bi qertafên pêgehê, navên li jêr nasdar bike:
Dibistan – Mamoste – gundî – kerî – Roj – Gel.
Rahênan
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 117
*أسماء أشهر الفصول*
(Buhar- Havîn- Payiz- Zivistan)
45-(pend)
*Bûka li hespê ye, kes nizane nesîbê kê ye*
أيار نيسان أذار : الربيع - -
Buhar : avdar – nîşan – gulan
آب تموز حزيران : الصيف - -
Havîn : cehzeran – tîrmeh – tebax
تشرين الثاني تشرين الأول أيلول : الخريف - -
Payiz : êlûn – çirya pêşî – çirya paşî
شُباط كانون الثاني كانون الأول : الشتاء - -
Zivistan: berçile – çile - subat
Navên mehên demsalan
118 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*أسماء أيام الأسبوع*
اليوم* تقسيمات *
1- Şemî 1 السبت -
2- Yekşem 2 الأحد -
3- duşem 3 الأثنين -
4 –sêşem 4 الثلاثاء -
5- çarşem 5 الأربعاء -
6- pêncşem 6 الخميس -
7- în 7 الجمعة -
ظهر صباح فجر
Berbang – beyanî / spêda – nîvro –
ليل مساء قبل المغرب
berêvar – êvar – şev
Navên rojên heftiyê
Danên rojê
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 119
(6)
Beşê
Rengdêr,
Hoker
û Balvedêr
û Balvegêr
N
A
V
E
R
O
K
A
B
E
Ş
Ê
Ş
E
Ş
E
M
Dildar RE'ÛF/ wêneyê Aram TÎGRAN (120),
Rengdêr(rewş)(121),
Cureyên rengdêran(122),
Hokerên demê / Hokerên cih (125),
Balvedêr û balvegêr(126),
Curên hatina balvedêr(127),
Strana Zimanê Kurdî(129),
Sirûda Ey REQÎB(130). (pend, 46-51).
121 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
-Di 20ê subata sala 1918an de li bajarê Koy Senceqê di himbêza xêzaneke belengaz de jidayik dibe, nav û paşnavê wî: Diladar Yûnis RE'ÛF e, Nasnavê wî: Dildar e.
-Du salan li bajarê Ranyayê û paşê jî li Koy Senceqê dawî li xwendina seretayî tîne, û piştî ku qonaxa amadeyî û navîn li Hewlêrê diqedîne; ji zankoya Bexdadê ji kolêjeya dadgeriyê derdiçe û karê parêzeriyê dike. Karê parêzeriyê di wê demê de fersendeke baş bû ji bo parêzerên keysbaz, ku parêzeriya xwe di komkirin û daneheva pere û samanê de bikar tanîn, lêbelê parêzerê me keys ji peran bi xwendina xwe neanî, lê xwendina xwe di berjewendî û berevaniya miletê xwe de bikar anî, herwekî Kerîm ŞÊRAZÎ gotî: ((Dildar parêzerê Cotkaran e)), ji biçûkaniya xwe ve: ji helbestê hez kiriye û guh dayê, û gelek helbestvanên gewre lê bibandor bû bi helbestên xwe, weke : Hacî Qadirê KOYÎ, Kurdî, Wefa'î, Zîvar û Bêkes.
-Gelek helbestên niştîmanî û netewî nivîsîne û herweha gelek gotar , ku bi xwertî di kovara gelawêj de beşdarî dikir, helbest û gelek gotarên wî parastî ne weke Erşîf.
-Dildar bi helbestên xwe yên şoreşgerî hatiye naskirin, û helbesta wî ya herî navdar(Ey Reqîb)e; ku di sala 1946an de weke sirûdeke niştîmanî hate pejirandin ji hêla serokatiya komara Mihabadê ve.(piştî şkestina komarê jî, ji hêla gelê kurd ve hatiye pejirandin weke sirûdeke netewî).
-Di 12ê çirya paşî sala 1948an de mirinê dawî li çalakiyên pênûsa wî û germahiya dilê wî anî, û wesa stûnekî helbesta kurdî roxî û ji kîs gelê xwe winda bû.-(derhêner).
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 121
* *الصفة
*الصفة*
Mînak : Azadê jêhatî.
Mînak : Rojdaya nexwş .
Mînak : Sîdara birçî .
Rengdêr hevrûkirin payeya berztirîn Mezin. mezintir. mezintirîn. Xweşik. xweşiktir . xweşiktirîn.
46-(pend)
*Mala li kerekê her roj li derekê *
Rengdêr (Rewş)
122 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*أنواع الصفة*
1 – Rengdêrên xwerû : 1 الصفات المجردة -
Spî – reş – sor – kesk – dirêj – qelew
2 – Rengdêrên pêkhatî 2 الصفات المُصاغة : -
Bi rengdêrên vî cureyî re pêşkît an paşkît tên.
Mînak :
hevdem (pêşkîta hev ).
Evîndar (paşkîta dar ).
3 – Rengdêrên hevedudanî : 3 الصفات المركبة -
Mînak :
-poz bilind (ji navdêrê poz û rengdêra bilind)
- kêmhiş (ji rengdêra kêm û navdêrê hiş )
Têbînî :di (kêmhiş)de rengdêr berî navdêr hat
- bi dubarekirina navdêr re wê paşkîta (î) werê.
Mînak : "Gulgulî" bû rengdêr.
- du nav pev re dibin rengdêrek.
Mînak : çavxezal
Cureyên rengdêran
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 123
4  rengdêra payepîv 4 الصفات القياسية: : -
Bi rengdêr re paşkîta (tir) yan (tirîn) tê.
Mînak :çê= çêtir /çêtirîn.Qen= qenctir/qenctirîn.
Têbînî : Min mînaka li jor, di rûpeleke pêştir de şîrove kiriye.
Mînak : dirêj = dirêjtir / dirêjtirîn .
Sê payên vê rengdêrê hene, bi hev re dikevine pîvanê de.
5-Rengdêrên bê peye : 5 الصفات المبالغة : -
Mînak: Pirqenc. Pirdirêj. Zorbaş.
47-(pend)
*Mîr bi hewceyî gavên dibe!*
124 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1- Rengdêrên li jêr çi cure ne?
Evîndar, Sor, Qenctir, Pirspî, Serpiçûk.
2- Li ser rengdêrên li jêr her yekê hevokekê çêke.
Sor, Bilindtir, Xwertirîn, Evîndar.
3-Bersiva rast bibijêre.
Ji rengdêrên li jêr kîjan xwerû ye?
Dirêj, Pirpehin, Hişmend, Jêhatîtir.
4-Bêjeya hevreng ji vê rengdêrê ye:
Payepîv, Bêpaye, Hevedudanî, Beranberkirî.
5-Hemû cureyên rengdêriyê bibêje û binivîse.
48-(pend)
*Sibatê befrê da guliya latê nema heta rohilatê*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 125
*ظروف الزمان*
********************
*ظروف المكان*
قرية مدرسة حي بيت حديقة مدينة. - - - - -
Bajar – gulîstan – mal – tax – dibistan- gund.
49-(pend)
*Adarê befrê da guliya darê nema heta êvarê*
Îro
هذا اليوم
Beyanî
الصباح
Sibe
غد اً
Berbang
الفجر
Roj
اليوم
Demjimêr
الساعة
Şev
اليل
Kêlîk
اللحظة
Êvar
المساء
Niha
الآن
Hokerên demê
Hokerên cih
126 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*المضاف والمضاف إليه*
Veqetandekên(a, ê, ên - ya, yê, yên), Di navbera sernavê yekê û bêjeya pey re tên, û bi erkê girêdana balvedêr û balvegêr bi hev ve radibin, û rengê hatina van veqetandekan jî girêdayî peyva berî wê ye, çi nêrbûn yan mêbûn yan kom û kitbûn be
Mînak :
Bavê Şîlan – Gula bexçe – Xelkên Girkê Legê
-Gotinên : (Bav , Gul , Xelk ) balvedêr in.)مضاف(
-Veqetandekên:(ê, a, ên) qertafên balvedêriyê ne.
-Gotinên :Şîlan –bexçe – Girkê Legê,balvegêr in.
50-(pend)
*Bira bira ye bazar cida ye*
Balvedêr û balvegêr
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 127
*انواع مجيء المضاف إليه*
1- Samandarî (ji kesan re): الملكية الشخصةية: -1
Gula min – pênûsa te – berxê wî .
Ango di vî cureyî de, balvegêr cînavkên kesane yên tewandî ne.
2- Hoker : (ser demê ye) ظرف زمان -2
Danê nîro – roja înê – serê sibehê.
3- Hevmîndarî (weke tiştekî ye) التشبيه بشيئ -3
Bejna çinar – keziya mar.
4- Xuyakirin ( diyarkirina bûyer) الحال -4
Kêlîka rûniştinê – Dema axaftinê – Gotina rast – Rayên lebat.
5-taybetmendî(yanî ew tişt yê kê ye)الأختصاص -5
Cilên şîlan – çekê şoreşger – baxê şah.
Têbînî: Piştî qertafên balvedêr, Balvegêr tê, wilo di wan hevokên bûrî de jî.
Curên hatina balvedêr
128 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Valehiyên li jêr bi balvedêr û balvegêr dagire :
- Dadistana……nêzîk e.
- ……a îsal baş bû.
2-Valehiyên li jêr li pey hev dagire bi balvedêrên :Hokerî ,samandarî, taybentmendî, xuyakirinî û Hevmîndarî.
-Dema……were malê .
-Rengê……spî ye.
-……a mihê reş e.
-……rûniştî nexweş e.
-……….ê gulê ye li ser alê.
51-(pend)
*Kesê bilind bimeyzîne wê bilind bikeve*
Rahênan
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 129
)أغنية اللغة الكوردية(:
ZIMANÊ KURDÎ
1)-Bi xeml û rewş e. 3)- Beyta Feqî ye.
Şîrîn û xweş e. Kubra xanî ye.
Şîrîn û xweş e. Kubra xanî ye.
Zimanê kurdî. Zimanê kurdî.
2)- Bi xweş awaz e. 4)-Qewqeba çiyan e.
Letîf û naz e. Kubra teyran e.
Letîf û naz e. Kubra teyran e.
Zimanê kurdî. Zimanê kurdî.
( Stranbêj: Aramê Dîkran)
-Bi strandina her kîtekê ji stranê, kîta yekem li pey tê strandin weke navber(lazîme).
Strana
ZIMANÊ KURDÎ
131 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)نشيد أيها العدو)النشيد الوطني الكوردي((:
(EY REQÎB( sirûda netewî))
1-Ey reqîb her maye qewmê kurdziman.
Naşkê û danayê bi topên zeman.
Kes nebê Kurd dimirin , Kurd jîn dibin,
Jîn dibin qet nakevê ala Kurdan.
2-Em xortên rengê sor û şoreş in.
Seyr bike xwîna giyan me darijan.
Kes nebê Kurd dimirin , Kurd jîn dibin,
Jîn dibin qet nakevê ala Kurdan.
3-Em xortên Mîdya û Keyxisrew in
Dîn îman û ayînman her niştîman.
Dîn îman û ayînman Kurd û Kurdistan.
Kes nebê Kurd dimirin , Kurd jîn dibin,
Jîn dibin qet nakevê ala Kurdan.
4-Lawê kurd ra- -bûye ser pê wek şêran.
Da bi xwîn nexşîn bike tacî cîhan.
Kes nebê Kurd dimirin , Kurd jîn dibin,
Jîn dibin qet nakevê ala Kurdan.
5-Xortên nuh tev hazir û amade ne
Canfîda ne canfîda her canfîda.
( Dildar )
Srûda
EY REQÎB:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 131
(7)
Beşê
Veguhastinê
N
A
V
E
R
O
K
A
B
E
Ş
Ê
H
E
FT
E
M
Elî TIRMOKÎ(132),
Veguhastin(133),
Verêj(136),Serwer (pêşhevok)(137),
Salix(139), Kerdekar (pîşkar)(141), Pîşikbar (kirdebar)(143),
Nimûnek ji pirsên ezmûnê(145), Naverok(48). (pend, 52-59).
132 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Yek ji wan mamosteyên gewre bû, ku
dîroka wêjeya kurdî bi serbilindayî navê
wî tomar kiriye di rûpelên xwe de.
Derdora sala 1000 î z, li gundê Tirmokê
yê di navbera Miks û Çolemêrgê dikeve
jidayik bûye. Ew kesê yekem bû ku li
ser rêzimana kurdî nivîsiye,bi tîpên
qur'ana pîroz. Ji berhemên wî: Rêzimana
kurdî, û pirtûkek li ser serpêhatiyên xwe
nivîsandiye, û gelek helbestên nirxdar, ku
hin ji wan helbestan hatine weşandin di
pitûkeke Kamûran Bedirxan de. -(derhêner)
Elî TIRMOKÎ
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 133
*الإعراب*
* Çar lêker hene : *توجد أربعة أفعال
1 – Yê dema niha 1 فعل مضارع الحالي -
Nimûne :
Ez dixwim
2 – Yê dema bûrî 2 فعل الماضي -
Nimûne :
min got(nêzîk). Min gotiye(dûr). Min goti bû (dûrtir/çîroka borî).
3 – Yê dema bê 3 فعل المضارع المستقبل -
Nimune :
Ez dê bixwînim
4 – Yê fermanî 4 فعل الأمر -
Mînak :
Rabe . bixwîne.
Veguhastin
134 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Veguhastina Hevokê : إعراب الجملة:
( Jînê sêv xwar ) ژينێ أكلت التفاحة =
-Veguhastina hevoka jorîn ev e :
Jînê : kirde ye )ژينێ: تكون الفاعل(
Sêv : bireser e )التفاحة: تكون مفعول به(
Xwar : lêker e تكون الفعل( :xwarأكلت/ )
Hevok2 :
(şîlanê li gulîstanê, gul çinî) )شيلانێ في الحديقة, قطفت الوردة(
Şîlanê : kirde ye )الفاعل(
Li : daçek e )حرف جر(
Gulîstanê : hokera cih e )تكون ظرف مكان(
Gul : bireser e )مفعول به(
Çinî : lêker e )الفعل(
-Sêv hat xwarin : Lêkerê tebatî yê dema bûrî ye
فعل ماض مبني للمجهول
-Gul tê çinîn : Lêkerê tebatî yê dema niha ye فعل مضارع مبني للمجهول
Têbînî : )ملاحظة( :
Di herdu hevokên li jor de( Sêv, Gul)kirde nîne لا يوجد فاعل , Sêv û gul bireser in التفاحة والوردة يكونان مفعول بهما
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 135
)تمرين(:
1-Curên lêkeran ji kîta li jêr derxe.
Cenga Beyandûrê pir navdar e, di(1923)yan de dijî Ferensiyan pêk hatiye û tê de gelê Kurd bi Mêrxasî çûye berxwedanê û wan dabû ber çavên xwe ku berdine Ferensiyan û xaka xwe rizgar bikin û dagîrker ji welêt derkeve.
2-vê hevoka li jêr veguhêze:
Dibistana gundê me nêzîkî mala me ye.
52-(pend)
*Aqil taca zêrîn e, li ser serê hemû kesî nîne*
Rahênan:
136 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
*الإمالة*
Tewandina tîpa (A)
Mînak : Mardîn dibe Mêrdîn
Nan dibe nên
Hevok : Ez ji Mêrdînê me.
Ez nên dixwim.
53-(pend)
*Çavê li deriyan xwelî li seriya*
Verêj
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 137
**المبتدأ
Nav di pêşiya hevokê de tê, çi navê kasan be yan jî yê Ajelan yan jî yê wategêrî yan yê bêlivî be.
Mînak :
1- Daxwaz jêhatî ye. مبتدأ و خبر (serwer û salix)
2-Gurê çiyê har e. مبتدأ ومضاف إليه و خبر (serwer û balvegêr û salix)
3-Zanistiya me giring e. = = = = =
4-Dibistana kurdî nêzîk e. = = = = =
54-(pend)
*Ez dibêjim nêr e, Ew dibêje bidoşe*
Serwer (pêşhevok)
138 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Serwer di hevokê de çawe tê?
2-Hevokekê li ser serwer binivîse.
3-Valehiyên li jêr bi serwerên guncaw dagire.
-………….bilind e. ………….mezin e.
-……………. Jêhatî ye.
4-Hevokekê saz bike tê de serwer lêker be.
5-Hevoka li jêr veguhêze اعرب الجملة التي في الأسفل
Pirtûkên Cegerxwîn xweş in.
55-(pend)
*Xwezî çêlîkê gura bama, ne biçûkê bira bama*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 139
*الخبر*
Ew jî weke serwer e, wateya serwer di hevokê de sergehayî dike, Mînak di wan hevokên li jor(waneya pêştir) de me nivîsandin:
Yanî : jêhatî ye – har e – giring e – nêzîk e.
Têbînî :
Carinan serwer tê lêker الفعل jî, lewre ew hevok dibe hevokeke lêkerî.
Mînak :
-diçim dibistanê
Têbînî: Carinan Salix jî weke lêker tê.
Mînak :
heyv nêzîk dibe.
Salix
141 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Rola salix di hevokê de çi ye?
2-Valehiyên li jêr bi salix dagire.
-Dibistana kurdî…………………..
-Cotyarên gund…………………...
-Buhara îsal ……………………
3- Gotinên li jêr bike salix di hevokan de.
Sor, Dirêj, Heval.
4-Hevokekê binivîse ku salix tê de lêker be.
5-Valehiyên li jêr bi salix dagire :
-Buhar …….
-Şagirtî ……..
6- Valehiyên li jêr bi salixên lêkerî dagire :
-Lawik ……
-Qîz ……..
-Buhar…….
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 141
الفاعل * اسم *
Ew kesê bi karekî yan pîşeyekî radibe kirdekar e.
Mînak:
Dirûtvan – sersar – bilûrvan – ajovan – tenbûrvan – aşvan – şermezar – bizdek – hevpar – hizirbaz – cengebaz – parêzer – dildar – cengar – cotkar – karmend
56-(pend)
*Sewalên hinan dimirin û kûçikên hinan qelw dibin*
Kirdekar (pîşkar)
142 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Kirdekar çi ye?
2- Xêzekê li bin kirdekar bixe.
-Min cilên xwe li cem dirûvan dirûtin.
-Xwendekar sersar bû, lewre binket.
-Ez ji welatê xwe re dildar im.
-Doza dadwerî li cem parêzer e.
-Kesên bizdek , ne hêjayî berxwedaniyê ne.
3-Sê hevokan li ser kirdekar çêke.
4-Bêjeyên li jêr bike kirdekar.
Cot, Xwend, Silav, Evîn, Parêzer, Dad, Şer, Şiv, Kar.
57-(pend)
*Dinya dehl e, şêr jî tê hene û rovî jî tê hene*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 143
*اسم المفعول *
Sitembar – gotar –Bêkêf – Bêpar – deyndar – Birîndar – kuşthiştî- kuştî – tewanbar .
Têbînî : Ew ne kirde û bireser in.
58-(pend)
*Se direyê , karwan dibûrê*
Pîşkbar (kirdebar)
144 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
)تمرين(:
1-Di nivîsandinê de, çi cidawerî heye di navbera kirdekar û kirdebar de?
2- Bêjeyên li jêr bike kirdebar.
Got, stem, birîn, hêvî.
3-du hevokan çêke li ser kirdebar.
4- ji gotinên li jêr kirdebar bibijêre.
Bêrîvan, Şahînaz, Stemkar, Stembar.
59-(pend)
*gotinê êvara dikevin qulê dîwara*
Rahênan:
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 145
*نموذج من أسئلة الإمتحان*
1- Tîpên xwestî binivîse : {6 p}
- Ên dengdar :…………………………………………………
- Dengdêrên dengdirêj: :……………………………………………
- Dengdêrên dengkurt : ……………………………………………...
2- Sê hevokan binivîse, di wan de daçek û paş daçek hebin : {6 p}
3- Di hevokên li jêr de xêzan li bin veqetandekên binavkirî bike. {6 p}
- Apê min ajokar e – xwîşka min biçûk e – Dostên min qenc in.
4- Cihên vale bi qertafên kesane dagire :{6 p}
-Birayê min mamoste…….
-Hevalên min şagirtî……..
- Ez xwendevan……….
-Tu cotkar……….
Nimûnek ji pirsên ezmûnê
146 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
5- Cînavkên xwestî binivîsin : {9 p}
-yên kesane yên xwerû
-yên pirsiyariyê yên xwerû ji kesan re ……
-ji tiştan re……..
6- Li ser qertafên tewangê yên binavkirî sê hevokan çêke: {6 p}
-…………………………………………………
7- Lêkera (gotin)li gorî formên jêr biherikîne{6 p}
-Di dema bûrî : Min……
-Di dema niha :Ez……
-Di Fermanî de : Hûn……
8- Bersivên rast bibijêre : {4 p}
- Cînavka kesane ya tewandî :
Ekî – Ev – Min – Ez
- Tîpên kurdî – 30 – 31 – 32 – 33
9- Hevoka li jêr li gorî kîtan veke : {6 p} Xaka welatê me bi gulîstanan xemilî ye.
10- Çar hevokan li ser gihanekan çêke : {6 p}
-
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 147
11-Bêjeyên li jêr yên Erebî wergirîn Kurdî{4 p}
آلة موسيقة....................., مكنسة كهربائية......................,
وظيفة...................., واجب.................., طبيب.............,
ربع..............., غسالة.................., كرز.......................,
12- Çar lêkerên hevedudanî binivîse : {4 p}
1- 2-
3- 4-
13- Valehiyên xişteya li jêr dagire : {6 p}
Lêkerê herikandî الفعل
المصروف
Qertafa dema niha
pêşgir
Rayek
Qertafa kesane
Radikevim
dinivîsim
werdigerîne
Bi saya xwedê û yên alîkarî bi min re kirîn pirtûk bidawî hat, digel rêz û silavan.
Girkê Legê 15/9/2013 z. 2625 k.
Biradostê MÎTANÎ
148 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
Diyarî……………………………..……..……….…...5… Spasî……………………….……..……………....…..6… Pêşgotina derhêner……………………................……7… Kurtedîroka zimanê kurdî…………..………….……11… 1-Beşê tîpan û dengdêriyê………………………....….…..15… Celadet BEDIRXAN ………………………..…..…16… Tîpên kurdî………………………………..…..….....17… Bêje li ser tîpan………………………….......…...….20… Mînak ser tîpên dengdêr………………….….............25… Hin têbînî ser tîpan………………………….........….28… Tîpên cêwî………………………...…………........…31… Daçek…………………………….......................…....33…Kengî tîp gir têne nivîsandin……………..…..…...…36… Kît……………………………….…………...….…...37… 2-Beşê cînavkan……….………..….……...………….…...39… Osman sebrî………………………….………….…...40… Cînavkên kesane yên xwerû………………..….…….41… Cînavkên kesane yên tewandî………………........….45… Curên cînavkên kesane…………………...………….46… Cînavkên pirsyariyê……………………………....…48… Cînavkên nebinavkirî…………………………....…..50… Cînavka vegerok(xwe)…………………..……....…..51…
Mijar Rûpel
NAVEROK
Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ ) 149
3-Beşê qertafk û veqetandekan……………………....….…….53… Cegerxwîn………………………………………….……..54… Qertafên nîşandanê………………………...………..……55… Wêneyê Kamûran BEDIRXAN………….………..……..58… Qertafê kesane……………………….……...……..….….59… Ehmedê XANÎ………………….……………...…….…...62… Qertafên pêgehê………………………………………..…63… Qertafkên nebinavkirî………………………..….………..65… Qertafên tewangê yên binavkirî………………..….….…..66… Qertafên tewangê yên nebinavkirî………….………….…67… Veqetandekên binavkirî………………………….……….69… Veqetandekên nebinavkirî……………………….……….71… Gehanek………………………………….…...….……….73… Nîşandek……………………………………….….….…..75… 4-Beşê lêker û rayekan…………………….......................……77… Mele Ehmedê PALO…………………….……………….78… Cureyên lêkeran……………………………………….….79… Reşîdê KURD………………………………………….…82… Lêker û vegera wî(ve)…………………………..………...83… Jêderên lêkeran…………………………….……….…….84… Hin lêkerên biwêjî…………………………….………….86… Neyînî …………………………………………….…...…87… Curên bersivan…………………………………….…..….89… Lêkerên erênî û neyînî , Lêkerê derhingêv………...….....91… Lêkerê saltgîr(dive)……………………………..........…..92… Lêkerê boriyê derhingêv(Kê)………………………….… 94… Rayeka lêkerê dema niha……………….…….……..……96… Rayeka lêkerê fermanî………………….………...………97… Rayeka lêkerê dema borî…………………...….……....…98… Rayeka lêkerê dema bê…………………….…………..…99… lêkerê avaniya tebatî………………………..………...…100… Ragihandin……………………………………..……….103… Wêneyek ji destnivîsa C.BEDIRXAN……………....…104…
151 Gurzek gul ji baxê zimanê kurdî ( Biradostê MÎTANÎ )
5-beşê peyv û navan…………..……….…………..……...105… Baba tahir HEMEDANÎ…………..….……..………106… Bêje……………………………………....….…....….107… Navdêr………………………………………..….…..111… Nasdarî ……………………………………..…….…115… Navên mehên demsalan………………………..……117… Navên rojên heftiyê, Dnên rojê………………...…..118… 6-Beşê rengdêr, Hoker û balvedêr û balvegêran..............119… Dildar RE'ÛF / Wêneyê Aramê Tîgran………..…....120… Rengdêr………………………………………….…..121… Cureyên rengdêran………………………………..…122… Hokerên Demê û cih………………………………...125… Balvedêr û balvegêr………………………………....126… Cureyên hatina balvedêr……………………….……127… Strana zimanê kurdî…………………………….…...129… Srûda Ey REQÎB…………………………..…….….130… 7-Beşê veguhastinê………………………..............…..…..131… Elî Tirmokî…………………………………………132… Veguhastin…………………………………………..133… Verêj………………………………………………...136… Serwer……………………………………………….137… Salix……………………………………………...….139… Kirdekar………………………………………….….141… Kirdebar…………………………………………..…143… Nimûnek ji pirsên ezmûnê……………….………….145… Naverok……………………………………………..148…


Mafê weşandinê bi spasî ji Nivîskar mamoste Biradost Mîtanî hatiye wergirtin.

PUKmedia

zêdetir tamaşe bike

zortrin xwendraw

Ji telefonên we re nûçeyan dinirin

Daxînin

Logo Aplîkêşin

Play Store App Store Logo
The News In Your Pocket